Ekstremalnaje i niepradkazalnaje nadvorje niepakoić ludziej i siońnia, ale ŭ minułym jano było nie mienš žorstkim. U XVII stahodździ našy prodki taksama žyli ŭ śviecie klimatyčnych krajnaściaŭ. Vialiki kancler litoŭski Albrecht Stanisłaŭ Radzivił u svaich «Uspaminach» pakinuŭ žyvyja apisańni taho, jak nadvorje na biełaruskich ziemlach mahło sarvać padarožža karala, źniščyć uradžaj ci pačać pažary ŭ horadzie.
Pra heta ŭ artykule «Klimatyčnyja źjavy XVII st. na terytoryi VKŁ va «Uspaminach» Albrechta Stanisłava Radziviła», apublikavanym u śviežym zborniku «Aktualnyja prablemy krynicaznaŭstva», raspavioŭ historyk Alaksandr Subocin, na što źviarnuŭ uvahu telehram-kanał «De facto. Biełaruskaja navuka».
Epocha Małoha lednikovaha pieryjadu
Padziei, jakija apisvaje Radzivił, adbyvalisia ŭ razhar Małoha lednikovaha pieryjadu — praciahłaha pieryjadu pachaładańnia ŭ Paŭnočnym paŭšarji, jaki doŭžyŭsia ŭ Jeŭropie prykładna z XIV da XIX stahodździa, a najchaładniejšaj jaho faza prypała na XVII stahodździe. Siarednija tempieratury byli prykładna na hradus nižejšyja, čym u XX stahodździ, ale hałoŭnaje — nadvorje stała značna bolš niestabilnym. Zima mahła być doŭhaj i vielmi chałodnaj, a letam — z hradam i pavodkami.
U hety čas jeŭrapiejskija ledaviki niekalki razoŭ dasiahali maksimalnych miežaŭ, u haradach zamiarzali reki i buchty, a hoład byŭ zvyčajnaj źjavaj. Vialikuju rolu ŭ pachaładańni mahła adyhrać sieryja mahutnych vyviaržeńniaŭ vułkanaŭ — u tym liku vyviaržeńnie Viezuvija ŭ śniežni 1631 hoda i aktyŭnaść Etny ŭ 1634—1638 hadach. Popieł z vułkanaŭ, dym ad pažaraŭ i pavieličeńnie vobłačnaści stvarali ŭ niebie aptyčnyja efiekty — jak u vypadku apisanaha Radziviłam «pačyrvaniełaha sonca».
Kapryzy nadvorja ŭ dziońnikach kanclera
Uletku 1633 hoda, kali Uładzisłaŭ IV jechaŭ u Vilniu dla pryniaćcia prysiahi pierad fieadałami VKŁ, śpioka prymusiła jaho delehacyju, u jakoj byŭ i Radzivił, spynicca ŭ Mieračy — mnohija koni źniasililisia. Pad kaniec miesiaca śpioku źmianili daždžy, i 24 červienia karaleŭski ŭjezd u horad prajšoŭ pad mocnym liŭniem, pad jaki trapiła pracesija haradžan — heta sapsavała ŭračystaść, ale nie pieraškodziła manarchu ŭjechać u stalicu.
U mai 1634 hoda vielmi suchoje i ciopłaje nadvorje, jakoje supravadžałasia mocnymi viatrami, abiarnułasia pažarami ŭ mnohich haradach. A zimy 1640-ch niaredka byli nastolki niaŭstojlivymi, što reki nie pakrylisia dastatkovaj taŭščynioj lodu, zdatnaj dla pieramiaščeńnia pa im na saniach, — i Radziviłu, i navat karalu Uładzisłavu IV davodziłasia adkładać svaje pajezdki, časam na miesiacy, praz kapryzy nadvorja.
Inšyja ekstremalnyja klimatyčnyja źjavy taksama prynosili značnyja razbureńni i navat čałaviečyja achviary. U mai 1649 hoda Albrecht Stanisłaŭ Radzivił, znachodziačysia ŭ haściach u vilenskaha vajavody Kryštofa Chadkieviča ŭ falvarku niedaloka ad stalicy VKŁ, zanatavaŭ u «Uspaminach» pra žachlivyja hrymoty. U hety čas u samoj Vilni małanki zabili niekalki čałaviek i padpalili zbudavany kaścioł Śviatoha Aŭhuścina.
«Sonca to čyrvanieje, to zaciamniajecca čyrvonymi chmarami»
29 kastryčnika 1633 hoda ŭ Niaśvižy ludzi stali śviedkami redkaj i tryvožnaj źjavy. Radzivił zanatavaŭ:
«Hladzieć na hety dzień było strašna, tamu što, kali jon nadyjšoŭ, možna było bačyć, nie biez žachu, jak sonca to čyrvanieje, to zaciamniajecca čyrvonymi chmarami, to śviatleje».
Heta praciahvałasia amal dva dni. Sučaśniki ŭspryniali heta jak znak zvyš, i tolki «praciahłyja malitvy» nibyta viarnuli narmalnaje nadvorje. Mahčyma, źjava była vyklikanaja pyłam i dymam u atmaśfiery.
Elektryčnyja kalosy
13 červienia 1647 hoda mocnaja navalnica prakaciłasia pa ŭsioj Biełarusi. U Niaśvižskim zamku Radzivił ubačyŭ niešta nastolki niezvyčajnaje, što vobrazna apisaŭ jak źjaŭleńnie nibyta kalos, zaprežanych końmi, što kacilisia pa dvary.
Aŭtar miarkuje, što heta była šaravaja małanka — redkaja i niebiaśpiečnaja elektryčnaja źjava. U toj dzień małanki dvojčy trapili ŭ zamak, paškodzili kaścioł Božaha Cieła, a livień i paryvisty viecier vyklikali pavodki i źniščyli hrebli.
Klimatyčnyja źjavy XVII stahodździa, zanatavanyja va «Uspaminach» Radziviła, pakazvajuć, jakoj mahutnaj i razburalnaj dla čałavieka mahła być pryroda. I kali siońniašnija kapryzy nadvorja nas niepryjemna ździŭlajuć, to našy prodki navat nie mahli rastłumačyć ich racyjanalna, pradkazać ci raźličyć nastupstvy.
-
Pacierki z marskich lilej, jakim sotni miljonaŭ hadoŭ. Na Biełarusi tysiačahodździami rabili ŭpryhažeńni z akamianiełaściej
-
«Pad mietrovym šurfam — kamiennaja šlifavanaja siakiera». Archieołahi raskazali pra važnyja vyniki sioletnich padvodnych raskopak
-
Nacyjanalny archiŭ ZŠA apublikavaŭ u try razy bolej aerafotazdymkaŭ Biełarusi časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny. Jakija harady dadalisia?
Aryštavany dyrektar Pałaca Respubliki, adzin z arhanizataraŭ Marafona adzinstva9
Kamientary
Pry hetym niekarektna paraŭnoŭvać z sučasnymi źmienami klimatu, jakija majuć antrapahiennyja pryčyny - jany našmat bolš dynamičnyja.
Za 2 miesiacy da nazirańniaŭ "čyrvonaha sonca" (29 kastryčnika 1633 hoda), 2-5 vieraśnia 1633 hoda zhareła 1/5 častka Stambuła. Dapamahaŭ mocny viecier i, vierahodna, śpioka. 2 miesiacy zanadta doŭha, kab popieł hulaŭ u pavietry Jeŭropy, ale pry takich umovach nadvorja mahli hareć paśla inšyja harady abo lasy, źviestak pra što ŭ historyi nie zachavałasia.