Pošuki lehiendarnaha tvora mastactva, vyviezienaha nacystami padčas vajny, nie spyniajucca ŭžo bolš za vosiem dziesiacihodździaŭ. Jany praciahvajuć pryciahvać uvahu historykaŭ, daśledčykaŭ i amataraŭ staražytnaści. Prataptanaja imi ściežka moža niečakana pryvieści da adkazu na pytańnie: što ž nasamreč stałasia z kulturnymi kaštoŭnaściami, vyviezienymi ź Biełarusi padčas akupacyi i los jakich zastajecca zahadkaj?
Na poŭnačy Polščy, u cichaj kašubskaj vioscy Dziamiany Kaścierskaha pavieta, dzie niekali znachodzilisia kazarmy SS, raspačalisia archieałahičnyja raboty, jakija ŭžo ciapier nazyvajuć «pošukami stahodździa». Sprava ŭ tym, što miascovyja ŭłady dazvolili doślednyja bureńni ŭ miescy, dzie, pavodle niekatorych źviestak, moža znachodzicca adna z najvialikšych tajamnic XX stahodździa — źnikły Burštynavy pakoj.
1 žniŭnia pres-sakratar Pamorskaha vajavodskaha achoŭnika pomnikaŭ Marcin Tymiński paviedamiŭ, što jaho viedamstva dało aficyjny dazvoł na praviadzieńnie bureńnia i archieałahičnaha zandažu na terytoryi Dziamianaŭ. Meta — vyjaŭleńnie schovišča, imavierna, niamieckaha bunkiera časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny.
«Na terytoryi pošukaŭ, jak miarkuje zajaŭnik, moža być schavany niamiecki schoŭ. Pavodle źviestak, apublikavanych, u tym liku, na amatarskich jutub-kanałach, havorka moža iści navat pra Burštynovy pakoj, jaki źnik u kancy vajny i pa siońnia raspalvaje fantazii daśledčykaŭ», — paviedamiŭ pres-sakratar Pamorskaha vajavodskaha achoŭnika pomnikaŭ Marcin Tymiński.
Sakretnaja baza SS u Dziamianach
Naprykancy 1943 hoda, padčas akupacyi, niemcy stvaryli ŭ Dziamianach bujny palihon dla vojskaŭ SS — SS-Truppen Übungsplatz «Westpreussen». U samim miastečku raźmiaščalisia i kazarmy, kudy, miž inšym, prybyli dobraachvotniki z łatyšskich čaściej Waffen-SS.
Pavodle archieołahaŭ, pad ziamloj dahetul zachoŭvajucca niezafiksavanyja na kartach kanstrukcyi. Padčas papiarednich pošukaŭ užo byŭ znojdzieny cahlany reziervuar z atynkavanymi ścienami, zasypany śmiećciem kamunistyčnych časoŭ. I choć jon nie paćviardžaje samoha isnavańnia bunkiera, heta tolki raspalvaje zacikaŭlenaść.
Schoŭ Erycha Kocha
Klučavuju rolu ŭ ciapierašnich pošukach adyhraŭ žychar Pamorja Jan Delinhoŭski. Jon śćviardžaje, što vałodaje źviestkami pra miesca schovu Erycha Kocha — haŭlajtara Uschodniaj Prusii i adnaho z samych upłyvovych nacysckich dziejačaŭ u rehijonie.
Jak raspaviadaje Delinhoŭski, hetyja źviestki jamu pieradaŭ były viazień turmy ŭ Barčavie, dzie paśla vajny adbyvaŭ pakarańnie i sam Koch. Pavodle jaho śviedčańniaŭ, častka kaštoŭnaściej z Kionihśbierha (siońniašniaha Kalininhrada) była vyviezienaja niemcami na Zachad — pa tak zvanaj «bierlincy», niamieckim aŭtabanie, adnak da Bierlina skryni tak i nie dajechali.
Pa słovach Delinhoŭskaha, kaštoŭnaści byli schavany ŭ padziemnym schoviščy, što mieścicca na terytoryi byłoha palihona SS — pamiž nasielenymi punktami Čersk i Čłuchaŭ, u zachodnim kirunku da Odry. Hetaja terytoryja małanasielenaja, z hustymi lasnymi masivami, što robić jaje idealnaj dla niezaŭvažanaha pieramiaščeńnia i maskiroŭki.
«Niamiecki schron, pavodle źviestak, źmiaščaje kaštoŭnaści, vyviezienyja z Kionihśbierha. Burštynavy pakoj — heta lehiendarny tvor mastactva, stvorany na pačatku XVIII stahodździa. Heta była zała z nadzvyčaj bahatym azdableńniem: ścieny byli pakryty panelami z burštynu, zołata i lustraŭ. Pakoj byŭ stvorany ŭ Prusii na zakaz Frydrycha I, a ŭ 1716 hodzie padorany caru Piatru I Vialikamu jak simvał siabroŭstva pamiž Prusijaj i Rasijaj», — tłumačyć Delinhoŭski.
