«Chatniaja haspadynia», jakaja stała prezidentkaj, ale nie zmahła źmianić Nikarahua
Historyja Łacinskaj Amieryki XX stahodździa — heta pieravažna historyja mužčyn: dyktataraŭ u formie i baradatych revalucyjanieraŭ. Ale ŭ Nikarahua adnojčy nastupiŭ momant, kali los nacyi apynuŭsia ŭ rukach žančyny, jakaja nikoli nie imknułasia da ŭłady. Vijaleta Baryjas de Čamora, viadomaja prosta jak «Donna Vijaleta», stała simvałam zamireńnia ŭ krainie. Raskazvajem, jak chatniaja haspadynia pieramahła i pasprabavała stvaryć demakratyju.
Kali 18 kastryčnika 1929 hoda ŭ nievialikim paŭdniovym haradku Ryvas, niedaloka ad miažy z Kosta-Rykaj, na śviet źjaviłasia Vijaleta Baryjas Tores, Nikarahua ŭžo była krainaj z hłybokimi ranami. Na toj momant jana ŭžo amal stahodździe isnavała jak niezaležnaja respublika, ale heta «niezaležnaść» zastavałasia ŭmoŭnaja.
Kraina de-fakta znachodziłasia pad kantrolem ZŠA. Unutry krainu razryvała baraćba pamiž dźviuma tradycyjnymi elitami: libierałami ź Leona i kansiervatarami z Hranady. Doŭhija dziesiacihodździ hetyja dźvie siły źmianiali adna adnu, pieravaroty i hramadzianskija vojny byli niaredkija.
Vijaleta naradziłasia ŭ siamji bahatych ziemleŭładalnikaŭ, jakija naležali da kansiervatyŭnaj elity. Jaje dziacinstva prachodziła na fonie Vialikaj depresii, jakaja abrynuła canu kavy — asnoŭnaje bahaćcie krainy, i na fonie partyzanskaj vajny ŭ harach, jakuju suprać amierykanskich akupantaŭ vioŭ Aŭhusta Sesar Sandzina, za hałavu jakoha amierykancy abviaścili ŭznaharodu 100 tysiač dalaraŭ. Da śniežnia 1932 hoda sandynisty zaniali pałovu terytoryi krainy.
U pačatku 1933 hoda amierykanskaja marskaja piachota pakinuła krainu. Pierad hetym jany stvaryli Nacyjanalnuju hvardyju i pastavili na jaje čale ambicyjnaha Anastasiju Samosu Harsiju. U 1934 hodzie Samosa zahadaŭ zabić Sandzina, a ŭ 1937 hodzie, skinuŭšy lehitymnaha prezidenta, zachapiŭ uładu. Tak Nikarahua, farmalna zastajučysia prezidenckaj respublikaj z kanstytucyjaj i vybarami, pieratvaryłasia ŭ pryvatny majontkak adnoj siamji pry poŭnaj vajskovaj i finansavaj padtrymcy ZŠA.
Vijaleta, adnak, rasła ŭbaku ad palityčnych vichur. Svaju adukacyju jana pačała na radzimie: naviedvała pačatkovyja škoły ŭ Ryvasie i Hranadzie, a zatym pastupiła ŭ kaledž u Manahua. Baćki žadali, kab dačka ŭdaskanaliła anhlijskuju movu, tamu adpravili jaje praciahvać navučańnie ŭ ZŠA. Heta nie była vyšejšaja ŭniviersiteckaja adukacyja: spačatku Vijaleta vučyłasia ŭ katalickaj siaredniaj škole dla dziaŭčat u San-Antonia (Techas), a ŭ 1945 hodzie pieraviałasia ŭ žanočy kaledž Błekstoŭn u Virdžynii.
