Siarhiej Vajciachoŭski, hienierał biez Ajčyny

14 sakavika 1939 hoda. 18.45. Miastečka Mistek u Maravii. Tolki što ścichli huki karotkaha boju kala čatyrochpaviarchovaha budynka Čajankavych kazarmaŭ. Na brukavanaj darozie i ŭzdoŭž vysokaj cahlanaj aharodžy vučebnaha placa valajucca cieły žaŭnieraŭ viermachta. U ciomnych voknach z raźbitymi šybami zamiorli siłuety češskich vajskoŭcaŭ sa zbrojaj. Jany jašče nie viedajuć, što hety boj stanie pieršym i apošnim prykładam arhanizavanaha supracivu čechasłavackaj armii. Čechasłavackija ŭłady na čale z 67-hadovym prezidentam-hiermanafiłam biez supraciŭleńnia zdali suvierenitet Čechasłavakii. Kraina imhnienna była padzielena, pierajmienavana i stała pratektaratam nacysckaj Hiermanii.

Ale, moža, inakš i nie mahło być? Aŭtarytet nacysckaha lidara susiedniaj krainy siarod čechasłavackich aficeraŭ i hienierałaŭ u toj čas zaškalvaŭ, a viermacht dla ich byŭ prykładam vajskovaj mocy.

Ledź nie adzinym vojenačalnikam Čechasłavakii, jaki admysłova rychtavaŭ vojski svajoj akruhi da ŭzbrojenaha supraciŭleńnia, byŭ uradženiec biełaruskaj ziamli hienierał Siarhiej Vajciachoŭski.

Šlachcic i ziamlak Marka Šahała

Vajciachoŭski naradziŭsia 16 kastryčnika 1883 hoda ŭ Viciebsku.

Baćka — Mikałaj Karłavič, aficer Rasijskaj impieratarskaj armii, pachodziŭ ź biełaruska-litoŭskaha šlachieckaha rodu hierba «Lubič». Maci — Maryja z Hnatoŭskich hierba «Łada» — pa baćku mieła šlachieckaje pachodžańnie, a pa matčynaj linii naležała da rasijskaha hrafskaha rodu Jałahinych.

Pavialičyć

Siarhiej pačatkovuju adukacyju atrymaŭ u Viciebskaj mužčynskaj himnazii, dzie raniej vučylisia jaho baćka i dziadźka Michaił, budučy hienierał rasijskaj armii.

U žniŭni 2015 hoda ŭłady Viciebska pryniali rašeńnie nazvać adnu z budučych haradskich vulic imieniem hienierała Siarhieja Vajciachoŭskaha. Praŭda, z taho času prajšło ŭžo try z pałovaj hady, ale takoj vulicy na karcie horada pa-raniejšamu niama.

Pavialičyć

Cikava, što ŭ nastupnym, 2016-m, hodzie adna ź viciebskich centralnych vułačak atrymała imia Marka Šahała, jaki byŭ amal adnahodkam Siarhieja Vajciachoŭskaha i ŭ toj samy čas žyŭ u Viciebsku. Napeŭna, niezabyŭnyja haradskija piejzažy dla abodvuch chłapčukoŭ byli adnolkava paznavalnyja i blizkija. Praz hady Mark pieraniasie svaje ŭspaminy pra Viciebsk na pałotny. A Siarhiej tym časam budzie ŭpeŭniena ŭzdymacca pa prystupkach vajskovaj karjery.

Rasijski aficer, što vajavaŭ za čechaŭ

Aficerskuju słužbu jon pačnie na Kaŭkazie paśla vypusku z Kanstancinaŭskaha artyleryjskaha vučylišča. Zatym budzie vykładčyckaja praca ŭ Biełastoku i vučoba ŭ Mikałajeŭskaj akademii Hienieralnaha štaba. Miž tym Vajciachoŭski paśpieje ažanicca: z budučaj žonkaj Marharytaj 23-hadovy aficer paznajomiŭsia dziakujučy słužbie — byŭ adjutantam jaje baćki, pałkoŭnika Ciemnikava. U 1910 hodzie ŭ pary naradziŭsia syn.

