Movy Šatłandyi: ci vyjhrali b skots i helskaja ad niezaležnaści?

Ci čakaŭ by Šatłandyju roskvit jaje minarytarnych moŭ, kali b jana stała niezaležnaj? Najpierš treba razhledzieć zabłytanuju moŭnuju situacyju ŭ Šatłandyi. Siońnia ŭ krainie, akramia moŭ emihrantaŭ, raspaŭsiudžanyja nastupnyja: anhlijskaja ci jaje šatłandski varyjant, skots, šatłandskaja helskaja mova i brytanskaja žestavaja mova.

Pavodle dadzienych pierapisu 2011, nasielnictva Šatłandyi składaje 5 młn 295 tys. čałaviek (5 młn 118 tys. 223 čałavieki ad troch hod, źviestki pra jakich atrymanyja ŭ apytańni). Pa­-anhlijsku razmaŭlajuć, čytajuć i pišuć 93,7% nasielnictva. Usiaho 8,6 tysiač čałaviek zusim joj nie vałodajuć.

Anhlijskaja mova bytuje ŭ Šatłandyi ŭ formie śpiecyfičnych šatłandskich varyjantaŭ, jakija majuć fanietyčnyja i ŭ mienšaj stupieni leksičnyja ci hramatyčnyja asablivaści.

Spadčyna Nartumbryi

Mova skots — hiermanskaja mova, adnosna blizkaja da anhlijskaj. Heta naščadak paŭnočnaha dyjalektu staraanhlijskaj (anhła­saksonskaj) movy. U staražytnaści paŭdniova­-ŭschodniaja Šatłandyja ŭvachodziła ŭ skład karaleŭstva hiermancaŭ­-anhłaŭ Nartumbryja. Zatym paŭnočnaja Nartumbryja apynułasia ŭ składzie hełamoŭnaha karaleŭstva Alba (Šatłandyja pa­-helsku), jakoje ŭtvaryłasia paśla abjadnańnia pierasialencaŭ ź Irłandyi — skotaŭ i raniejšaha nasielnictva bolšaści Šatłandyi — piktaŭ. Ale anhły zachoŭvajuć svaju movu, a paśla narmanskaj zavajovy Anhlii ŭ Šatłandyju pierasialajecca šmat paŭnočnych anhličan. U CHII stahodździ šmat ziemlaŭ u Šatłandyi było pieradadziena anhła­narmanskim fieadałam, a taksama fłamandcam i bretoncam. Tamu niekatoryja viadomyja šatłandskija proźviščy majuć kantynientalnaje pachodžańnie, naprykład: Brus — anhła­narmanskaje, Duhłas — fłamandskaje, a Ściuart — bretonskaje.

Jak i ŭ Biełarusi, u Šatłandyi mieli miesca histaryčnyja mietamarfozy nazvaŭ moŭ. Akramia taho, nośbity, nazyvajučy svaju movu, mohuć karystacca nie tolki terminam skots, ale i inšymi jaje nazvami, a taksama nazvami dyjalektaŭ. Heta pryvodziła i pryvodzić da błytaniny. Naščadki anhła­saksaŭ da kanca XV stahodździa nazyvali šatłandskuju helskuju movu Scottis, šatłandskaj. Pry hetym svaju movu jany nazyvali Inglis — anhlijskaj. Nośbity šatłandskaj helskaj movy nazyvali tady movu anhła­-saksaŭ Beurla Shassanach — mova saksaŭ.

Inglis — «haradskaja» mova

Vyrašalnym faktaram raspaŭsiudu Inglis u Šatłandyi stała zasnavańnie protaharadoŭ­-burhaŭ, žychary jakich razmaŭlali na hetaj movie. U CHIII—ChIV stahodździach jana robicca asnoŭnaj movaj haradžan i litaraturnaj movaj, a areał helskaj pastupova zvužajecca da Chajłenda, paŭnočna­-zachodniaj častki Šatłandyi. U kancy ChIV stahodździa paniaćci chajłendar (horac) i hełamoŭny čałaviek robiacca sinanimičnymi.