Čamu Burštynavy pakoj šukajuć dahetul?
U kastryčniku 1941 hoda Burštynavy pakoj byŭ demantavany niamieckimi śpiecyjalistami ŭ akupavanym Carskim Siale (siońniašnim Puškinie) i pieraviezieny spačatku ŭ Ryhu, a zatym — z dazvołu Hitlera — u Kionihśbierh, dzie jaho častkova sabrali ŭ adnoj z załaŭ zamka.
Paśla bambiožak 1944 hoda paneli byli znoŭ razabranyja i składzienyja ŭ skryni ŭ Ordenskaj zale zamka. U studzieni 1945 hoda sproba evakuacyi nie adbyłasia praz nastupleńnie Čyrvonaj Armii.
Uviečary 9 krasavika 1945 hoda, adrazu paśla kapitulacyi kionihśbierhskaha harnizona, zamak byŭ zaniaty savieckaj čaściu, a 11 krasavika ŭ razburanym zamku niečakana pačaŭsia pažar.
Ale rečavyja dokazy pakazvajuć na toje, što pakoj nie byŭ źniščany ahniom. Dakładnaje miescaznachodžańnie pakoja dahetul zastajecca nieviadomym.
U tym liku isnuje imaviernaść, što Burštynavy pakoj u studzieni 1945 hoda byŭ usio ž častkova abo całkam evakujavany niemcami z Kionihśbierha. Pavodle niekatorych viersij, kaštoŭnaści mahli być schavanyja ŭ bunkierach ci padvałach u vakolicach horada, pieraviezieny ŭ šachty ci zamki Ciurynhii abo Saksonii ci navat vyviezienyja ŭ ZŠA paśla vyjaŭleńnia amierykancami. Inšyja miarkujuć, što pakoj zahinuŭ padčas transpartavańnia na karabli, jaki byŭ patopleny ŭ mory.
Biełaruskija kaštoŭnaści
Padčas niamieckaj akupacyi Biełarusi ŭ 1941-1944 hadach biełaruskija muziei paciarpieli ad masavaha rabavańnia i źniščeńnia. Častku kalekcyj udałosia evakujavać na ŭschod, ale mnohija najkaštoŭniejšyja ekspanaty, u tym liku Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, źnikli.
Niamieckija ŭłady i apieratyŭny štab Rozenbierha metanakiravana zajmalisia kanfiskacyjaj i vyvazam kulturnych kaštoŭnaściej. Pad razbureńnie abo razhrableńnie trapili dziasiatki tysiač pradmietaŭ z muziejaŭ u Minsku, Hrodnie, Baranavičach, Pinsku, Słonimie dy inšych haradach.
Asobnyja zbory — naprykład, ź Minskaha histaryčnaha muzieja, — byli vyviezienyja pad vyhladam «evakuacyi» ŭ Insterburh (ciapier Čarniachoŭsk) i zamak Hiochštat u Hiermanii. Častku hetych kalekcyj paśla vajny viarnuli ŭ BSSR, ale šmat jakija pradmiety byli stračanyja abo trapili ŭ inšyja savieckija respubliki. Tema losu hetych kaštoŭnaściaŭ zastajecca častkova niedaśledavanaj i da siońnia.
Na siońnia viadoma, što najbolš kaštoŭnyja pradmiety ź Dziaržaŭnaj karcinnaj halerei BSSR byli pieraviezienyja niemcami ŭ Kionihśbierh — 170 tvoraŭ rasijskaha i zachodniejeŭrapiejskaha žyvapisu, 30 biełaruskich abrazoŭ XVI—XVIII stahodździaŭ, 50 skulptur. U Kionihśbierh, vidać, była vyviezienaja i kalekcyja słuckich pajasoŭ, što trapiła ŭ Minsk paśla 1939 hoda ź niaśvižskaha zamka Radziviłaŭ.
U kancy žniŭnia 1941 hoda ź Mienskaha krajovaha histaryčnaha muzieja, jak vynikaje z publikacyj akupacyjnaj haziety «Ranica», byli vyviezienyja ŭ Kionihśbierh dahistaryčnyja «kamiennyja baby» dy inšyja kaštoŭnyja pradmiety, u tym liku 19 harmat, ź ich — 16 ź niaśvižskaha zboru Radziviłaŭ.
Nasamreč prynamsi harmaty byli vyviezieny ŭ bierlinski cejchhaŭz tolki ŭ červieni 1943 hoda, dzie jany paciarpieli padčas adnoj z apošnich bambardzirovak Bierlina, ale acaleli. Paśla vajny ich adpravili ŭ Pieciarburh, praź jaki prachodzili ŭsie trafiei vajennaha charaktaru. I choć radziviłaŭskija harmaty musili viarnucca ŭ Biełaruś, saviecki ŭrad addaŭ častku ź ich u Polšču, dzie jany dahetul zachoŭvajucca ŭ Muziei Vojska Polskaha ŭ Varšavie, a častku pakinuŭ u Pieciarburhu.
