Mikałaj I zabaraniŭ užyvać nazvy Litva i Biełaruś? Heta saviecki mif

Asabisty zahad cara

Ukaz Sienata «Ob imienovanii hubiernij Biełorusskije i Litovskije každuju otdielno Vitiebskoju, Mohilevskoju, Vilenskoju i Hrodnienskoju» ad 18 lipienia (30 lipienia pa novym styli) 1840 hoda byŭ apublikavany ŭ 1841 hodzie ŭ Poŭnym zbory zakonaŭ Rasijskaj impieryi:

«Pravitielstvujuŝij Sienat słušali priedłožienije Upravlajuŝieho Ministierstvom Justicii, čto Upravlavšiej diełami Komitieta Ministrov, po poručieniju onoho, otnošienijem ot 26 minuvšieho ijunia, soobŝił jemu, čto po słučaju vniesienija k Vysočajšiemu podpisaniju projekta ukaza, v kotorom upominaliś hubiernii Biełorusskaja i Litovskaja pod simi naimienovanijam i, Hosudaŕ Impierator, začierknuv nazvanije Biełorusskich i Litovskich, izvolił prikazať pieriepisať ukaz, s po imienovanijem hubiernij každoj otdielno Vitiebskoj, Mohilevskoj, Vilenskoj i Hrodnienskoj; pri čiem pośledovało sobstviennoručnoje Vysočajšieje povielenije: — Praviła sieho dieržaťsia i vpried́, nikohda inačie nie propisyvaja, kak po imienno hubiernij».

Savieckija pamahatyja

Z tekstu ŭkaza moža skłaścisia ŭražańnie, što impieratar Mikałaj I sapraŭdy całkam zabaraniŭ užyvać nazvy «biełaruskija» i «litoŭskija» ŭ dačynieńni da hubierniaŭ.

Pavialičyć

Mienavita tak — biez uliku ci ź ihnaravańniem histaryčnaha kantekstu — hety ŭkaz byŭ uklučany biełaruskimi navukoŭcami ŭ druhi tom «Dakumientaŭ i materyjałaŭ pa historyi Biełarusi», vydadzieny ŭ 1940 hodzie.

Ź ideałahičnych pryčyn, źviazanych nie z nacyjanalnymi intaresami, a z savieckaj antycarskaj rytorykaj (choć časam hetyja intaresy supadali, jak, naprykład, u vypadku z hłaryfikacyjaj postaci Kastusia Kalinoŭskaha), dakumient atrymaŭ u knizie novuju nazvu: «Zabarona carom Mikałajem užyvać nazvy Biełaruś i Litva».

Anałahičny padychod vykarystali i składalniki čaćviortaha tomu zbornika «Biełaruś u epochu fieadalizmu», vydadzienaha ŭ 1979 hodzie: jany dali ŭkazu zahałovak — «Ukaz Sienata pra zabaronu ŭžyvańnia terminaŭ «Biełaruś i Litva»». Hetyja publikacyi na doŭhija dziesiacihodździ zamacavała ŭ histaryjahrafii niepraŭdzivy mif.

Pra što nasamreč byŭ ukaz?

Uvažlivy čytač moh zaŭvažyć, što va ŭkazie nie zhadvajecca adna ź biełaruskich hubierniaŭ — Minskaja. I heta nie vypadkovaść: adsutnaść Minskaj hubierni naŭprost źviazanaja z historyjaj administracyjna-terytaryjalnaha padziełu hetaj častki impieryi.

Paśla treciaha padziełu Rečy Paspalitaj terytoryja byłoha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha była całkam dałučanaja da Rasijskaj impieryi. Na hetych ziemlach byli stvorany namieśnictvy: Połackaje, Mahiloŭskaje, Minskaje, Vilenskaje i Słonimskaje. U 1796 hodzie Vilenskaje i Słonimskaje namieśnictvy spačatku byli pieratvorany ŭ hubierni, a naprykancy taho ž hoda, zhodna z ukazam impieratara Paŭła I «Ab novym padziele dziaržavy na hubierni», i astatnija namieśnictvy stali hubierniami, častka ź ich była abjadnana.

