Былы палітвязень Шафарэнка: Не чапаць нашых родных — адна з умоў угоды з амерыканцамі
Якаў Шафарэнка не з тых палітвязняў, чые імёны на слыху. Ягонага партрэту не насіла з сабой Святлана Ціханоўская, ягонай фатаграфіі не вывешвалі на стэндах Еўрапарламенту. Ён — адзін з тых дзясяткаў тысяч затрыманых пасля жніўня 2020‑га і адзін з тых тысячаў, хто правёў за кратамі амаль пяць гадоў — «за нашу і вашу свабоду». «Белсат» паразмаўляў з гэтым звычайным чалавекам, які верыў, спадзяваўся, вытрымаў і не зламаўся.
«Пазнаеш сябе?»
У 2020‑м Якаву было ўсяго 20 гадоў. 9 жніўня ён прыйшоў галасаваць на свой участак у Берасці: каля ўваходу валанцёры лічылі людзей з белымі стужачкамі або бранзалетамі — такіх была відавочная большасць. Увечары ён убачыў вывешаныя «папярэднія вынікі» з 80 % за ўладу і адчуў сябе падманутым. Разам з дзяўчынаю пайшоў у цэнтр, але, убачыўшы затрыманні, маладзёны сышлі.
На наступны дзень ён вярнуўся ўжо з сябрам — і зразумеў, што ён не ў цэнтры свайго роднага і любімага Берасця, а ў зоне баявых дзеянняў. Сілавікі кідалі святлошумавыя гранаты і стралялі, ладзілі «сафары», палюючы на адзіночак і невялікія групы. Людзі ўзяліся за брук, сметніцы і лаўкі — не для атакі, а каб спыніць тэхніку і выйграць час: даць параненым сысці і самым разысціся дварамі.
— Ад вашых дзеянняў пацярпелі сілавікі?
— Не. Я кінуў некалькі аскепкаў бруку на праезную частку, дзе нікога не было. Да кардону было больш за 50 метраў — я фізічна не мог дакінуць. Мэтаю было спыніць прасоўванне тэхнікі, а не параніць кагосьці.
Тую ноч Якаў запомніў на ўсё жыццё. А сілавікі — зафіксавалі.
У снежні затрымалі Стаса — сябра, з кім Якаў выйшаў у цэнтр 10 жніўня. Праз пару дзён затрымалі і яго самога.
— На трэці дзень у ІЧУ зайшлі трое ў цывільным, завялі ў кабінет. Адзін адкрыў ноўтбук, уключылі запіс з пратэстаў: з трох метраў буйным планам, як я замахваюся. Спыталі: «Пазнаеш сябе?» І адразу: «Пішы». Ніякага адваката. Далі ліст і асадку — я напісаў тлумачэнне, яны забралі, ні пратакола, ні копіі мне не далі. Вярнулі ў камеру, а яшчэ праз трое сутак перавезлі ў СІЗА.
На Якава завялі крымінальную справу. 8 лістапада 2021 года суд прызнаў яго вінаватым паводле ч. 2 арт. 293 КК («Удзел у масавых закалотах») і прызначыў 5,5 года пазбаўлення волі ў калоніі ўзмоцненага рэжыму.
— Вы чакалі, што вам дадуць пяць з паловай гадоў?
— У самым пачатку шмат хто наогул не верыў, што нас пасадзяць: думалі, максімум — штраф, «хімія» ці хатні арышт. Да канца лета 2021‑га мы разлічвалі на тое, што справядлівасць возьме верх. Але калі па нашай «берасцейскай справе» пайшлі першыя прысуды, то я стаў арыентавацца на «ад чатырох і вышэй». Так што так, я быў маральна гатовы.
Шклоўская папраўчая калонія: «ломка» на каранціне і «пракажоныя» палітвязні
Адбываць пакаранне Якава адправілі ў ПК № 17 у Шклове. Але спачатку яму давялося прайсці «курс маладога вязня» — каранцін, два тыдні «ломкі» для новенькіх. Новапрыбылых ставяць у шарэнгі, ганяюць па камандах, адпрацоўваюць звароты і адказы хорам.
— Гэта як?
— Ставяць у шэраг, начальнік выходзіць: «Добры дзень, грамадзяне асуджаныя». Усе адказваюць: «Добры дзень, грамадзянін начальнік». Далей — паварот, даклад, «пытанняў няма, грамадзянін начальнік» — і па крузе, наступны зняволены. Уключаюць тэлевізар і мікрафон — даводзілася спяваць гімн, як у караоке. Сэнс просты: паказаць, як «тут усё ўладкавана», і адбіць жаданне задаваць пытанні.
Побыт у калоніі выглядаў прымальна: у атрадах — рамонт, тэлевізары, зразумелы распарадак. Але асаблівае стаўленне да «палітычных»: «не павітаўся», «размаўляў у страі», «не так адказаў». Асаблівыя і ўмовы: кніг не выдаюць, у царкву і спартзалу нельга. Ліставанне — толькі з блізкімі сваякамі, спатканняў практычна няма (у Якава была ўсяго адна сустрэча з маці ў пачатку тэрміну). У некаторых атрадах «палітычным» забаранялі карыстацца чайнікамі і тэлевізарамі, у той час як у звычайных вязняў такіх абмежаванняў не было.
