Archivy savieckaha KHB u Biełarusi pakul zakrytyja. A ŭ krainach Bałtyi, Polščy, Čechii i va Ukrainie ich rassakrecili. Jak dziejničali savieckija śpiecsłužby, ciapier užo daskanała viadoma. A historyki znajšli navat spravy z KHB savieckaj Litvy, jakija raskryvajuć imiony ahientaŭ, jakija danosili na biełaruskuju intelihiencyju.
Čamu proźvišča Hienijuš uspłyvaje ŭ archivach KHB Litvy? U Vilni žyŭ daŭni znajomy hetaj siamji Adolf Klimovič — siabar Janki Hienijuša pa ŭniviersitecie, sa studenckich časoŭ, a ŭ 1930-ja hady — aktyvist Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi. Sačeńniem za im i za Hienijušami paśla vyzvaleńnia z łahiera zajmalisia časam adny i tyja ž ahienty.
Naprykład, Škvał. Pad hetym hučnym psieŭdanimam chavajecca Alaksandr Kratovič. Jon siadzieŭ u łahiery razam z Klimovičam i danosiŭ na jaho. Paśla vyzvaleńnia taksama apynuŭsia ŭ Vilni, dzie ažaniŭsia z Zojaj Koŭš, dačkoj pravasłaŭnaha śviatara Alaksandra Kaŭša, jaki trahična zahinuŭ u vajnu. Padobna, što hety šlub byŭ dla Kratoviča častkaj śpieczadańnia pa praniknieńni ŭ biełaruskaje koła.
Takija ahienty, jak Škvał, što prajšli surovuju łahiernuju škołu i nie byli vykrytyja i zabityja, asabliva canilisia ŭ KHB. Dyj davier u svaich achviar jany vyklikali bolšy. Dziakujučy adnamu z daniasieńniaŭ Škvała my možam u padrabiaznaściach daviedacca, jak prachodziła pachavańnie Adolfa Klimoviča vosieńniu 1970-ha, što kazała na im i paśla Łarysa Hienijuš.
Ahienturnoje soobŝienije
Istočnik «Škvał»
24 diekabria 1970 h.
Priniał: Zajančkauskas
Po prośbie žieny Klimoviča istočnik dał tielehrammu riadu lic, čtoby prijechali na pochorony jejo muža v t. č. i Hienijuš. Prijechała žiena Hienijuš — Łarisa Stiepanovna [tak jaje nazyvaŭ u dakumiencie ahient] Hienijuš na pochorony. Pri vychodie iz avtobusa — Hienijuš sprosiła u Klimovič — kto eto, ukazyvaja na žienu istočnika. — «Eto žiena chorošieho prijatiela mojeho muža», — otvietiła ta.
Klimoviča choronili na jeho rodinie — 80 km ot Vilniusa. Vo vriemia dorohi istočnik poznakomiłsia s Hienijuš — na obratnom puti ona poprosiła jeho k siebie. Vmiestie užinali i na śledujuŝij dień vmiestie provieli, posieŝaja mahaziny.
Kohda choronili, t. je. opuskali v mohiłu hrob — Hienijuš podošła k istočniku i skazała, čto žie eto takoje, nieužieli nikto nie vystupit? Nieužieli strach ovładieł vsiemi? Nieužieli on nie zasłužił chorošieho słova? I pośle toho, kak užie mohiła była zasypana — Hienijuš vystupiła, hovoriła ona minut 10—15.
Ona skazała: «My choronim primiečatielnoho čiełovieka. On otdał biełorusskomu narodu vsiu svoju žizń. Spasibo, spasibo tiebie, Adolf Justinovič, za vsio to chorošieje, čto ty sdiełał dla biełorusskoho naroda. U každoho biełorusa s bolju sžimajetsia sierdcie, uznav, čto tiebia niet. Nizkij tiebie pokłon za vsio to, čto ty sdiełał dla svojeho naroda» i t. d. v takom žie duchie.