Pierad vajnoj Vajciachoŭski jašče pavučyŭ taktycy maskoŭskuju dvaranskuju moładź u Alaksandraŭskim vajskovym vučyliščy i navat zdoleŭ skončyć avijacyjnuju škołu Impieratarskaha Maskoŭskaha tavarystva pavietrapłavańnia. Moh stać kłasnym piłotam, ale 1914 hod unios svaje kryvavyja karektyvy. Za bai ŭ Halicyi, Karpatach i na Paŭnočnym froncie naš ziamlak zasłužyŭ čatyry bajavyja ordeny.

U listapadzie 1915 hoda Vajciachoŭski atrymaje pryznačeńnie ŭ štab adnoŭlenaha 20-ha armiejskaha korpusa — taho samaha, jaki pierad hetym, u lutym, amal u poŭnym składzie zahinuŭ u Aŭhustoŭskich lasach. Budzie vajavać na biełaruskaj ziamli pad Vilejkaj i Maładziečnam.

Pavialičyć

U studzieni 1916 hoda, paranieny askołkam snarada ŭ nahu i pad łapatku, admovicca ad evakuacyi ŭ tył. Sa žniŭnia 1917 hoda budzie vykonvać abaviazki načalnika štaba 1-j Čechasłavackaj dyvizii, jakaja ŭ składzie rasijskaj armii vajavała na Rumynskim froncie, uznačalić 3-ci Čechasłavacki imia Jana Žyžki strałkovy połk. Nie prymie idej Kastryčnickaha pieravarotu i biez vahańniaŭ stanie ŭ šerahi Biełaha ruchu.

Pavialičyć

Čechasłavacki korpus paśla kastryčnika niekalkimi ešałonami rušyŭ praz terytoryju Savieckaj Rasii va Uładzivastok, kab adtul trapić u Francyju i ŭziać udzieł u bajach na Zachodnim froncie suprać Hiermanii i Aŭstra-Vienhryi za niezaležnaść Čechasłavakii.

Kałčakaviec

U toj čas, kali ŭ Miensku abvieściać niezaležnaść Biełaruskaj Narodnaj Respubliki i zojmucca pošukam vajskoŭcaŭ, zdolnych arhanizavać biełaruskuju ŭzbrojenuju siłu, padpałkoŭnik Siarhiej Vajciachoŭski ŭ składzie Čechasłavackaha korpusa budzie imčacca pa čyhunkach Rasii. U mai 1918 hoda jon biez strat adabje ŭ balšavikoŭ Čelabinsk, atrymaje čyn pałkoŭnika. Užo ŭ kastryčniku Čechasłavackaja nacyjanalnaja rada «za adznaki ŭ bajach i vybitnuju słužbu» prysvoić jamu čyn hienierał-majora.

Kali ŭ čechasłavakaŭ zdarycca kanflikt z Alaksandram Kałčakom (toj nie moh adstupać z-pad Omska, bo Čechasłavacki korpus zaniaŭ čyhunku), Vajciachoŭski piarojdzie na słužbu da Kałčaka i ŭznačalić 2-ju armiju. Budzie biaźlitasna bić i čužych (čyrvonych), i svaich (biełych). U listapadzie 1919 hoda za samavolnaje pakidańnie frontu zastrelić z revalviera kamandzira 4-ha Sibirskaha zvodnaha korpusa hienierał-majora Piatra Hryvina. Rašuča zadušyć miaciež, uźniaty suprać jaho ŭ Nova-Nikałajeŭsku častkami Sibirskaj armii na čale z pałkoŭnikam Arkadziem Ivakinym. U studzieni 1920 hoda paśpiachova vyviedzie svaje vojski z akružeńnia pad Krasnajarskam.

Pavialičyć

Padčas lehiendarnaha Vialikaha Sibirskaha ledzianoha pachodu paśla śmierci ad abmaražeńnia hienierała Uładzimira Kapiela mienavita Vajciachoŭski ŭznačalić pachod. Siłami vojskaŭ, asłablenych epidemijaj tyfu, jon zdoleje nanieści šerah paražeńniaŭ Čyrvonaj Armii pad Irkuckam. Budzie sprabavać viarnuć załaty zapas, zachopleny balšavikami, i biespaśpiachova imknucca vyzvalić z pałonu Kałčaka, jakoha Lenin zahadaŭ terminova rasstralać. A paśla admovicca ad biessensoŭnaha šturmu Irkucka i vyviedzie svaje abiaskroŭlenyja siły pa lodzie Anhary i Bajkała ŭ Zabajkalle.