Ci mohuć histaryčnyja krynicy hetak ža, jak jany pamylajucca nakont harmat, pamylacca i nakont kancavoha punkta pryznačeńnia inšych biełaruskich kaštoŭnaściej, vyviezienych niemcami? My nie viedajem, ale niestykovak i biełych plamaŭ vielmi šmat.
Naprykład, vyviezienyja ŭ 1944 hodzie ŭ Insterburh, što va Uschodniaj Prusii, reštki zboraŭ minskaha muzieja, «z palityčnych mierkavańniaŭ» było zabaroniena pieravodzić dalej u Hiochštat, ale ŭ vyniku jany ŭsio roŭna apynulisia ŭ hetym bavarskim zamku.
Adnak častka biełaruskich kaštoŭnaściej dakładna trapiła ŭ Kionihśbierh. Kali viasnoj 1945 hoda savieckija vojski znajšli ŭ hety horad, to adtul u Minsk pieradali častku vyviezienaj z mastackaj halerei niaśvižskaj kalekcyi karcin.
Ale što stałasia ź inšymi biełaruskimi skarbami — zahadka nie mienšaja, čym źniknieńnie Burštynavaha pakoja.
Na dumku historyka i daśledčyka historyi biełaruskich muziejaŭ u čas vajny Alaksandra Hužałoŭskaha, usie biełaruskija kaštoŭnaści, u tym liku harmaty, vidać, zahinuli ŭ Kionihśbierhskim zamku ŭ žniŭni 1944 hoda ŭ časie avijanalotaŭ.
Z adnaho boku karciny, marmurovyja skulptury i słuckija pajasy mahli zahinuć bieź śladoŭ u ahni pažaraŭ, jakija bušavali ŭ Kionihśbierhu, ale ź inšaha — archieałahičnyja raskopki, jakija pravodzilisia ŭ Kalininhradzie na terytoryi zamka, dahetul nie znajšli nijakich pierakanaŭčych śviedčańniaŭ najaŭnaści schoviščaŭ kaštoŭnaściej u zamku ŭ čas jaho razbureńnia.
Kaštoŭnaści, jakija byli vyviezienyja ŭ Kionihśbierh, mahli być zahadzia schavanyja niemcami ŭ biaśpiečnym miescy, jakoje nie znojdziena dahetul. Hetamu jość uskosnyja śviedčańni.
U vosieni 1944 hoda, paśla razbureńnia častki Karaleŭskaha zamka ŭ Kionihśbierhu ŭ čas brytanskaha avijanalotu, niamieckaje ŭpraŭleńnie kulturnych ustanoŭ źviarnułasia da hrafa Alaksandra Dona cu Šłobitena, adnaho z najbujniejšych mahnataŭ Uschodniaj Prusii, z prośbaj časova raźmiaścić u jaho zamku ŭ Šłobitenie muziejnyja kaštoŭnaści, jakija zastalisia ŭ paŭdniovym kryle zamka, — siarod ich zhadvajecca i Burštynavy pakoj. Miemuary hrafa paćviardžajuć, što da jaho sapraŭdy źviartalisia z takoj prośbaj.
Ale samaje cikavaje, što ŭ dakumiencie adznačajecca, što bolšuju častku mastackich kaštoŭnaściaŭ svoječasova źmiaścili ŭ biaśpiečnaje miesca.
Usio heta daje nadzieju spadziavacca, što biełaruskija kaštoŭnaści, stračanyja ŭ čas vajny, jašče mohuć być znojdzieny na terytoryi inšych krain — čamu b i nie ŭ schovancy ŭ Dziamianach?
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆMahčyma, mienavita tut była viaźnica Kiejstuta. Archieołah pryadkryvaje sakrety Kreŭskaha zamka
U Biełarusi znajšli kaścianyja karali ŭzrostam 5 tysiač hadoŭ
U Šatłandyi školnik znajšoŭ na plažy abłomki karabla XVIII stahodździa
Śmierć udovam. Archieołah raskazaŭ pra znachodku, jakaja śviedčyć pra žudasny zvyčaj pieršych słavian na Biełarusi
Na zachadzie Polščy znajšli artefakt, padobny da taho, što narabiŭ šumu pry raskopkach haradzišča na Miency
Ciapier čytajuć
Pamiatajecie fota z muskulistym biełarusam, jaki ŭ 2020-m išoŭ u sčepcy z amapaŭcam? Ciapier jon zdymajecca ŭ kino ŭ Anhlii1
Kamientary