U červieni 1947 hoda pryjšła viestka pra chvarobu baćki — nievylečny rak lohkich. Choć jon pajšoŭ z žyćcia raniej, čym Vijaleta paśpieła dajechać dadomu, jana ŭsio ž viarnułasia ŭ Nikarahua, pakinuŭšy vučobu ŭ ZŠA niaskončanaj.
U 1949 hodzie dziaŭčyna sustreła Pedra Chaakina Čamora Kardenala. Heta była znakavaja sustreča. Pedra Chaakin byŭ naščadkam čatyroch prezidentaŭ Nikarahua i redaktaram haziety La Prensa — adzinaha hołasu, jaki advažvaŭsia krytykavać dyktaturu Samosy. Jany ažanilisia ŭ śniežni 1950 hoda. Vijaleta dumała, što stvaraje siamju, ale napraŭdu jana ŭstupiła ŭ vajnu.
Žonka palitviaźnia i maci (1950—1978)
Jany ažanilisia ŭ śniežni 1950 hoda. U hetym šlubie na śviet źjaviłasia čaćviora dziaciej — Pedra Chaakin, Kłaŭdzija Lusija, Kryścijana i Karłas Fiernanda.
U 1952 hodzie, paśla śmierci svajho baćki, Pedra Chaakin atrymaŭ u spadčynu hazietu La Prensa. Jon uziaŭ na siabie kiraŭnictva vydańniem, i pad jaho redakturaj hazieta pieratvaryłasia ŭ hałoŭny rupar apazicyi režymu Samosy. Hetaja advaha kaštavała siamji spakoju: u pieryjad z 1952 da 1957 hod Pedra Chaakina rehularna kidali ŭ turmu za źmiest publikacyj. Situacyja abvastryłasia ŭ 1957 hodzie, kali jon uznačaliŭ niaŭdałaje paŭstańnie suprać dyktatury. Vynikam stała vyhnańnie ŭ Kosta-Ryku.
Vijaleta nie zastałasia ŭ Nikarahua: uładkavaŭšy dziaciej u svajoj śviakrovi, jana pajechała śledam za mužam. Dva hady jany pražyli ŭ emihracyi ŭ Kosta-Rycy, adkul Pedra praciahvaŭ pisać vykryvalnyja artykuły suprać režymu. Adnak vyprabavańni nie skončylisia i paśla viartańnia: jak tolki jany pierasiekli miažu Nikarahua, Pedra Chaakina znoŭ kinuli za kraty.
Na praciahu ŭsich 1960‑ch i 1970‑ch hadoŭ žyćcio Vijalety pieratvaryłasia ŭ biaskoncy cykł rasstańniaŭ i ŭźjadnańniaŭ to z mužam, to ź dziećmi. Jana zaŭsiody jechała za im: kali jaho vymušali pakinuć krainu, jana pakidała dziaciej svajakam i jechała ŭ vyhnańnie razam z Pedra; kali jaho sadžali ŭ turmu, jana viartałasia da dziaciej i rehularna naviedvała muža ŭ turmie, nosiačy pieradačy i chavajučy cydułki. Varta adznačyć, što finansavaje vyžyvańnie pary ŭ hetyja niestabilnyja hady zabiaśpiečvali dachody ad arendy nieruchomaści, jakuju Vijalecie padaryła jaje maci.
Punktam niezvarotu stała ranica 10 studzienia 1978 hoda. Pedra Chaakin Čamora jechaŭ na pracu ŭ svaim «Saabie», kali jaho aŭtamabil zabłakavali i rasstralali najomnyja zabojcy. U momant trahiedyi Vijaleta znachodziłasia ŭ Majami, rychtavałasia da viasiella dački. Atrymaŭšy strašnuju viestku, jana terminova viarnułasia na radzimu, kab pachavać muža i ŭziać na siabie kantrol nad La Prensa.
Śmierć Pedra Chaakina vyklikała efiekt vybuchu vułkana. Na jaho pachavańnie pryjšło 50 000 čałaviek, i mnohija adkryta abvinavačvali ŭ złačynstvie Anastasiju Samosu. Kraina, stomlenaja ad praciahłaha kiravańnia dynastyi, pačała masavaje paŭstańnie.