Rieċ była chorošaja, i ksiondz sprosił vpośledstvii u istočnika: «Kto eta žienŝina — ona tak ubieditielno hovoriła, čto trohała za sierdcie jejo rieċ i vsio-taki ona śmiełaja i umnaja».
Kohda Hienijuš uznała, kto žiena istočnika — ona skazała: «Vy stali kak by bližie ko mnie. Vied́ ja znała roditielej Vašiej žieny. Naš chutor nachodiłsia vblizi raboty otca, imieł 90 (istočnik zabył količiestvo diesiatin ziemli). Nas raskułačili i vysłali mienia i 2-ch braťjev. V dalniejšiem odnoho brata ubili na vojnie, vtoroj był v armii, sražałsia na storonie anhličan.
Pomniu, kak v Prahie ja vstriečałaś s konsułom i rabotnikom posolstva anhlijskoho i poślednij priedłahał mnie priniať anhlijskoje poddanstvo. V koncie biesiedy on skazał, kto žie vas budiet ochraniať? Ja otvietiła: «Boh», a on nas ochraniajet».
«Znajetie Łar. St. — vied́ ja koje-čto znał o Vas — skazał istočnik. Adolf był moj tovariŝ i koje-čiem dieliłsia. Vot vspomnitie: Vy sprašivali sovieta u Adolfa, jechať li k Vam v Prahu? Eto było let 30—35 tomu nazad».
«Da», — otvietiła ona. «Kromie toho, Vy dołžny znať mojeho ziemlaka Rusaka Vasilija — on žił v Prahie».
Pośle etich słov Hienijuš skazała: «Ja vižu, čto Vy naš siabr (tovariŝ).
Rusak pohib, pohib i jeho archiv i bibliotieka. A vied́ on tak mnoho pomohał biełorusam, on prieuśpievał. Jeho vziali za kartu — on vmiestie s odnim izdali kartu Biełoruśsii, hdie tierritorija była čuť li nie do Smolenska. On skryłsia, no vidia, čto nikoho nie trohajut, viernułsia, i jeho schvatili».
Istočnik rasskazał, čto jemu było iźviestno o Rusakie — on umier v odnom iz łahieriej.
— Vy znajetie, tovariŝ — ja choču ostaviť pośle siebia śled. Každyj čiełoviek dołžien ostaviť pośle siebia, čtoby jeho pomnili. A vriemieni ostałoś niemnoho, nado toropiťsia. Mnie dažie sovietujut druźja iz-za hranicy. Odnaždy prišli i hovoriat: Vy iz priessy, a ja: Otkuda Vy znajetie? Oni — po foto. Otkuda ono u Vas, a iz vašich izdanij. Mnie mnoho pišut. I dołžna skazať, čto za mnoj ustanovlena śležka. V kvartirie był dažie niehłasnyj obysk.
— Otkuda vy znajetie?
— Ludi dobryje vsio žie jesť na śvietie… Ko mnie iz Minska dažie podsyłali. Odnaždy prijechał dla biesiedy i vyzvał mienia vtoroj siekrietaŕ Hrodnienskoho obkoma. Prosił pomoċ im, a ja prosiła uničtožiť zabiehałovki.
Tank Maksim — posovietovał vstupiť v členy Sojuza pisatielej, no stavił usłovije priniať sovietskoje hraždanstvo.
Posłušajtie, možiet, Vy tožie trus, nu nie trus, no nie chotitie podvierhnuť siebia podozrienijam. Vy tohda iditie vpieriod i budietie pokazyvať mnie mahaziny, a ja budu idti szadi.
«Za koho Vy mienia prinimajetie?» — otvietił istočnik.
— Vy znajetie, — prodołžała Hienijuš, — vied́ Klimovič prijezžał vo vriemia niemieckoj okkupacii v Prahu. On chotieł spriatať archiv chadiekov. No było pozdno, t. k. v Prahie hotoviliś k evakuacii, i było nie do nieho.
— My chotieli prijechať k Vam s Adolfom, — skazał istočnik.
