Termin «ukraina» ŭ XVI stahodździ mieŭ zusim inšaje napaŭnieńnie, čym siońnia. Heta było nie prosta hieahrafičnaje abaznačeńnie «kraju» dziaržavy, a paniaćcie, ščylna źviazanaje z vajnoj i abaronaj. Historyk Mikoła Vołkaŭ praanalizavaŭ dakumienty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha taho času i pryjšoŭ da vysnovy, što «ŭkrainnyja zamki» isnavali nie tolki na miažy ź Dzikim Polem, ale i niepasredna na Biełarusi — tam, dzie išło supraćstajańnie z Maskvoj.
Dla mnohich daśledčykaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha paniaćci «ŭkraina» i «ŭkrainnyja zamki» zaŭsiody byli viadomyja i, zdavałasia b, całkam zrazumiełyja — havorka išła pra pamiežža dziaržavy. Adnak, jak adznačaje Mikoła Vołkaŭ, paśla detalovaha vyvučeńnia krynic stała vidavočna: hetaje paniaćcie źjaŭlajecca davoli kankretnym i vyrazna pakazvaje rehijon vajennaha supraćstajańnia.
«Ukraina» jak zona piermanientnaj vajny
Historyk padkreślivaje, što pra vajenny aśpiekt paniaćcia śviedčyć sam kantekst jaho vykarystańnia. U dakumientach taho času słova «ŭkraina» amal niemahčyma sustreć biez zhadak pra vajennuju niebiaśpieku, pahrozu abo abarončyja zbudavańni.
Faktyčna, havorka idzie pra svojeasablivy «francir» — zonu piermanientnaj vajny z Maskvoj i Krymam.
Dzie znachodziłasia «ŭkraina»?
Na padstavie materyjałaŭ Mietryki VKŁ za 1500—1581 hady daśledčyk zrabiŭ vybarku pa zamkach, jakija ŭ dakumientach naŭprost nazyvalisia «ŭkrainnymi».
Atrymanaja karta pakazvaje mahutny abarončy pojas uzdoŭž najvažniejšych biełaruskich rek. Na Padźvińni heta Drysa, Dzisna, Połack, Varonieč, Uła, Viečalle, Lepiel, Aziaryšča, Uśviat, Suraž i Viciebsk. Dalej linija idzie pa Dniapry — Dubroŭna, Orša, Kopyś, Mahiloŭ, Bychaŭ, Rahačoŭ, Strešyn, Horval, Rečyca, Lubieč, Kijeŭ. Uschodni fłanh trymali zamki pa Sožy: Mścisłaŭl, Kryčaŭ, Prapojsk, Čačersk i Homiel. Taksama da «ŭkrainy» adnosilisia Mazyr, Brahin i šerah zamkaŭ, mienšaja ich častka — na terytoryi sučasnaj Ukrainy.
Hieahrafija hetaj źjavy mieła svaju dynamiku i naŭprost zaležała ad linii frontu. Tak, da pačatku XVI stahodździa «ŭkrainnymi» ličylisia Viaźma, Smalensk i Rosłaŭ. A ŭ časy Inflanckaj vajny, paśla straty Połacka ŭ 1563 hodzie, vakoł jaho pabudavali cełuju sietku novych «ŭkrainnych» zamkaŭ, kab błakavać maskoŭski harnizon u zachoplenym horadzie.
Cikava, što ŭ śpis «ukrainnych» nie trapili niekatoryja čakanyja harady. Naprykład, vałynskija Łuck i Kremieniec, a taksama Brasłaŭ. Zastajecca pytańnie nakont statusu Śvisłačy, Babrujska i Barysava. Jašče adna asablivaść: Inflanty (Livonija), niahledziačy na toje, što tam z 1558 hoda išła ciažkaja vajna i isnavała šmat zamkaŭ, jakija zabiaśpiečvalisia ź Vilni, u dakumientach «ukrainaj» nie nazyvalisia.
Varta ŭličvać, što ŭ dakumientach takim čynam apisvalisia pieravažna dziaržaŭnyja zamki. Pryvatnych u hetych śpisach mała, bo mahnaty nieachvotna vysoŭvalisia na pieršuju liniju abarony z-za vysokaha koštu ŭtrymańnia fartecyj.
«Ruskaja Ukraina» pad Połackam i Viciebskam
Adnym z samych cikavych nazirańniaŭ stała vykarystańnie termina «Ruskaja Ukraina» ŭ dačynieńni da paŭnočnaha ŭschodu sučasnaj Biełarusi.
«U druhoj pałovie XVI st. u krynicach VKŁ zhadvajecca paniaćcie «Ruskaja Ukraina». I razmova idzie pra Połack i Viciebsk, jakija ŭ VKŁ jak rehijon nazyvali Ruśsiu, a ŭ kantekście pahraničča — «Ruskaj ukrainaj»», — tłumačyć Vołkaŭ.
Hetuju dumku paćviardžaje i historyk Viačasłaŭ Nasievič, jaki pryvioŭ cytatu z pryvatnaha lista kniazia Ramana Sanhuški 1567 hoda. Kniaź piša, što maje jechać sa svajoj vałynskaj votčyny «na Ruś, panstvo jeho miłosti hospodarskoje ukrainnoje». Z kantekstu vidavočna, što majecca na ŭvazie pryfrantavaja terytoryja Połackaha vajavodstva padčas Inflanckaj vajny.
Mikoła Vołkaŭ dadaje, što sam Sanhuška, budučy «ruskaj viery» i pachodziačy z Vałyni, jakaja ciapier źjaŭlajucca častkaj Ukrainy, a tady taksama ličyłasia Ruśsiu ŭ šyrokim sensie, usprymaŭ Połaččynu jak «ajčyna raskošnaja, pravie śviaty kraj, ziamla ruskaja».
Taksama ŭ krynicach sustrakajecca vyraz «na toj ukrainie», što śviedčyć pra toje, što pamiežnaja zona była vialikaj i časam patrabavałasia ŭdakładnieńnie, pra jaki mienavita adrezak miažy idzie havorka.
«Pisar zamkaŭ vałaściej Ukrainy»
Jašče adzin cikavy dakumientalny dokaz pryvioŭ historyk-archivist Dzianis Lisiejčykaŭ. Na nadmahilli 1598 hoda ŭ Dzikušskaj carkvie Lidskaha pavieta, pastaŭlenym pa Marynie Skumin-Tyškievič jaje synami Dźmitryjem i Fiodaram, jaje starejšy syn, starosta mienski, tytułujecca jak «u Vialikim Kniastvie Litoŭskim pisar zamkaŭ vałaściej Ukrainy».
Takim čynam, u XVI stahodździ słova «ŭkraina» dla žycharoŭ VKŁ aznačała nie stolki etničnuju ci nacyjanalnuju prynaležnaść, kolki hieahrafičnuju i vajenna-stratehičnuju funkcyju rehijona — być ščytom dziaržavy na miažy z varožym susiedam.
Simvalična, što praź piać stahodździaŭ sens hetaha paniaćcia viarnuŭsia da svajho pieršapačatkovaha značeńnia. Kraina, jakaja siońnia zaviecca Ukrainaj, słužyć farpostam dla ŭsioj Jeŭropy, supraćstajučy ahresii Rasii.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary
Taja hietmanščyna razam z krymčakami mianiali palityčny viektar pa try razy na tydzień. Toje, što jany tam niekamu niešta abiacali minułym letam - ničoha nie kaštavała nastupnym letam.
A patop šviedy zładzili.