Žychary šerahu haradoŭ, Masai, Leona i Esteli, pry padtrymcy sandynisckich partyzan zdoleli vyhnać sa svaich rajonaŭ padraździaleńni Nacyjanalnaj hvardyi. U adkaz Samosa zahadaŭ zdušyć paŭstańnie lubymi srodkami.
ZŠA doŭhi čas nazirali za situacyjaj z tryvohaj, bajučysia prychodu kamunistaŭ, adnak žorstkaść Samosy stanaviłasia taksičnaj dla Vašynhtona. Vyznačalnym momantam, jaki źmianiŭ usio, stała chaładnakroŭnaje zabojstva amierykanskaha žurnalista Biła Ściuarta sałdatami Nacyjanalnaj hvardyi ŭ červieni 1979 hoda — kadry hetaha rasstrełu pakazali va ŭsim śviecie.
Pad ciskam hramadskaj dumki prezident Džymi Karter spyniŭ dapamohu i faktyčna izalavaŭ režym, pryznaŭšy, što mienavita kryvavyja represii dyktatara šturchnuli narod u abdymki sandynistaŭ.
Pazbaŭleny padtrymki svajho hałoŭnaha chaŭruśnika, urad Nikarahua raskidaŭsia, a kamandziry Nacyjanalnaj hvardyi ŭciakli razam z Samosaj, ZŠA spačatku paabiacali, a potym admovili im u vyhnańni ŭ Majami. Paŭstancy pieramožna prasunulisia da stalicy.
Ad nadziei da rasčaravańnia: Sandynisckaja revalucyja (1979—1989)
U lipieni 1979 hoda režym Samosy abrynuŭsia. Sandyniscki front nacyjanalnaha vyzvaleńnia (SFNV) uračysta ŭvajšoŭ u Manahua. Heta byŭ čas ejfaryi i nadziei. Kab atrymać mižnarodnaje pryznańnie i pakazać, što novaja ŭłada budzie demakratyčnaj i pluralistyčnaj, sandynisty sfarmavali Chuntu nacyjanalnaha adradžeńnia. U jaje skład uvajšli piać čałaviek: troje sandynistaŭ (siarod jakich byŭ małady palavy kamandzir Daniel Arteha) i dvoje pradstaŭnikoŭ «buržuazii», adnoj ź jakich stała Vijaleta Baryjas de Čamora.
Vijaleta ščyra vieryła, što revalucyja pryniasie demakratyju, pra jakuju maryŭ jaje muž. Jana navat pazyčyła sandynistam hrošy na pačatku pracesu tranzitu. Adnak iluzii raźviejalisia vielmi chutka. Realnaja ŭłada kancentravałasia ŭ rukach Nacyjanalnaha dyrektaryjata SFNV ź dzieviaci kamandziraŭ. Daniel Arteha pastupova, ale niaŭchilna prybraŭ uładu da ruk. Jon staŭ kaardynataram Chunty ŭ 1981 hodzie, a ŭ 1984 hodzie byŭ abrany prezidentam na vybarach, jakija apazicyja bajkatavała.
Vijaleta Čamora zrazumieła, što kraina ruchajecca da kubinskaj madeli sacyjalizmu: tatalnaja nacyjanalizacyja, cenzura, militaryzacyja hramadstva i ščylny sajuz z SSSR. U Manahua pryziamlalisia samaloty z kubinskimi nastaŭnikami, daktarami i vajskovymi daradcami. Saviecki Sajuz pačaŭ pastaŭlać zbroju: tanki T-55, viertaloty Mi-24 i aŭtamaty Kałašnikava. Nikarahua pieratvaryłasia ŭ farpost sacyjalistyčnaha łahiera ŭ Centralnaj Amierycy.