— Naprasno nie prijechali. Vied́ v etom hodu mnie 60 let, a on dažie tielehrammy nie dał. Ja sprosiła u jeho žieny. Pobojałsia — tak otvietiła ona. Možiet, i Vy poboitieś imieť s nimi śviaź.
— Ja žie nie imieł Vašieho adriesa, vied́ tielehrammu ja dał na bolnicu.
Łarisa St. dała adries. Prosiła dostať Ruda pravo [hałoŭnaja hazieta kamunistyčnaj Čechasłavakii] i prosiła sdiełať očki.
— Prijedietie, budietie žiełannym hostiem.
Istočnik posovietovał vsio žie sdierživať siebia.
— Čto žie ja lišnieje skazała?
— A vot za užinom Vy skazali, čto v Biełoruśsii vy nie choziajeva, i čto Biełoruśsija — eto kołonija. A kto znajet, kto był za stołom, povieŕtie, nado byť ostorožnieje. Ja prišlu Vam kodieks Biełorusskoj SSR, čtoby Vy oznakomiliś s niekotorymi staťjami.
Dalšie:
— A počiemu Vam, jeśli chvatit sił, nie rabotať v žurnałach? Vas nie zastavlali pieť difiramby v KHB, vied́ žiť niemnoho ostałoś, mnoho li Vy znajetie o Biełorusskoj SSR, da i pojechať, nužny dieńhi. A na marki vriad li razhonišsia. Podumajtie, Łarisa Stiepanovna, nad vsiem, čto ja skazał. Možiet i Vy nie na vsie 100% pravy.
— Vy zastavili mienia prizadumaťsia, a ja choču Vam zadať śledujuŝij vopros. Vy kak tovariŝ Klimoviča — on Vas stavił v iźviestnosť, čto im była opublikovana staťja… Kak Vy otnositieś k etomu?
— Mnie Adolf čitał etu staťju, no v niej absolutno ničieho niet. K tomu žie eto on pod davlenijem napisał.
— Kak ni hovoritie, a ja by nie podpisałaś by. Vied́ Vy znajetie, čto ja tožie jechała na (Biełorusskij) konhriess, no opozdała. Kak žałko, čto ja nie smohu pobyť s Vami podolšie. Vierno, čto my by našli s Vami obŝich znakomych. Koho Vy znajetie v Intie?
— Mnohich. V častnosti, Šišiel o Vas otzyvałsia očień chorošo. Kažietsia, Vy ostavili jemu? On čitał Vaši stichi?
— Da, ja mnoho čitała tohda, i vsio žie stichi sčitaju, čto ostavili svoj śled. Ludi čitali ich. A v nich była riealnosť i duša. No ja nie choču zachodiť k nim — bojahuzy, trusiški — dažie pozdraviť pobojaliś. A lvovskij žurnał straničku pośviatił mnie i nie zabył pozdraviť mienia. I prosił mienia prisłať vospominanije o Lesie Ukrainkie. Vied́ ja s nimi była znakoma i vstriečałaś za hraniciej [vidać, majecca na ŭvazie siamja siastry ŭkrainskaj paetesy Lesi Ukrainki Alaksandry Kosač-Šymanoŭskaj, ź jakoj Łarysa Hienijuš žyła ŭ Prazie pa susiedstvie. Sama Lesia Ukrainka pamierła ŭ 1913 hodzie, tamu Hienijuš asabista jaje viedać, adpaviedna, i mieć uspaminaŭ nie mahła].
— A Vy napišitie — vyčierknitie. Povieŕtie, i eto napiečatajut…
Rasstaliś kak chorošije druźja. Istočnik prosił prijezžať i nie zabyvať.
Ona v svoju očieried́ otvietiła, čto vstrietiła čiełovieka, kotoryj nie znajet svojeho jazyka — no dušoj naš.
«Škvał»
Spravka: Klimovič — objekt DON. Hienijuš Ł. A. razrabatyvajetsia Hrodnienskim Upravlenijem KHB.