U niezaležnym šatłandskim karaleŭstvie Inglis Šatłandyi pačaŭ raźvivacca svaim šlacham, tady jak žychary paŭnočnaj Anhlii ŭsio bolš aryjentavalisia na paŭdniovaanhlijski standart. U 1498 pasoł Kaścilii i Arahona ŭ Šatłandyi pisaŭ, što «šatłandskaja mova karala Džejmsa IV nastolki ž adroźnivajecca ad anhlijskaj, jak kaścilskaja mova adroźnivajecca ad arahonskaj». U adnym dakumiencie XVI stahodździa siarod zamiežnych moŭ, jakimi vałodaje karaleva Anhlii Jelizavieta I, nazyvajecca i skots. 

Załaty viek i zaniapad

Z kanca XV stahodździa nośbity movy skots stali svaju movu ŭsio čaściej nazyvać Scottis, a šatłandskuju helskuju — Erse, irłandskaj. U druhoj pałovie XV stahodździa nośbity skots pačynajuć nazyvać movu anhličan Suddron — paŭdniovaj, kab padkreślić jaje adroźnieńnie ad svajoj movy. XV i XVI stahodździ — załaty viek litaratury na skots.

Adnoj ź pieradumoŭ jaje zaniapadu stała toje, što ŭ pačatku XVII stahodździa šatłandski karol Džejms VI zaniaŭ anhlijski tron pad imiem Džejmsa I, i Šatłandyja pazbaviłasia ŭłasnaha karaleŭskaha dvara. Akramia taho, šatłandskija pratestanty vyrašyli karystacca anhlijskaj Biblijaj karala Džejmsa.

Adukavanyja šatłandcy pierachodzili na anhlijskuju movu, jakaja pačała mocna ŭpłyvać na skots. Šatłandski paet i fiłosaf Džejms Bici navat vydaŭ słoŭnik skatycyzmaŭ, kab pakazać suajčyńnikam, jakich słovaŭ jany pavinny paźbiahać u pravilnaj anhlijskaj havorcy.

Tym nie mienš u XVIII i XIX stahodździach tradycyja litaraturnaj skots nie pieraryvajecca. Naprykład, u 1786 hodzie Robiert Biorns vydaje knihu «Vieršy ŭ asnoŭnym na šatłandskim dyjalekcie», jakaja nabyvaje nadzvyčajnuju papularnaść. Ser Valter Skot u pačatku XIX stahodździa vydaje šatłandskija bałady, a ŭ svaich ramanach vykarystoŭvaje dyjałohi na skots. U pačatku XX stahodździa paety Šatłandskaha Adradžeńnia stvarajuć łałans (Lallans), sintezavanuju z roznych dyjalektaŭ i staražytnaha moŭnaha materyjału formu skots. Hramatyčnaja i arfahrafičnaja norma litaraturnaj skots kančatkova nie ŭstalavałasia, chacia ŭ hetym kirunku zroblena ŭžo šmat.

Pavialičyć

Pavialičyć

 Mova ci sposab razmaŭlać?

Zaraz — niekalki słoŭ ab statusie skots. Adzinaha pohladu niama i dahetul. Navat u adnoj i toj ža litaraturnaj krynicy skots moža nazyvacca to movaj, to varyjantam anhlijskaj movy. Na aficyjnym uzroŭni kropku ŭ hetym pytańni možna ličyć pastaŭlenaj. Brytanski ŭrad, pavodle ratyfikavanaj im «Jeŭrapiejskaj chartyi rehijanalnych ci minarytarnych moŭ», «pryznaje i pavažaje skots u jakaści asobnaj movy i nie ličyć vykarystańnie skots prykmietaj kiepskaha vałodańnia anhlijskaj movaj».

Tym nie mienš niadaŭniaje daśledavańnie pakazvaje, što bolšaść šatłandcaŭ bolš­-mienš zhodnyja z tym, što «razhladajuć skots nie jak movu, a, chutčej, prosta sposab razmaŭlać». Takoje staŭleńnie źjaŭlajecca adnoj ź pieraškodaŭ jaje raźvićciu.