U krasaviku 1980 hoda, mienš čym praz hod paśla pieramohi revalucyi, Vijaleta Čamora vyjšła z Chunty. Heta byŭ jejny asabisty pratest suprać zdrady demakratyčnym ideałam. Jana viarnułasia ŭ La Prensa, jakaja stała hałoŭnym voraham užo novaj dyktatury. Sandynisty ŭviali cenzuru, abmiežavali pastaŭki papiery, nackoŭvali na redakcyju natoŭpy «turbas» (sandynisckich chulihanaŭ).
U adkaz na savieckuju ekspansiju prezident ZŠA Ronald Rejhan pačaŭ finansavać i ŭzbrojvać «Kontras» — antysandynisckich paŭstancaŭ. Hramadzianskaja vajna ŭ Nikarahua stała kłasičnaj proksi-vajnoj. U harach Nikarahua vyrašałasia, čyja śfiera ŭpłyvu pieramoža.
Hramadzianskaja vajna ŭvajšła niepasredna ŭ dom Čamora. Siamja apynułasia litaralna padzielenaj linijaj frontu. Pedra Chaakin-małodšy i Kryścijana zastalisia pracavać u La Prensa, padtrymlivajučy liniju, zakładzienuju baćkam, a Pedra ŭ 1984 hodzie navat pakinuŭ Nikarahua, kab dałučycca da ŭzbrojenaha antysandynisckaha supracivu («Kontras»).
U toj ža čas dvoje inšych dziaciej byli pierakananymi sandynistami: Kłaŭdzija słužyła pasłom revalucyjnaha ŭrada ŭ susiedniaj Kosta-Rycy, a Karłas Fiernanda staŭ hałoŭnym redaktaram haziety Barricada — aficyjnaha orhana SFNV.
Niahledziačy na palityčnuju prorvu pamiž dziećmi, Vijaleta namahała na zachavańni siamji. Jana praciahvała arhanizoŭvać supolnyja viačery, padčas jakich dziejničała nieparušnaje praviła: palityčnyja prychilnaści časova adkładvalisia ŭ bok dziela siamiejnaj harmonii.
Prychod da ŭłady
Da kanca 1980‑ch hadoŭ Nikarahua lažała ŭ ruinach. Narod pieražyŭ sorak hadoŭ dyktatury Samosy, dziesiacihodździe hramadzianskaj vajny i sandynisckaha kiravańnia, a taksama piać hadoŭ žorstkich ekanamičnych sankcyj z boku ZŠA. Ekanomika lažała ŭ ruinach: dachod na dušu nasielnictva ŭpaŭ da ŭzroŭniu 20‑hadovaj daŭniny, a inflacyja ŭ 1988 hodzie dasiahała astranamičnych 33 000%. Saviecki Sajuz sam pieražyvaŭ hłyboki ekanamičny kryzis i bolš nie moh ničym dapamahčy. I Daniel Arteha byŭ vymušany pahadzicca pravieści svabodnyja vybary ŭ lutym 1990 hoda.
14 razroźnienych palityčnych partyj — ad kamunistaŭ da kansiervataraŭ — abjadnalisia ŭ Nacyjanalny sajuz apazicyi (UNO). Im patrebny byŭ kandydat, jaki moh by stać simvałam adzinstva. Paśla piaci raŭndaŭ napružanaha ŭnutranaha hałasavańnia jany vybrali kampramisnuju fihuru — Vijaletu Čamora.
Heta byli absalutna sumlennyja vybary: za pracesam sačyli 2 578 mižnarodnych naziralnikaŭ, uklučajučy AAN, Arhanizacyju amierykanskich dziaržaŭ, byłoha prezidenta ZŠA Džymi Kartera, byłych prezidentaŭ Kałumbii, Arhienciny i Kosta-Ryki.
