Тэрмін «украіна» ў XVI стагоддзі меў зусім іншае напаўненне, чым сёння. Гэта было не проста геаграфічнае абазначэнне «краю» дзяржавы, а паняцце, шчыльна звязанае з вайной і абаронай. Гісторык Мікола Волкаў прааналізаваў дакументы Вялікага Княства Літоўскага таго часу і прыйшоў да высновы, што «ўкраінныя замкі» існавалі не толькі на мяжы з Дзікім Полем, але і непасрэдна на Беларусі — там, дзе ішло супрацьстаянне з Масквой.
Для многіх даследчыкаў Вялікага Княства Літоўскага паняцці «ўкраіна» і «ўкраінныя замкі» заўсёды былі вядомыя і, здавалася б, цалкам зразумелыя — гаворка ішла пра памежжа дзяржавы. Аднак, як адзначае Мікола Волкаў, пасля дэталёвага вывучэння крыніц стала відавочна: гэтае паняцце з'яўляецца даволі канкрэтным і выразна паказвае рэгіён ваеннага супрацьстаяння.
«Украіна» як зона перманентнай вайны
Гісторык падкрэслівае, што пра ваенны аспект паняцця сведчыць сам кантэкст яго выкарыстання. У дакументах таго часу слова «ўкраіна» амаль немагчыма сустрэць без згадак пра ваенную небяспеку, пагрозу або абарончыя збудаванні.
Фактычна, гаворка ідзе пра своеасаблівы «францір» — зону перманентнай вайны з Масквой і Крымам.
Дзе знаходзілася «ўкраіна»?
На падставе матэрыялаў Метрыкі ВКЛ за 1500—1581 гады даследчык зрабіў выбарку па замках, якія ў дакументах наўпрост называліся «ўкраіннымі».
Атрыманая карта паказвае магутны абарончы пояс уздоўж найважнейшых беларускіх рэк. На Падзвінні гэта Дрыса, Дзісна, Полацк, Варонеч, Ула, Вечалле, Лепель, Азярышча, Усвят, Сураж і Віцебск. Далей лінія ідзе па Дняпры — Дуброўна, Орша, Копысь, Магілёў, Быхаў, Рагачоў, Стрэшын, Горваль, Рэчыца, Любеч, Кіеў. Усходні фланг трымалі замкі па Сожы: Мсціслаўль, Крычаў, Прапойск, Чачэрск і Гомель. Таксама да «ўкраіны» адносіліся Мазыр, Брагін і шэраг замкаў, меншая іх частка — на тэрыторыі сучаснай Украіны.
Геаграфія гэтай з'явы мела сваю дынаміку і наўпрост залежала ад лініі фронту. Так, да пачатку XVI стагоддзя «ўкраіннымі» лічыліся Вязьма, Смаленск і Рослаў. А ў часы Інфлянцкай вайны, пасля страты Полацка ў 1563 годзе, вакол яго пабудавалі цэлую сетку новых «ўкраінных» замкаў, каб блакаваць маскоўскі гарнізон у захопленым горадзе.
Цікава, што ў спіс «украінных» не трапілі некаторыя чаканыя гарады. Напрыклад, валынскія Луцк і Крэменец, а таксама Браслаў. Застаецца пытанне наконт статусу Свіслачы, Бабруйска і Барысава. Яшчэ адна асаблівасць: Інфлянты (Лівонія), нягледзячы на тое, што там з 1558 года ішла цяжкая вайна і існавала шмат замкаў, якія забяспечваліся з Вільні, у дакументах «украінай» не называліся.
Варта ўлічваць, што ў дакументах такім чынам апісваліся пераважна дзяржаўныя замкі. Прыватных у гэтых спісах мала, бо магнаты неахвотна высоўваліся на першую лінію абароны з-за высокага кошту ўтрымання фартэцый.
«Руская Украіна» пад Полацкам і Віцебскам
Адным з самых цікавых назіранняў стала выкарыстанне тэрміна «Руская Украіна» ў дачыненні да паўночнага ўсходу сучаснай Беларусі.
«У другой палове XVI ст. у крыніцах ВКЛ згадваецца паняцце «Руская Украіна». І размова ідзе пра Полацк і Віцебск, якія ў ВКЛ як рэгіён называлі Руссю, а ў кантэксце пагранічча — «Рускай украінай»», — тлумачыць Волкаў.
Гэтую думку пацвярджае і гісторык Вячаслаў Насевіч, які прывёў цытату з прыватнага ліста князя Рамана Сангушкі 1567 года. Князь піша, што мае ехаць са сваёй валынскай вотчыны «на Русь, панство его милости господарское украинное». З кантэксту відавочна, што маецца на ўвазе прыфрантавая тэрыторыя Полацкага ваяводства падчас Інфлянцкай вайны.
Мікола Волкаў дадае, што сам Сангушка, будучы «рускай веры» і паходзячы з Валыні, якая цяпер з'яўляюцца часткай Украіны, а тады таксама лічылася Руссю ў шырокім сэнсе, успрымаў Полаччыну як «айчына раскошная, праве святы край, зямля руская».
Таксама ў крыніцах сустракаецца выраз «на той украіне», што сведчыць пра тое, што памежная зона была вялікай і часам патрабавалася ўдакладненне, пра які менавіта адрэзак мяжы ідзе гаворка.
«Пісар замкаў валасцей Украіны»
Яшчэ адзін цікавы дакументальны доказ прывёў гісторык-архівіст Дзяніс Лісейчыкаў. На надмагіллі 1598 года ў Дзікушскай царкве Лідскага павета, пастаўленым па Марыне Скумін-Тышкевіч яе сынамі Дзмітрыем і Фёдарам, яе старэйшы сын, староста менскі, тытулуецца як «у Вялікім Княстве Літоўскім пісар замкаў валасцей Украіны».
Такім чынам, у XVI стагоддзі слова «ўкраіна» для жыхароў ВКЛ азначала не столькі этнічную ці нацыянальную прыналежнасць, колькі геаграфічную і ваенна-стратэгічную функцыю рэгіёна — быць шчытом дзяржавы на мяжы з варожым суседам.
Сімвалічна, што праз пяць стагоддзяў сэнс гэтага паняцця вярнуўся да свайго першапачатковага значэння. Краіна, якая сёння завецца Украінай, служыць фарпостам для ўсёй Еўропы, супрацьстаючы агрэсіі Расіі.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
Каментары
Тая гетманшчына разам з крымчакамі мянялі палітычны вектар па тры разы на тыдзень. Тое, што яны там некаму нешта абяцалі мінулым летам - нічога не каштавала наступным летам.
А патоп шведы зладзілі.