— Ставіліся як да пракажоных. Але на ўсю чорную працу — нас першых. І любое дробнае «парушэнне» — адразу рапарт і ізалятар.
Якаў у калоніі сем разоў пабываў у ШІЗА, агулам правёў там 70 дзён. Адзін раз — узімку, з адчыненай форткай у 20‑градусны мароз. Ён абмарозіў ногі, і з таго часу кожнае пахаладанне нагадвае яму пра гэта паколваннем у канцавінах.
— Кім вы працавалі ў калоніі?
— Улетку мы лілі брук з цэменту — гэта сезонная праца: канец вясны, лета і пачатак восені. У астатні час нас пераводзілі ў дрэваапрацоўчы цэх: збіралі скрыні пад боепрыпасы — пад снарады, супрацьпяхотныя міны, паддоны, шпулькі пад кабельныя барабаны.
Адзін год займаліся некваліфікаванаю працаю: разбіралі кабелі — асобна метал, медзь або алюміній, асобна свінцовыя абалонкі, асобна ізаляцыю. Плюс была «другая змена» пасля асноўнай працы: насілі будматэрыялы, узімку прыбіралі снег і лёд, у цёплы час працавалі на «каменяломнях» — драбілі стары асфальт з абʼектаў калоніі і бракаваную цэглу пасля рамонтаў. Фармальна гэта былі работы па ўпарадкаванні, і яны былі на добраахвотных пачатках. Але за адмову ў іх браць удзел адпраўлялі ў ШІЗА.
Катаванне надзеяй і ўплыў «расійскай алігархіі»
— Вам прапаноўвалі напісаць прашэнне аб памілаванні?
— Так. Прыехаў пракурор, са мною правялі гутарку і паклалі аркуш з шаблонам: «паддаўся ўплыву экстрэмісцкіх тэлеграм‑каналаў, прашу Аляксандра Лукашэнку памілаваць…» Я ім кажу: калі мяне забралі, то і каналаў такіх не было. «Ну тады пішы «паддаўся эфекту натоўпу». Я падпісаў прашэнне 25 ліпеня 2024‑га.
І пачалося катаванне надзеяй. Кагосьці, хто напісаў памілаванне, выпускалі. Якава — не.
— Бачыш, як хлопцы збіраюць рэчы і выходзяць, а ты застаешся. У нейкі момант я «перагарэў». Проста змірыўся з тым, што адсяджу свой тэрмін да канца.
Яму заставалася ўсяго тры месяцы да канца тэрміну, калі яго «вызвалілі» і выправадзілі ў Літву.
— Ці былі нейкія «званочкі» перад вераснем 2025 года?
— Быў цэлы звон — дэпутат Ігар Марзалюк. Ён прыязджаў да нас у калонію раз на год і чытаў лекцыі пра тое, што ва ўсім вінаваты калектыўны Захад, што «экстрэмісты — ворагі народу» і няма нам прабачэння. А ў жніўні гэтага года ягоная рыторыка змянілася. У падзеях 2020‑га ён чамусьці абвінаваціў «расійскую алігархію». Сказаў, што Амерыка не мела да гэтага ніякага дачынення, бо тады прэзідэнтам ЗША быў Дональд Трамп. І толькі калі да ўлады прыйшоў Джо Байдэн, сітуацыя змянілася. А скончыў ён свой выступ пасылам, што «трэба ўмець дараваць».
Якаў успамінае, што 10 верасня на вытворчасці да яго падышоў камендант і загадаў тэрмінова зʼявіцца на пункт пропуску паміж жылой і прамысловай зонамі. Маладзён падумаў, што яго чарговы раз адправяць у ШІЗА або ПКТ. Але яго разам з рэчамі адправілі ў каранцін — там у яго ўсё канфіскавалі, пакінулі толькі спартовыя нагавіцы, майку, красоўкі, гадзіннік, брытву і некалькі фатаграфіяў. Разам з ім у камеры каранціну былі яшчэ шасцёра чалавек — палітвязні і некалькі замежнікаў.
— У ноч на 11 верасня я наагул не змог заснуць — усю ноч правёў у чаканні і невядомасці.
Раніцай групу вывелі да шлюзу прамзоны. Людзі ў цывільным, у масках і са зброяй пасадзілі групу ў мікрааўтобус без нумароў, пытанняў загадалі не задаваць. У раёне «Каменнага Логу» ўсіх па адным перасадзілі ў вялікія аўтобусы, якія рушылі да мяжы.
На літоўскім баку ў салон зайшоў мужчына сталага веку [гэта быў Джон Коўл. — Заўв. рэд.] з перакладчыкам і сказаў: «Вы вольныя».
«Прачнуўся а шостай і баяўся расплюшчыць вочы»
У Вільні Якава і яшчэ некалькіх палітвязняў пасялілі ў апарт-гатэль.
— Калі вы зразумелі, што вы вольныя?