Amal usie analityki praročyli parazu Vialecie Čamora. U presie jaje apisvali jak bahatuju ŭdavu, jakaja nikoli nie zajmałasia realnaj palitykaj i nie mieła dośviedu dziaržaŭnaha kiravańnia. Sandynisckaja prapahanda adkryta kpiła ź jaje, nazyvajučy prosta «chatniaj haspadyniaj», niazdolnaj kiravać krainaj, i «amierykanskaj maryjanietkaj», jakaja atrymlivaje miljony ad pasolstva ZŠA.
Adnak mienavita toje, što Arteha razhladaŭ jak jejnuju słabaść, stała jejnaj hałoŭnaj siłaj. U vačach naroda jana była nie palitykam, a maci i ŭdavoj. Jaje «niedaśviedčanaść» u palityčnych intryhach usprymałasia jak čyścinia i sumlennaść. Jaje dośvied abmiažoŭvaŭsia kiravańniem siamjoj (jakuju jana zmahła zachavać, niahledziačy na palityčny raskoł miž dziećmi) i hazietaj La Prensa va ŭmovach žorstkaj cenzury — i hetaha było dastatkova.
U adnoj z samych relihijnych krain Łacinskaj Amieryki jaje vobraz — žančyny ŭ biełym, jakaja jašče i pierasieła ŭ invalidny vazok praź pierałom nahi, — vyklikaŭ asacyjacyi z pakutnicaj.
Vybarčaja kampanija pieratvaryłasia ŭ bitvu simvałaŭ. Daniel Arteha mieŭ nieabmiežavany administracyjny i siłavy resurs i vydatkoŭvaŭ vielizarnyja srodki, pavodziŭ siabie jak haspadar stanovišča. Jon abraŭ simvałam svajoj kampanii «bajavoha pieŭnia» (gallo ennavajado).
Vijaleta ž nie abiacała ekanamičnych cudaŭ. Jaje płatforma stajała na prostym, čysta žanočym i maciarynskim zakliku, jaki traplaŭ u samaje serca naroda: jana abiacała viarnuć mir. «Ja nie chaču, kab vašych synoŭ zabirali na vajnu», — hetyja słovy bili macniejšymi za łozunhi Artehi.
25 lutaha 1990 hoda adbyŭsia palityčny ziemlatrus. Nasupierak prahnozam skieptykaŭ, «chatniaja haspadynia» Vijaleta Baryjas de Čamora pieramahła «kamandzira» Artehu, atrymaŭšy 54,7% hałasoŭ i staŭšy pieršaj abranaj prezidentkaj u Amierycy. Nikarahuancy prahałasavali nie za palityčnuju prahramu, a suprać vajny i strachu.
Daniel Arteha, šakavany i prynižany parazaj ad žančyny, jakoj jon nie ŭsprymaŭ usurjoz, byŭ vymušany pryznać vyniki. Adnak pierachodny pieryjad byŭ azmročany tak zvanaj «La Piñata Sandinista» — chaatyčnym rabavańniem dziaržaŭnaj ułasnaści funkcyjanierami SFNV.
A ranicaj paśla vybaraŭ Arteha pramoviŭ złaviesnuju frazu, jakaja vyznačyła budučyniu krainy: «My pieradajem kiravańnie, ale nie ŭładu. My budziem kiravać źnizu».
Prezidenctva (1990—1997)
25 krasavika 1990 hoda Vijaleta Čamora ŭstupiła na pasadu jak pieršaja ŭ historyi Amieryk žančyna-prezidentka, abranaja na svabodnych vybarach. Ale kraina, jakuju jana atrymała, była raskołataj i poŭnaj uzbrojenych ludziej: klučavyja siłavyja struktury, sudy, prafsajuzy i značnaja častka dziaržaparatu zastavalisia pad upłyvam sandynistaŭ, što sastupili na vybarach; kaalicyja UNO, jakaja pryviała Čamora da ŭłady, była nienadziejnaj aporaj, bo składałasia jak ź levych, tak i z krajnich pravych.