Kali vy čujecie trasianku, to, chutčej, ličycie, što čałaviek razmaŭlaje pa­-biełarusku z ruskim akcentam ci pa­-rusku ź biełaruskim? Vidać, heta zaležyć ad stupieni biełaruskaści/ruskaści ŭ kožnym vypadku i ad vašych hieapalityčnych i estetyčnych pohladaŭ. A moža, trasianka dla vas heta niešta svojeasablivaje? Voś toje i sa skots. Pakolki skots — mova, blizkaja da anhlijskaj, to dla Šatłandyi charakterna vialikaja kolkaść pierachodnych varyjantaŭ, a taksama źmiašeńnie moŭ u havorcy peŭnaha čałavieka. Možna skazać, što isnuje kantynuum, na adnym polusie jakoha — maksimalna śpiecyfičnaja skots, a na inšym — anhlijskaja mova z šatłandskim akcentam. Havorka kankretnaha čałavieka moža znachodzicca ŭ peŭnym punkcie kantynuuma, a moža pieramiaščacca pa im u zaležnaści ad situacyi.

Važnym krokam u lehitymizacyi skots było ŭklučeńnie pytańnia pra vałodańnie joj u apytalnyja listy pierapisu 2011 hoda. Uličvajučy staŭleńnie da skots chutčej jak da dyjalektu ci navat jak da sapsavanaj anhlijskaj movy, a taksama błytaninu z nazvami, pierad pierapisam Centram movy skots była praviedziena admysłovaja tłumačalnaja kampanija.

Pavodle dadzienych pierapisu, u toj ci inšaj stupieni vałodajuć skots 37,3% nasielnictva, pry hetym razmaŭlajuć, pišuć i čytajuć na joj — 24%. Na skots razmaŭlajuć taksama ŭ Paŭnočnaj Irłandyi (8,1% nasielnictva) i ŭ Respublicy Irłandyja.

Skots — samaja raspaŭsiu­džanaja minarytarnaja mova Vialikabrytanii, pry hetym padtrymka joj akazvajecca najmienšaja. U asnoŭnych hazietach materyjałaŭ na skots vielmi mała. Telebačańnia ci radyjo na skots niama, chacia majucca asobnyja prahramy.

Da 40-­ch hadoŭ pazicyja šatłandskaha departamienta adukacyi ŭ adnosinach da skots była źniavažlivaja: maŭlaŭ, heta mova niepiśmiennych ludziej, jakaja nie padychodzić dla adukacyi i kultury. Siońnia jak pradmiet skots u škole nie vyvučajecca, chiba majecca nieabaviazkovy kurs dla staršakłaśnikaŭ. Padručnikaŭ pa školnych pradmietach na skots niama. Nastaŭnikaŭ, praŭda, aficyjna zaachvočvajuć razhladać skots u kursie anhlijskaj movy, naprykład, praz vyvučeńnie litaratury na hetaj movie, praviadzieńnie mierapryjemstvaŭ i h.d. Heta i robiać entuzijasty. Stvorana sietka aficyjnych kaardynataraŭ dla raspaŭsiudu skots u adukacyjnaj śfiery. Naturalna, skots­moŭnyja nastaŭniki mohuć vykarystoŭvać hetu movu ŭ vykładańni, ale mnohija karystajucca na pracy anhlijskaj. Šatłandskija VNU prapanujuć kursy skots.

Nie razmaŭlajuć, ale chacieli b

U 2010 hodzie ŭ Šatłandyi było praviedziena daśledavańnie vykarystańnia skots i staŭleńnia da jaje. Atrymałasia, što 85% apytanych razmaŭlajuć na skots chacia b zredku, a 20% — časta. Pryblizna dźvie traciny apytanych ličać, što skots aktualny dla sučasnaj Šatłandyi. U asnoŭnym na skots razmaŭlajuć u siamji i ź siabrami, istotna mienš — na pracy.