— На наступны дзень. 12 верасня я прачнуўся паводле раскладу а шостай раніцы. Некалькі секундаў баяўся расплюшчыць вочы — раптам ізноў убачу нары. Расплюшчыў — цішыня, звычайная столь, ніякага «падʼём, шыхтуйся». Падышоў да акна і паглядзеў на вуліцу: людзі ідуць, хтосьці выгульвае сабаку, ездзяць аўтамабілі. І я паваліўся на ложак і яшчэ некалькі хвілін проста ляжаў і ўсведамляў, што я на волі, што пяць гадоў пекла скончыліся.
У тую ж раніцу прыехалі валанцёры, Якаву і іншым выдалі тэлефоны, базавы камплект адзення. Неўзабаве яго адправілі ў літоўскі санаторый на дзевяць дзён — прыйсці ў сябе пасля калоніі.
— Як вам яшчэ дапамагаюць?
— Нам дапамагаюць афармляць дакументы ў Дэпартаменце міграцыі. Нам аплачваюць нам жытло. Беларускі дом правоў чалавека выдаў разавую выплату 500 еўра, яны таксама абяцаюць пакрыць два месяцы доўгатэрміновай арэнды кватэры. BYSOL выдаў дзве тысячы еўраў з тых сродкаў, што збіралі на дапамогу палітвязням.
Але не менш важная дапамога, якую Якаву надае замацаваная за ім ментарка Святлана: ад побытавых пытанняў і паўсядзённых справаў да звычайнага чалавечага: разам схадзіць у музей, падабраць адзенне і заехаць на вячэру да ейнай сямʼі. Яна таксама перадала яму ноўтбук — за ім Якаў праводзіць амаль увесь вольны час, спрабуючы разабрацца, як усё змянілася за пяць гадоў.
— Яна як мама, — сарамліва кажа Якаў.
Цяпер ён займаецца здароўем: у калоніі ў маладога здаровага чалавека выпалі тры зубы, а цяжкая фізічная праца выклікала кілу.
Новы пункт адліку
— Хто ў вас застаўся ў Беларусі?
— Мама, айчым. Спадзяюся зрабіць ім візы, каб яны маглі са мной сустрэцца.
— Вы не баіцеся нейкага ціску з боку ўладаў Беларусі на іхні адрас?
— Амерыканцы папрасілі адразу ж паведамляць пра такія сігналы. Кажуць, не чапаць нашых родных — адна з умоваў угоды.
— А вашая дзяўчына?
— Калі я зразумеў, што мне дадуць вялікі тэрмін, я напісаў ёй цяжкі ліст, у якім разарваў стасункі. Яна не захацела змірыцца — прыходзіла да маіх родных, пісала, наведвала судовыя паседжанні. Але я разумеў, што гэта турма для абаіх — толькі я буду адбываць тэрмін у калоніі, а яна такі ж мой тэрмін — прывязанай да мяне на волі. Таму…
— Якія ў вас планы на найбліжэйшую будучыню?
— Пайсці працаваць. Разглядаю розныя варыянты: магчыма, таксістам, ёсць прапановы пайсці на дрэваапрацоўчую вытворчасць, запрашалі таксама ў кампанію, што аднаўляе ноўтбукі і камп'ютары.
Але для гэтага, разважліва кажа хлопец, трэба для пачатку легалізавацца ў Літве і атрымаць усе неабходныя дакументы. Ён таксама думае пра адукацыю.
— Мне 25, вышэйшай адукацыі няма. Хачу вучыцца. Пакуль не ведаю, якую спецыяльнасць хачу атрымаць і ў якую ВНУ пайсці — мне ўсё цікава: і аўтамабілі, і камп'ютары. Але вучыцца дакладна буду.
— Ёсць адчуванне, што ўсё пачынаецца з нуля?
— Так, але тут старт лепшы, чымся ў Беларусі. Там мяне чакалі б гады нагляду да пагашэння судзімасці і таўро экстрэміста — з такім наўрад ці знойдзеш нармальную працу.
— Пры якіх абставінах вернецеся ў Беларусь?
— Пры змене ўлады і курсу — у заходнім кірунку.
— Калі б вас цяпер пачулі людзі, якія застаюцца за кратамі, што б вы ім сказалі?
— Трымацца. Не давайце сябе ламаць. Не верце, што «нікому не патрэбныя» — на волі вас памятаюць і чакаюць.
Дзядок патлумачыў, чаму вызвалілі менавіта тых палітвязняў, каго вызвалілі
Максім Вінярскі: Смешна чуць, што пратэсты 2020‑га адбыліся спантанна
Яўген Афнагель: Пяць гадоў турмы таго каштавалі, таму што я бачыў Беларусь свабоднай
«Я не збіраўся сядаць у турму». Былы ратавальнік правёў 4,5 гады ў калоніі праз дзве кінутыя бутэлькі і жменю пяску
Цяпер чытаюць
«Пераапрануўся ў амапаўца і дырыжыраваў чорнай дубінкай». Адзін з заснавальнікаў «Вольнага хору» — пра акцыі ў гандлёвых цэнтрах у 2020‑м і працу ў філармоніі ў Літве4
Каментары