Niadoŭha Vajciachoŭski byŭ u składzie Dalokaŭschodniaj armii Hryhoryja Siamionava i ŭžo viasnoj 1920-ha kamandziravany ŭ Krym. Pa prośbie Piatra Uranhiela jon kiravaŭ evakuacyjaj biełych. U kancy vyjechaŭ i sam: śpiarša ŭ Kanstancinopal, a zatym u Čechasłavakiju.

Čechasłavacki hienierał

U mai 1921 hoda hienierał Siarhiej Vajciachoŭski pastupiŭ na słužbu ŭ čechasłavackuju armiju. Kamandavaŭ 9-j piachotnaj dyvizijaj, jakuju ŭ 1927 hodzie pryznajuć najlepšaj va Uzbrojenych siłach Čechasłavakii. Uznačaliŭ vojski Maraŭska-Silezskaj ziemskaj vajskovaj akruhi.

Pa ŭspaminach sučaśnikaŭ, pry sustrečach pa abaviazku słužby z savieckimi vajskovymi pradstaŭnikami Vajciachoŭski nikoli nie padavaŭ im ruki i pryncypova razmaŭlaŭ tolki pa-francuzsku. U 1938 hodzie jon uznačaliŭ 1-ju Čechasłavackuju armiju. Na hiermana-čechasłavackaj hranicy farsiravaŭ budaŭnictva abarončych fartyfikacyjnych zbudavańniaŭ. Na dumku češskaha historyka Iržy Fidlera, «pracavaŭ dla svajoj novaj radzimy na miažy fizičnych mahčymaściaŭ».

Zamiest ułasaŭcaŭ mahli być vajciachoŭcy

Padčas Miunchienskaha kryzisu 1938 hoda Vajciachoŭski zaniaŭ vyraznuju antykapitulacyjnuju pazicyju, za što byŭ adpraŭleny ŭ adstaŭku. Žyŭ u Prazie. Va ŭmovach hiermanskaj akupacyi stvaryŭ padpolnuju arhanizacyju «Abarona naroda».

Byŭ vajennym ministram u padpolnym čechasłavackim uradzie, ale niadoŭha. Mahčyma, z-za niedavieru palitykam, jakija spačatku zdali svaju krainu Hiermanii, a potym uvajšli ŭ emihrancki ŭrad i pačali kaardynavać dziejnaść padpolla.

Vajciachoŭski znachodziŭsia pad pilnym nahladam hiestapa. Pa ŭspaminach unuka, u 1944 hodzie atrymaŭ ad niemcaŭ prapanovu ŭznačalić zamiest hienierała Andreja Ułasava Rasijskuju vyzvalenčuju armiju, jakaja vajavała na baku Hitlera. Admoviŭsia sa słovami, što nienavidzić kamunistaŭ, ale suprać ruskich sałdat vajavać nie budzie. Viasnoj 1945 hoda adpraviŭ svaju siamju na zachad, u amierykanskuju zonu akupacyi, a sam zastaŭsia ŭ Prazie.

Viazień

12 maja 1945 hoda 62-hadovaha hienierała aryštavała savieckaja kontrvyviedka. Jaho abvinavacili ŭ tym, što jon byŭ členam Rasijskaha ahulnavajskovaha sajuza — biełahvardziejskaj emihranckaj arhanizacyi. Za «dapamohu mižnarodnaj buržuazii» i «špijanaž» Vajciachoŭski byŭ asudžany da 10 hadoŭ źniavoleńnia.

Pakarańnie adbyvaŭ spačatku va Unžanskim łahiery pad Nižnim Noŭharadam, a paśla byŭ etapavany ŭ Irkuckuju vobłaść. 25 maja 1949 hoda jon prybyŭ u navastvorany asoby łahier № 7 z sanatorna-kurortnaj nazvaj «Aziorny» (Aziorłah). Hety łahier strohaha režymu dla «palityčnych», špijonaŭ i kontrrevalucyjanieraŭ raźmiaščaŭsia niedaloka ad tych miescaŭ, dzie hienierał-major Biełaha ruchu biŭsia z čyrvonymi paśla adčajnaha Vialikaha Sibirskaha ledzianoha pachodu.

Pavialičyć

Z-za słaboha zdaroŭja, padarvanaha na lesanarychtoŭkach Unžłahu, i ŭzrostu Vajciachoŭskaha kvalifikavali jak invalida. Pastavili pracavać sanitaram łahiernaha špitala.