34% rašuča zhadzilisia, a 30% u peŭnaj stupieni zhadzilisia z vykazvańniem «ja nie razhladaju skots jak movu, heta chutčej prosta sposab razmaŭlać». Usiaho 29% bolš-­mienš zhodnyja, kab skots vyvučałasia ŭ škołach. Ale bolšaść žadała b, kab dzieci zaachvočvalisia vykarystoŭvać skots.

Na pierapisie 93% adkazali, što doma jany razmaŭlajuć tolki pa-anhlijsku, na skots — 1% (stolki ž, darečy, pa-­polsku), ­pa-helsku — 0,5%. Što da skots, to hety pakazčyk nadziva adroźnivajecca ad vynikaŭ daśledavańnia 2010 hoda. Pravilnaść acenak mahła skazić niapeŭnaść paniaćcia skots u śviadomaści.

Kłan, pled, łoch, viski i słohan

Šatłandskaja helskaja mova — kielckaja mova helskaj hrupy, rodnasnaja irłandskaj. Heta naščadak movy skotaŭ, jakija ŭ V stahodździ pierasialilisia na zachad sučasnaj Šatłandyi ź Irłandyi. Da Ch stahodździa karaleŭstva skotaŭ abjadnoŭvajecca ź piktami, uźnikaje karaleŭstva Alba, pikckaja ž mova źnikaje. Vierahodna, da XV stahodździa na helskaj razmaŭlała bolšaść nasielnictva Šatłandyi.

Napeŭna, čytač viedaje niekalki helskich słoŭ, u pryvatnaści, kłan, pled, łoch (jak u Łoch Nes), viski i słohan. Słova kłan pachodzić ad helskaha słova sa značeńniem «dzieci». Słova viski pachodzić ad słovazłučeńnia uisce beatha, što značyć vada žyćcia. «Słohan» — ad sluagh­ghairm — bajavy klič.

Jak užo adznačałasia, areał helskaj pastupova zvužaŭsia da Chajłenda i zachodnich astravoŭ. Šatłandski zakon ab adukacyi 1872 hoda pryvioŭ da zabarony ŭžyvańnia helskaj movy ŭ adukacyjnaj śfiery. Za sto hod z 1891­-ha kolkaść nośbitaŭ movy skaraciłasia amal u čatyry razy.

Apošni pierapis zaśviedčyŭ, što chacia b u niejkaj stupieni helskaj vałodaje 87.000 čałaviek ci 1,7% nasielnictva (10 hod tamu takich było 1,9%). Kolkaść ludziej, što razmaŭlajuć, pišuć i čytajuć na helskaj, skłała 32000 čałaviek, ci 0,6%. Heta ličba za 10 hod nie źmianiłasia.

Šatłandski zakon «Ab helskaj movie» (2005) zasnavaŭ ustanovu pad nazvaj Helskaja rada. Jana ŭpaŭnavažana patrabavać ad dziaržaŭnych šatłandskich arhanizacyj stvareńnia i vykanańnia płanaŭ pa raźvićci movy ŭ śfierach svajoj kampietencyi.

Kali ŭ 1985 usiaho 24 školniki pačatkovych kłasaŭ vučylisia pa­helsku, to zaraz kala tysiačy naviedvaje hełamoŭnyja dziciačyja sadki, a 2,5 tysiačy vučycca ŭ helskich pačatkovych škołach, jakich bolš za 60. Cikava, što dla bolšaści hetych dziaciej helskaja nie źjaŭlajecca pieršaj movaj.

Jość 46 siarednich škoł, dzie vyvučajecca helskaja, 14 ź ich prapanujuć niamoŭnyja pradmiety na joj. U siaredniaj škole na helskaj movie vučycca (ci vyvučaje na pavyšanym uzroŭni) bolš za tysiaču čałaviek. Bolš za 8000 dziaciej vučyć jaje ŭ anhłamoŭnych škołach jak asobny pradmiet. Jana vyvučajecca va ŭniviersitetach i kaledžach.

Bi­bi­si maje hełamoŭny radyjo­ i telekanał «Alba», jaki finansujecca ŭradam Šatłandyi. Hełamoŭnyja pieradačy jość i ŭ prahramach inšych telekampanij. Čysta hełamoŭnych haziet niama, ale hełamoŭnyja materyjały drukujucca ŭ šerahu vydańniaŭ.