Uvieś jaje prajekt trymaŭsia na adnym: spynić vajnu, bo biez hetaha nie pracavała b ničoha inšaje. U pieršy ž dzień Čamora skasavała vajskovy nabor. Pačałasia demibilizacyja i rezkaje skaračeńnie vojska: vojska źmienšyli ŭ razy, u vyniku jano stała značna mienšym pa kolkaści i mienš palityzavanym. Paralelna byli raspuščanyja i faktyčna razzbrojenyja «Kontras»: biez supraciŭnika sandynisty stračvali padstavu praciahvać vajnu.
Kab nie adkryvać novaje koła pomsty, Čamora abviaściła biezumoŭnyja amnistyi za palityčnyja złačynstvy 1980-ch. Zbroju źbirali z abodvuch bakoŭ, u tym liku praz «skuplivańnie». Sabranyja aŭtamaty i ciažkuju techniku simvalična zalivali bietonam u «Parku Miru» ŭ Manahua.
Demibilizacyja mieła advarotny bok: blizu 70 tysiač vajskoŭcaŭ i ŭdzielnikaŭ vajny zastalisia biez pracy. Kab źniać napružańnie, Čamora intehravała častku byłych «Kontras» u sielskuju palicyju i stvaryła Hramadzianskuju inśpiekcyju dla razhladu skarhaŭ na złoŭžyvańni palicyi i parušeńni pravoŭ čałavieka.
Jašče adna «mina» — ziamla: urad zachavaŭ ahrarnuju reformu sandynistaŭ i častkova pašyraŭ pieraraźmierkavańnie ziamiel, u tym liku na Karybskim uźbiarežžy, kab zadavolić patrabavańni vieteranaŭ. Heta vyklikała kanflikty z karennymi supolnaściami. Sprečki nakont ułasnaści ŭ sudach raściahnulisia na hady.
Unutry UNO častka patrabavała «vycisnuć» sandynistaŭ z usich instytutaŭ. Vice-prezident Virchilijo Hadoj i mer Manahua Arnolda Aleman vystupali za žorstkuju liniju.
Čamora zrabiła chod, jaki aburyŭ pravych, zatoje stabilizavaŭ krainu: pakinuła Umbierta Artehu (brata Daniela) u kiraŭnictvie vojska, faktyčna zachavaŭšy kantrol nad vojskam praz kampramis. Pravyja nazvali taki krok «kapitulacyjaj», ale hety krok dapamoh nie dapuścić pieravarotu. Jana taksama ŭklučyła va ŭrad niekalki pradstaŭnikoŭ SFNV, u tym liku na kirunku ahrarnaj palityki — jak sihnał zamireńnia.
ZŠA paśla jaje pieramohi źniali embarha i paabiacali dapamohu, dapamahali z pazykami pierad MVF i Suśvietnym bankam, ale maštab padtrymki byŭ značna mienšy za patreby krainy, padtočanaj hramadzianskaj vajnoj.
Čamora adklikała pazoŭ u Mižnarodnym sudzie ŭ Haahu suprać ZŠA — spravu, u jakoj Nikarahua damahałasia kampiensacyi za padtrymku Vašynhtonam antysandynisckich paŭstancaŭ i minavańnie svaich partoŭ. Adnak i heta nie ŭratavała: u 1992 hodzie ultrapravy sienatar Džesi Chiełms damohsia skaračeńnia amierykanskaj dapamohi, vinavaciačy Manahua ŭ tym, što sandynisty ŭsio jašče ŭpłyvajuć na dziaržavu.
Ekanamičnyja prablemy paśla pieramien
Kali pytańnie vajny pastupova adyšło z paradku dnia, hałoŭnaj prablemaj stała ekanomika. Čamora atrymała ekanomiku, zrujnavanuju vajnoj i hipierinflacyjaj. Urad pajšoŭ pa niealibieralnaj schiemie: pryvatyzacyja, skaračeńnie dziaržaŭnych vydatkaŭ, admiena subsidyj. Byŭ stvorany dziaržaŭny chołdynh CORNAP, jaki abjadnaŭ u sabie dziasiatki nacyjanalizavanych pry sandynistach pradpryjemstvaŭ. Zadača była ambicyjnaja: pradać bolšuju častku hetych aktyvaŭ pryvatnym inviestaram, atrymać valutu i skaracić dziaržaŭny siektar.