Mieroprijatije: Po prośbie nač. otdielenija 2 otdieła Hrodnienskoho UKHB majora t. Horiačieva — ah. «Škvał» maršrutirovať k Hienijuš. Kopiju v UKHB h. Hrodno.
Zadanije: Ahientu po Hienijuš budiet otrabotano piśmienno v śviazi s jeho maršrtutirovanijem k Hienijuš.
Opierupołn. 5 otdieła KHB pri SM LIT SSR ZAJANČKAUSKAS
Spravazdačy pra Janku i Łarysu Hienijušaŭ davaŭ i ahient Arefjeŭ, jakoha, naadvarot, chacieli praz Hienijušaŭ padklučyć da raspracoŭki Klimoviča:
KHB pri SM Biełorusskoj SSR razrabatyvajetsia vozvrativšijsia iz zaklučienija biełorusskij nacionalist Hieniuš Ivan, rabotajet v odnoj iz bolnic hor. Słonima, Hrodnienskoj obłasti. Jeho žiena Hieniuš Łarisa, v prošłom iźviestnaja biełorusskaja poetiessa, takžie otbyvała nakazanije za nacionalističieskuju diejatielnosť.
Klimovič i Hieniuš s 1923 do 1928 hh. vmiestie učiliś v Pražskom univiersitietie, hdie sostojali v «Studienčieskoj siekcii biełorusskoj hromady». Pośle razhroma hitlerovskich vojsk v Biełoruśsii, v 1944 h. Klimovič biežał v Čiechosłovakiju, hdie niekotoroje vriemia ukryvałsia u Hieniuš.
Razrabotku Hieniuš I. i Hieniuš Ł. viediot provieriennyj ahient KHB pri SM BSSR «Arief́jev», kotoryj polzujetsia u nich dovierijem.
«Arief́jev» iz Biełoruśsii, hdie on proživajet, pieriodičieski prijezžajet v Vilnius k svojej matieri, znakom s riadom biełorusskich nacionalistov.
Ischodia iz etoho, sovmiestno s KHB BSSR produmať mieroprijatija po vvodu ahienta «Arief́jeva» v razrabotku Klimoviča čieriez Hieniuš Ivana.
Pakolki ahient karystaŭsia davieram siamji Hienijušaŭ, čekistam nie skłała nijakaj ciažkaści ŭvieści jaho ŭ raspracoŭku, tym bolš što sam Janka Hienijuš pryjazdžaŭ da jaho ŭ hości ŭ Baranavičy i spyniaŭsia na načleh. Pra ŭsie ich hutarki my možam daviedacca padrabiazna sa spravazdač sakretnaha infarmatara Arefjeva (asabovaja sprava № 1104). Voś ahienturnaje daniasieńnie, adpraŭlenaje 5 vieraśnia 1960 hoda padpałkoŭniku Łosievu:
Letom s. h. v hosti k istočniku dvaždy prijezžał I.P. Hieniuš… Hieniuš zajavił, čto v Baranoviči on prijechał otdochnuť ot domašnich chłopot, tak kak jeho očień utomlajut zaboty o vnukie. O svojej žiźni v Zielvie Hieniuš skazał, čto živiotsia im matierialno niepłocho, t. k. Łarisa Antonovna rabotajet siestroj-choziajkoj v bolnicie.