U 2011—2012 šatłandski ŭrad vydatkavaŭ na helskuju movu prykładna 23 miljony funtaŭ, što skłała 0,07% ad jaho ahulnaha biudžetu.

Niapeŭnaja «Budučynia Šatłandyi»

Zaraz pasprabujem praanalizavać, jak by niezaležnaść adbiłasia na moŭnaj palitycy Šatłandyi. U 2013 urad apublikavaŭ dakumient pad nazvaj «Budučynia Šatłandyi. Tvoj pravadnik pa niezaležnaj Šatłandyi». Hety źmiastoŭny tekst padrabiazna apisvaje pierśpiektyvy niezaležnaści dla roznych śfieraŭ žyćcia, u tym liku i dla moŭ. Tam jość i adkazy na pytańni, dasłanyja hramadzianami va ŭrad.

Na pytańnie «Jakija buduć našy nacyjanalnyja movy?» hučyć adkaz: maŭlaŭ, urad prapanuje nie mianiać najaŭnyja statusy anhlijskaj, helskaj, skots i brytanskaj žestavaj movy. Praŭda, dalej idzie zaŭvaha, što kanstytucyjnaja rada, sklikanaja paśla atrymańnia niezaležnaści, mahła b razhledzieć status moŭ Šatłandyi ŭ jaje kanstytucyi.

Padtrymka helskaj movy praciahnułasia b. Dakumient pryznaje vialikuju rolu dla niezaležnaj Šatłandyi helskaj movy i movy skots. U «Budučyni Šatłandyi» adznačana, što ŭrad praciahnie macavać status i pavialičvać kolkaść nośbitaŭ helskaj movy praz zabieśpiačeńnie adukacyi na ŭsich uzroŭniach (praŭda, pieraličany tolki pačatkovaja i siaredniaja adukacyi). Na helskaje televiaščańnie płanujecca vydatkoŭvać 12 miljonaŭ funtaŭ na hod.

Ź inšaha boku, pazicyja ŭrada nie była adšlifavana i navat davała padstavy fantaziravać, što mahčymy i surjozny praryŭ. U tekście majecca dziŭnaje abiacańnie taho, što helskaja zojmie centralnaje miesca ŭ hramadskim žyćci Šatłandyi. Nijakaha tłumačeńnia, jak heta budzie zroblena z movaj, jakoj vałodaje 1,1% nasielnictva, nie pryvodzicca.

U adkaz na pytańnie, ci atrymaje skots paśla niezaležnaści bolš padtrymki, urad daje adkaz: maŭlaŭ, apošni pierapis daŭ źviestki, na jakich i budzie hruntavacca dalejšaja raspracoŭka moŭnaj palityki i raźvićcio ŭžyvańnia i statusu movy. Ale, jak my bačyli, pierapis pakazaŭ, z adnaho boku, vysoki pracent vałodańnia skots, a ź inšaha — tatalnaje vałodańnie anhlijskaj movaj. Jaki ŭzrovień padtrymki abraŭ by ŭrad u takoj situacyi, nieviadoma.

Možna spadziavacca, što praciah i niekatoraja intensifikacyja ciapierašniaj moŭnaj palityki ŭ dačynieńni da helskaj narešcie pryviadzie da rostu kolkaści nośbitaŭ movy, bo za apošnija dziesiać hod nazirałasia minimalnaje padzieńnie kolkaści hełamoŭnych z 1881 hoda. Ale z vykanańniem abiacańniaŭ užo ŭźnikli prablemy. Naprykład, błanki dla refierendumu ŭrad nadrukavaŭ tolki na anhlijskaj movie. Pratesty byli praihnaravanyja, a šyrokaja hramadskaść (akramia hełamoŭnaj) zastałasia abyjakavaj.