Adnačasova ŭvodziłasia novaja valuta — załataja kordaba (córdoba), pryviazanaja da dalara, i admianialisia subsidyi na bazavyja pradukty. Heta dapamahło apanavać inflacyju, ale rezka vyraśli ceny biletaŭ na aŭtobusy, bazavyja pradukty, kamunałku.
Užo ŭ 1991 hodzie pa krainie prakaciłasia chvala masavych strajkaŭ. Čamora pajšła na nietypovy kampramis: pryznała prava pracoŭnych atrymać 25% akcyj pryvatyzavanych pradpryjemstvaŭ — što razdražniała pravych u UNO i častku zamiežnych partnioraŭ.
Paralelna ŭrad vioŭ ciažkija pieramovy pra śpisańnie i restrukturyzacyju zamiežnaj pazyki. Vialikaja častku pazyk urešcie śpisali abo raściahnuli ŭ časie, što dazvoliła adkryć dla Nikarahua dostup da novych kredytaŭ i spynić hipierinflacyju. Ale heta nie aznačała chutkaha palapšeńnia žyćcia. Skaračeńnie biudžetu, zakryćcio sacyjalnych prahram, rezkaje skaračeńnie dziaržaŭnych vydatkaŭ pryviali da rostu biespracoŭja, paharšeńnia pracy sistem achovy zdaroŭja i adukacyi.
Statystyka, jakaja źbirajecca ŭ hety pieryjad, vyhladaje supiarečliva. Z adnaho boku, Nikarahua ŭ 1990— 2000‑ia apuściłasia ŭ rejtynhach čałaviečaha raźvićcia i stała samaj biednaj krainaj abiedźviuch Amieryk paśla Haici. Dziaržaŭnyja vydatki na miedycynu na dušu nasielnictva ŭ siaredzinie 1990‑ch hadoŭ stali ŭ niekalki razoŭ mienšyja, čym pry kancy 1980-ch.
Z druhoha boku, u niekatorych halinach naziraŭsia pastupovy prahres: dziciačaja śmiarotnaść za 1990‑ia hady źniziłasia, siaredniaja praciahłaść žyćcia vyrasła. Pa častcy pakazčykaŭ u sielskaj miascovaści ŭ druhoj pałovie 1990‑ch naziraŭsia pavolny ruch u lepšy bok.
Ale dla bolšaści ludziej štodzionnaja realnaść była prostaj: pracy niama, zarobki nizkija, sacyjalnyja harantyi źnikli, a abiacańnie «miru i demakratyi» nie pieratvarałasia aŭtamatyčna ŭ stabilny dachod.
Kanstytucyjny kryzis 1995 hoda
Najbolš niebiaśpiečny palityčny vybuch adbyŭsia ŭ 1995-m. Kanstytucyju 1987 hoda pisali sandynisty pad mocnuju prezidenckuju ŭładu. Parłamient pačaŭ praces kanstytucyjnaj reformy, nakiravanaj na abmiažavańnie paŭnamoctvaŭ prezidenta. Čamora, jak ličyła, što čas dla takoj reformy jašče nie pryjšoŭ, admoviłasia publikavać uchvaleny ŭ 1995‑m hodzie parłamientam prajekt novaj kanstytucyi ŭ aficyjnym vydańni.
Parłamient nadrukavaŭ ich sam — i kraina apynułasia ŭ situacyi «dźviuch kanstytucyj».