67-hadovy hienierał pamior 7 krasavika 1951 hoda. Pa aficyjnych źviestkach — ad suchotaŭ i starečaha marazmu, nasamreč — ad straŭnikavaha kryvacioku (u Vajciachoŭskaha była jazva). Pachavany ŭ mahile, paznačanaj numaram 4—36, na mohiłkach Centralnaj balnicy №1 Aziorłaha kala siała Šaŭčenka Tajšeckaha rajona Irkuckaj vobłaści. Miesca mahiły stračana.

Čyj hieroj?

Paśla dziesiacihodździaŭ zabyćcia imia Siarhieja Vajciachoŭskaha ŭspomnili ŭ Rasii, Čechii, Słavakii i Biełarusi.

U 1996 hodzie jon byŭ reabilitavany Hienieralnaj prakuraturaj Rasijskaj Fiederacyi. Jašče praz hod prezident Čechii Vacłaŭ Havieł «za vydatnyja zasłuhi ŭ halinie abarony i biaśpieki dziaržavy» paśmiarotna ŭznaharodziŭ Vajciachoŭskaha najvyšejšaj uznaharodaj Čechii — ordenam Biełaha Lva 3-j stupieni. U haradach Brno i Praha adkryli miemaryjalnyja doški.

U krasaviku 2004 hoda ambasada Češskaj Respubliki źviarnułasia da Tajšeckaha ŭpraŭleńnia MUS Irkuckaj vobłaści ź inicyjatyvaj pierapachavać pareštki Siarhieja Vajciachoŭskaha «na radzimie ŭ Čechii», ale na toj čas ad pachavańnia zekaŭ zastalisia tolki zarosłyja pahorki…

U Biełaruś pamiać pra ziemlaka viarnułasia dziakujučy entuzijastam, kalekcyjanieram i amataram historyi Alaksandru i Inie Radajevym, jakija sumiesna z ambasadami Čechii i Słavakii arhanizavali vystavu «Siarhiej Vajciachoŭski. Hienierał dźviuch armij». Jana prajšła ŭ 2012 hodzie ŭ Nacyjanalnym histaryčnym muziei, a ŭ 2018-m jaje paŭtaryli ŭ Muziei historyi Vialikaj Ajčynnaj vajny.

U 2013-m asoba hienierała Vajciachoŭskaha źjaviłasia ŭ sieryi płakataŭ «Pałkavodcy i vojenačalniki ziamli biełaruskaj».

Unuki hienierała žyvuć u ZŠA. Unučaty plamieńnik Vajciachoŭskaha Siarhiej Cili kala 20 hadoŭ pražyŭ u Minsku, dzie i pachavany.

Biezumoŭna, Siarhiej Vajciachoŭski nie staŭ hierojem biełaruskaj historyi. Niahledziačy na pachodžańnie i fakt naradžeńnia na našaj ziamli, jon staŭ hierojem čužych historyj — čechasłavackaj i rasijskaj. Tak skłaŭsia los mnohich ludziej ź jaho pakaleńnia. Niekali da hienierała Stanisłava Bułak-Bałachoviča pryjechaŭ Kastuś Jezavitaŭ. Usiaho niekalki sustreč — i hienierał daviedaŭsia, što jon biełarus. Nie prosta daviedaŭsia, ale pryznaŭ siabie biełarusam. Ci mahło takoje adbycca z našym hierojem? Čamu nie. Prosta ŭ žyćci Vajciachoŭskaha nie znajšłosia svajho Jezavitava.

* * *

Admysłovy «miaśnik» irvaŭ trupy na kavałki, kab chtości žyvy nie ŭciok pad vyhladam miortvaha

U pačatku vosieni 1949 hoda ŭ Aziorłah čarhovym etapam prybyła partyja palityčnych źniavolenych. Usie byli ŭ adnolkavych šerych kurtkach. Na hrudziach, śpinie i nahavicach vyšej za kalena pryšytyja biełyja kvadraty, na jakich čornaj farbaj pastaŭlenyja numary.