Odnako moralno Hieniuš čuvstvujet siebia v Zielvie płocho, nie imiejet druziej, nie s kiem pohovoriť otkrovienno…
O svoich zielvienskich tovariŝach po rabotie Hieniuš otzyvajetsia płocho, sčitajet ich małohramotnymi, niekulturnymi, ṕjanicami. On vyražał bolšuju obidu po povodu toho, čto miestnyj komitiet zielvienskoj bolnicy otkazał jemu v chodatajstvie (ili riekomiendacii) dla pojezdki v kačiestvie turista v Čiechosłovakiju. Hieniuš skazał istočniku, čto on nie ostavlajet svojej miečty: dobiťsia razriešienija ujechať na postojannoje žitielstvo v Čiechosłovakiju…
Hieniuš rasskazyvał, čto jeho syn Jurij biezuśpiešno dobivajetsia razriešienija pieriejechať pohostiť v Zielvu (polskije vłasti jakoby otkazali jemu v razriešienii, a žiena Jurija biezuśpiešno dobivajetsia razriešienija sjezdiť v Polšu). Istočnik vyskazał ubieždienije, čto łučšie vsieho było by dla Jurija, jeśli by on pieriejechał v BSSR na postojannoje žitielstvo, no Hieniuš vozraził, čto on etoho nie žiełajet, čto jemu nie chotiełoś by tieriať šansy na vyjezd vsiej sieḿji za hranicu…
Vtoroj raz Hieniuš hostił u istočnika tri dnia v koncie ijunia (priblizitielno)… Mnoho hovorili po raznym voprosam, v tom čiśle na miedicinskije tiemy. Hieniuš žałovałsia, čto Łarisie očień trudno rabotať v dołžnosti siestry-choziajki. Istočnik sovietovał, čto mnoho razumnieje było by vziaťsia za litieraturnyj trud, na čto Ivan Pietrovič vozraził, čto «Łarisa nie umiejet pisať tak, kak tiepieŕ triebujetsia».
Z daniasieńnia aśviedamiciela my možam daviedacca, jakija pytańni chvalavali Janku Hienijuša ŭ hety čas:
Hovoria o vnutrieńniej politikie sovietskoho pravitielstva, Hieniuš vyražał svoje niedovolstvo po śledujuŝim pričinam: 1) biełorusskij jazyk tolko oficialno sčitajetsia hosudarstviennym, v diejstvitielnosti žie hospodstvujet russkij jazyk, 2) mołodoje pokolenije rastiet biezydiejnoje, biesprincipnoje, 3) niet svobody słova, 4) niet diemokratii i t.d.
Ź vielmi vialikaj vierahodnaściu asobu Arefjeva taksama možna vyznačyć užo ciapier. Kali mierkavać pa faktach ź bijahrafii infarmatara, što zhadvajucca ŭ jahonych daniasieńniach (mieŭ šyrokija znajomstvy ŭ asiarodździ byłych zachodniebiełaruskich dziejačaŭ, pracavaŭ u śfiery miedycyny, byŭ asudžany i nie reabilitavany), im moh byŭ doktar z Baranavič, aktyŭny dziejač davajennaha biełaruskaha studenckaha ruchu ŭ Vilni, apošni staršynia Biełaruskaha studenckaha sajuza Usievaład Karol (1919—1984).
Pavodle historyka Ihara Vałachanoviča, Karol paśla pačatku niamiecka-savieckaj vajny ŭ 1941 hodzie evakuiravaŭsia ź Vilni na ŭschod, dzie skončyŭ škołu Hałoŭnaha raźviedvalnaha ŭpraŭleńnia SSSR. Paśla hetaha jon u jakaści radysta zakidaŭsia ŭ składzie savieckich dyviersijnych hrup na akupavanuju terytoryju. U 1942 hodzie aryštavany niamieckim SD u Vilni, zavierbavany im, a paśla taho žyŭ i pracavaŭ u Miensku i Baranavičach.
U 1944 hodzie Usievaład Karol byŭ aryštavany ŭžo savieckimi śpiecsłužbami, u 1946-m asudžany na 10 hadoŭ źniavoleńnia, adbyŭ ich u Piačorskich łahierach. Mienavita tam ź im, chutčej za ŭsio, i paznajomiŭsia Janka Hienijuš, bo taksama častku svajho łahiernaha terminu adbyvaŭ u tych miaścinach. Niezdarma pry ŭzajemnych sustrečach ahient Arefjeŭ siarod inšaha dzielicca z Hienijušam i kantaktami kolišnich łahiernych znajomych, jakija žyvuć u Baranavičach.
Kamientary