Paśla doŭhich pieramoŭ było dasiahnuta kampramisnaja pastanova: Čamora pahadziłasia aficyjna apublikavać kanstytucyjnyja źmieny, a parłamient — dazvoliŭ zachavać za prezidentkaj šerah klučavych paŭnamoctvaŭ u śfiery zamiežnaj palityki i padatkaŭ, admoviŭšysia ad ich nieadkładnaha abmiežavańnia na praktycy.
Viartańnie ciemry
10 studzienia 1997 hoda Vijaleta Čamora zrabiła toje, što dla Nikarahua było redkaściu: mirna pieradała ŭładu demakratyčna abranamu pierajemniku — libierału Arnolda Alemanu — i syšła z palityki.
Paśla prezidenctva jana stvaryła Fond Vijalety Baryjas de Čamora dla padtrymki adukacyjnych prajektaŭ i svabody presy. Ale jaje zdaroŭje pačało paharšacca, jana pastupova stračvała pamiać i suviaź z realnaściu.
Trahičnaja ironija historyi ŭ tym, što pakul śviadomaść Donny Vijalety zhasała, kraina pavolna viartałasia tudy, adkul jana jaje vyciahnuła. Daniel Arteha, jakoha jana pieramahła ŭ 1990-m, viarnuŭsia da ŭłady ŭ 2007 hodzie — i krok za krokam pačaŭ padryvać tyja demakratyčnyja instytuty, što z takim ciažkaściu budavalisia ŭ 1990-ja.
Historyja zrabiła koła. U 2021 hodzie Kryścijanu Čamora, jakuju nazyvali adnoj z najmacniejšych apazicyjnych fihur, Arteha zahadaŭ aryštavać; jaje brat Pedra Chaakin Čamora taksama trapiŭ u turmu. Žurnalist Karłas Fiernanda byŭ vymušany pakinuć krainu. Pad udaram apynułasia i La Prensa — simvał siamiejnaj historyi i apazicyjnaj tradycyi: 13 žniŭnia 2021 hoda palicyja zaniała jaje redakcyju.
Sama Vijaleta, prykutaja da łožka ŭ svaim domie ŭ Manahua, užo nie ŭśviedamlała hetaha novaha kašmaru. U kastryčniku 2023 hoda svajaki tajemna vyvieźli jaje ź Nikarahua ŭ Kosta-Ryku, kab zabiaśpiečyć naležny miedycynski dohlad i biaśpieku ŭ apošnija dni jaje žyćcia, dalej ad režymu taho čałavieka, jakoha jana kaliści pieramahła. Vijaleta Čamora pamierła 14 červienia 2025 hoda, joj było 95 hadoŭ.
Historyja Vijalety Čamora važnaja dla biełarusaŭ nie jak ekzatyčny łacinaamierykanski siužet, a jak papiaredžańnie. Jana pakazvaje, što vychad z dyktatury i hvałtu — heta nie imhniennaja pieramoha i nie tryumf spraviadlivaści, a doŭhi i balučy praces. Kampramisy i maralna ciažkija pastanovy nie harantujuć pośpiechu, a niaŭdałaja ekanamičnaja palityka moža pryvieści da adnaŭleńnia aŭtarytarnaha režymu. Čamora nie abiacała cudaŭ. Jaje hałoŭnym dasiahnieńniem staŭ mir i mirnaja pieradača ŭłady. Ale pabudavać ustojlivuju demakratyju joj nie ŭdałosia.
Jaje los śviedčyć: demakratyja nie zamacoŭvajecca raz i nazaŭždy. Navat paśla svabodnych vybaraŭ kraina moža znoŭ skacicca ŭ aŭtarytaryzm. Dla biełarusaŭ heta historyja pra toje, što pieramoha — heta časta tolki pačatak, a nie finał.
Ciapier čytajuć
Pra Miełkaziorava ŭ jaho apošni dzień: «Było adčuvańnie, što jon stomleny, brakuje enierhii, rysy tvaru byli zapałyja»1
Kamientary