Siarod masy narodu byŭ i katalicki śviatar Adam Stankievič — patryjarch biełaruskaha chryścijanskaha ruchu, palityčny i kulturny dziejač, vydaviec, historyk, litaraturaznaŭca, publicyst. Asudžany na 25 hadoŭ za «dapamohu mižnarodnaj buržuazii; za prapahandu, jakaja źmiaščała zaklik da źviaržeńnia, padryvu abo pasłableńnia Savieckaj ułady» i inšuju łuchtu, zmardavany biaskoncymi dopytami ŭ kaziematach vilenskaj Łukišskaj turmy, Adam Stankievič byŭ adpraŭleny ŭ Sibir, kab zmahacca za svajo žyćcio na budaŭnictvie Bajkała-Amurskaj mahistrali.

Zmahacca ŭžo nie chapiła siłaŭ. Chvory na serca ksiondz pamior praz try miesiacy ŭ svaim baraku, ščylna zastaŭlenym dvuchjarusnymi narami.

Jość vialikaja imaviernaść, što Adam Stankievič i Siarhiej Vajciachoŭski pierasiakalisia ŭ łahiery. Stałovaja, baraki i, hałoŭnaje, łahierny špital, dzie stary hienierał pracavaŭ sanitaram — voś dzie mahli sustrecca ziemlaki. Tym bolš, nad chvorym Stankievičam apiekavalisia inšyja źniavolenyja, viedajučy pra śviatarski san susieda pa niaščaści.

Pavialičyć

Pra śmierć i pachavańnie Adama Stankieviča zachavalisia žudasnyja ŭspaminy adnaho sa źniavolenych Aziorłaha Viktara Sikory.

«U Tajšecie było tak ustanoŭlena, što, kali kaho chavali, abaviazkova niabožčyka spačatku pryvozili ŭ morh, kab zrabić razrazańnie. Bajalisia, kab chtości žyvy nie ŭciok pad vyhladam miortvaha. «Pracavaŭ» tam admysłovy «miaśnik», jaki ŭprost irvaŭ trup na kavałki… Vyrašyŭ ja, što pachavaju ksiandza Adama, praviadu jaho ŭ apošniuju darohu. Uziaŭ sani, pałazy jakich byli z dreva zroblenyja. Vioz ich na sabie, bo koniej nie było… Padvozim sani da varotaŭ. Jany adčyniajucca. Ź dziažurki vychodzić «miaśnik» z «kišnioj», što rybaki zimoj lod prabivajuć. I joj ksiandza ŭdaryŭ u hrudzi. A paśla druhi vychodzić z kuvałdaj i bje jaho pa hałavie. Prałamaŭ jaje, palacieli mazhi. Ja ledź nie samleŭ. Lažyć ksiondz u trunie (choć heta tolki nazva, a nie truna), zality kryvioju…»

Imavierna, što takim samym čynam na tyja samyja mohiłki pravodzili ŭ apošni šlach i hienierała Vajciachoŭskaha, jaki pieražyŭ ksiandza Stankieviča na paŭtara hoda.

* * *

U kastryčniku 1938 hoda padčas zachopu Hiermanijaj Sudeckaj vobłaści čechasłavackija vojski adychodzili biez boju. Vyklučeńniem staŭ adziny vypadak, pra jaki napisali haziety. «U Sudetach, na lasnoj češskaj hranicy, aficer, pakinuŭšy ŭ lesie 20 svaich žaŭnieraŭ, vyjšaŭ na darohu i adkryŭ ahoń pa niamieckaj kałonie. Jaho los nieviadomy». Rasiejskaja paetesa Maryna Ćviatajeva, jakaja ŭ toj čas žyła ŭ emihracyi ŭ Paryžy, uzrušanaja hetaj padziejaj, napisała vierš. 

… Poniesiena
Dobraja viesť,
Čto — spasiena
Čiešskaja čiesť!
Značit — strana
Tak nie sdana,
Značit — vojna
Vsio žie — była!
— Kraj moj, vivat!
— Vykusi, hierr!
…Dvadcať sołdat.
Odin oficier.

Čechasłavackaja Respublika spyniła isnavańnie 14 sakavika 1939 hoda, kali na terytoryju krainy ŭvajšli vojski viermachta. Prezident Čechasłavakii Emil Hacha zahadaŭ svaim vojskam zastavacca ŭ miescach dysłakacyi i nie akazvać supracivu. Na češskich ziemlach byŭ stvorany hiermanski pratektarat Bahiemija i Maravija.

• 1
• 0
• 0
• 0
• 2
• 2
• 0
• 0