Darečy, ab abyjakavaści. Niadaŭniaje daśledavańnie staŭleńnia da helskaj movy pakazała, što tolki 56% z tych, chto vieryć, što niezaležnaść dadała b šatłandcam honaru za svaju krainu, žadali b, kab na helskaj u budučyni razmaŭlała bolš ludziej, čym ciapier. Siarod tych, chto ličyć siabie šatłandcam, a nie brytancam, takich 51%. Praŭda, hetaje ž daśledavańnie zaśviedčyła, što čym bolš ludzi schilajucca da šatłandskaj identyčnaści i čym bolš jany zachaplajucca idejaj niezaležnaści, tym bolš jany žadajuć, kab kolkaść nośbitaŭ helskaj pavialičyłasia.

Pakul nie praviedziena łanhiciudnych daśledavańniaŭ, jakija b pakazali kolkaść nośbitaŭ skots i staŭleńnie da hetaj movy ŭ dynamicy. Tamu nielha zrabić abhruntavanych vysnoŭ ab upłyvie ciapierašniaj moŭnaj palityki na stan hetaj movy. Ale padajecca, što zachavańnie ciapierašniaha status­kvo niedastatkovaje dla roskvitu skots jak paŭnavartasnaj movy — sapraŭdy, treba ŭzdymać jaje status u śviadomaści nośbitaŭ, raźvivać adukacyju i miedyja. Inšaje pytańnie, ci treba jano im i, što važniej, ci hatovyja jany zrabić realnyja kroki: naprykład, addać dziaciej u skots­moŭnyja škoły? Jak my bačyli, vyniki apytańnia na hetu temu supiarečlivyja.

«Mova ŭ nas usich supolnaja»

A što, darečy, z anhlijskaj movaj? Skroź usiu «Budučyniu Šatłandyi» padkreślivajecca, što jednaść šatłandcaŭ z astatnimi brytancami zastaniecca nieparušnaj, u tym liku dziakujučy «adnoj ź imi movie, kultury i historyi». Zatym urad davodzić, jak vyhadna budzie i dalej prymać brytanskich studentaŭ u šatłandskich univiersitetach, a jany pryjeduć, bo «mova ŭ nas usich supolnaja». Jak adznačajuć analityki, anhlijskaja mova robić Šatłandyju vielmi pryvabnaj na moŭnym rynku — taja ž suśvietnaja mova dy jašče ź miascovym ramantyčnym kałarytam.

Akramia taho, u vypadku niezaležnaści na skots i na helskuju bolš nie raspaŭsiudžvałasia b padtrymka, harantavanaja «Jeŭrapiejskaj chartyjaj rehijanalnych ci minarytarnych moŭ», bo padpisvała jaje nie Šatłandyja, a Vialikabrytanija. Niezaležnaja ž Šatłandyja nie atrymała b aŭtamatyčnaha siabroŭstva ŭ ES. I kali helskuju abaraniaje jašče i admysłovy šatłandski zakon, to skots pazbaviŭsia b svajho kankretnaha statusu.

Niezacikaŭlenaść prychilnikaŭ niezaležnaści moŭnym pytańniem moža ukazvać na toje, što ŭ vypadku niezaležnaści istotnaha praryvu ŭ moŭnaj śfiery nie było b. Nie vyklučana źmiena staŭleńnia paśla niezaležnaści, ale nakolki heta imavierna? Tak što, z adnaho boku, šatłandskim movaabaroncam nie varta sumavać, a ź inšaha — im budzie nie da sumu.

Nie vyklučana, što kali ruch za niezaležnaść ci pašyreńnie aŭtanomii praciahniecca, to jaho prychilniki narešcie źviernuć bolšuju ŭvahu na moŭnaje pytańnie, šukajučy padtrymki ŭsich hełamoŭnych i śviadomych nośbitaŭ skots. Kali ž paŭnamoctvy Edynburha ŭ śfierach padatkaabkładańnia, biudžetu i saczabieśpiačeńnia sapraŭdy pavialičacca, to pahladzim, jakija ekanamičnyja vyhody heta pryniasie krainie i kolki ad tych vyhodaŭ budzie skiravana na raźvićcio spradviečnych šatłandskich movaŭ.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0