«Новая хатка, толькі цесненькая». Чым была труна ва ўяўленні продкаў беларусаў
Труна, або дамавіна, у беларускай традыцыйнай культуры мела значна больш глыбокі сэнс, чым проста скрыня для пахавання. Яна ўвасабляла народныя ўяўленні пра мяжу паміж жыццём і смерцю, а таксама пра жыццё пасля яе. У народнай сімволіцы дамавіна ўспрымалася як жытло нябожчыка на тым свеце, а яе выраб і выкарыстанне былі ахутаны строгімі забабонамі і магічнымі правіламі, піша PALATNO.
Труна — гэта жытло на тым свеце
Паводле беларускіх народных павер’яў, труна ўспрымалася як жытло нябожчыка на тым свеце. Гэта выразна адлюстравана ў самой назве, бо труну па-беларуску яшчэ называюць дамавінай ці дамаўём. У песнях і прымаўках яна апісваецца як «новая хатка, толькі цесненькая, цёмненькая ды халодненькая», а могілкі называлі «месцам без акон і дзвярэй, з якога няма выйсця». Такія вобразы падкрэслівалі непарушнасць мяжы паміж светам жывых і памерлых.
Сувязь дамавіны з хатай прасочваецца ў народнай сімволіцы могілак, якую яшчэ маглі называць «сялом, дзе сонца не грэе». Некаторыя сны — асабліва тыя, дзе будавалася новая хата, — часта азначалі хуткую смерць, а будаўніцтва новай хаты было прадвесцем вырабу дамавіны.
Выраб труны: забабоны і традыцыі
Выраб дамавіны заўсёды быў павязаны строгімі правіламі. Блізкім сваякам нябожчыка, асабліва ўдаўцам і бяздзетным мужчынам, забаранялася рабіць труну. Лічылася, што гэта прынясе няшчасце і яны не змогуць працягнуць свой род. Звычайна труну рабілі ў двары нябожчыка, але ў выпадку, калі ў яго ў гаспадарцы быў чорны певень ці сівы вол (сімвалы смерці), то дамавіну рабілі ў іншым месцы.
Калі труну заносілі ў хату, то любая сустрэча лічылася небяспечнай. Асабліва небяспечнай была сустрэча з цяжарнай жанчынай, таму каб засцерагчы дзіця, такую жанчыну прымушалі тройчы абысці дамавіну задам.
Трэскі, якія заставаліся пасля вырабу труны, спальвалі або клалі ўнутр дамавіны, каб не прывабіць смерць у дом. Асаблівыя труны рабіліся для дзяцей: яны былі без цвікоў, бо жалеза магло «замкнуць» плоднасць сям’і.
У Віцебскай і Магілёўскай губернях дамавіны часта рабілі з не да канца абгабляваных дошак. Гэта падкрэслівала пераходны статус труны паміж светам жывых і мёртвых. Такім чынам, дамавіна была нібы мостам, які злучае дзве рэальнасці.
Труна і яе магічныя ўласцівасці
Ад моманту вырабу да пахавання труну не пакідалі без нагляду. Нашы продкі баяліся, што ў яе можа забрацца нячысты дух. Для абароны нябожчыка ў труну ці пад яе часта клалі замкнёны замок.
Унутр дамавіны клалі тое, што павінна было спатрэбіцца нябожчыку на тым свеце: хлеб, збожжа, гарэлку, прылады працы, шапку, люльку, грошы для аплаты месца на могілках.
Труна выкарыстоўвалася ў шкоднай і засцерагальнай магіі як сімвал смерці. Лічылася, што калі сеяць жыта рукой, якая несла труну, то ўраджай не ўзыдзе. Дамавіна, выкладзеная каменьчыкамі пад кутом хаты, можа прыносіць хваробу або смерць яе жыхарам. З іншага боку, трэскі ад труны маглі быць ахоўным сродкам: імі абкурвалі ніву ад вераб’ёў ці выкарыстоўвалі ад зубнога болю, бо «мёртваму не баліць».
Асобнае месца займала катэгорыя «нячыстых» нябожчыкаў (самагубцаў, забойцаў, чараўнікоў). Іх хавалі без труны і па-за межамі могілак, то бок сімвалічна выключалі з супольнасці добрых продкаў.
Як труну называлі ў розных рэгіёнах Беларусі
Найбольш распаўсюджанай назвай лічыцца слова дамавіна — яно дамінуе ў цэнтральнай Беларусі і на ўсходзе краіны. Разам з гэтым у цэнтральнай і ўсходняй частцы краіны актыўна выкарыстоўвалі слова гроб.
У заходняй частцы Беларусі карысталіся словам труна.
На Віцебшчыне сустракаецца слова дамаўё.
На Палессі сустракаюцца вызначэнні як дзеравішча, скрынька, склеп, дамоўка, дабавіна, дом.
Павел Вінаградаў упершыню расказвае, як яго закінулі на самае дно беларускай турмы. Як гэта — калі суседзі за цыгарэту ядуць чужое гаўно16
Каментары