Pavialičyć

Takim čynam, Vilenskaja i Słonimskaja hubierni byli abjadnany ŭ Litoŭskuju hubierniu, a Połackaje i Mahiloŭskaje namieśnictvy — u Biełaruskuju hubierniu. Abiedźvie hetyja administracyjnyja adzinki zajmali kałasalnyja terytoryi: Litoŭskaja hubiernia praścirałasia ad Bałtyjskaha mora praź Vilniu da Bresta, a Biełaruskaja — ad Režycy (ciapier Rezekne, Łatvija) praź Viciebsk i Mahiloŭ da Homiela.

Nazvy novych hubierniaŭ adpaviadali nazvam hienierał-hubiernatarstvaŭ, u skład jakich uvachodzili raniejšyja namieśnictvy. Zvyčajna hienierał-hubiernatarstvy abjadnoŭvali niekalki pamiežnych hubierniaŭ ci namieśnictvaŭ. Paśla stvareńnia Litoŭskaj hubierni jana stała adzinaj u svaim hienierał-hubiernatarstvie, u toj čas jak Biełaruskaje hienierał-hubiernatarstva było całkam likvidavana.

Nie mienšaj pa pamiery była i Minskaja hubiernia, jakaja byccam klin urazałasia pamiž Litoŭskaj i Biełaruskaj hubierniami. Cikava, što jana nie była adniesiena ni da Litoŭskaha, ni da Biełaruskaha hienierał-hubiernatarstva, a ŭklučana razam z ukrainskimi hubierniami ŭ skład asobnaha Minskaha, Iziasłaŭskaha i Bracłaŭskaha hienierał-hubiernatarstva.

Pavialičyć

U vieraśni 1801 hoda ŭ Rasijskaj impieryi adbyłosia čarhovaje maštabnaje administracyjna-terytaryjalnaje pieraŭtvareńnie. Minskaja hubiernia była pieradadziena ŭ padparadkavańnie Kijeŭskamu vajennamu hubiernatarstvu; Litoŭskaje hienierał-hubiernatarstva było pierajmienavanaje ŭ vajennaje hubiernatarstva; a Biełaruskaje vajennaje hubiernatarstva znoŭ źjaviłasia ŭ miežach raniej skasavanaha Biełaruskaha hienierał-hubiernatarstva.

Adnačasova Litoŭskaja hubiernia była padzielena na Vilenskuju i Hrodzienskuju, a Biełaruskaja — na Viciebskuju i Mahiloŭskuju. Novyja hubierni adrazu pačali pisacca z padvojenymi nazvami: Litoŭska-Vilenskaja, Litoŭska-Hrodzienskaja, Biełaruska-Viciebskaja i Biełaruska-Mahiloŭskaja hubierni. Takija ŭdakładnieńni vykarystoŭvalisia jak u aficyjnych dakumientach, tak i ŭ nazvach dziaržaŭnych ustanoŭ i pasad, chacia ŭ praktycy ich niaredka apuskali.

Heta nie byŭ unikalny vypadak: anałahičnaja situacyja adbyłasia ŭ 1801 hodzie pry padziele Małarasijskaj hubierni, jakaja achoplivała levabiarežnuju Ukrainu. Jaje padzialili na Čarnihaŭskuju i Pałtaŭskuju hubierni, što atrymali nazvy Małarasijska-Čarnihaŭskaja i Małarasijska-Pałtaŭskaja.

Minskaja hubiernia, jakaja nie ŭvachodziła ni ŭ Litoŭskaje, ni ŭ Biełaruskaje vajennaje hubiernatarstva i nie była padzielena padčas reformy 1801 hoda, nie mieła patreby va ŭdakładnieńniach u svajoj naźvie. Mienavita tamu jana i nie zhadvajecca ŭ ukazie Sienata ad 1840 hoda.

Meta hetaha ŭkazu zaklučałasia nie ŭ tym, kab zabaranić sami terminy «Litva» i «Biełaruś», a ŭ tym, kab likvidavać zališnija i biessensoŭnyja ŭdakładnieńni ŭ nazvach hubierniaŭ.

Hetaja miaža ŭ aficyjnym napisańni nazvaŭ hubierniaŭ paznačana i ŭ mnohich daviednikach i encykłapiedyjach, choć tam jana časta padajecca biez dadatkovych tłumačeńniaŭ.

Zabarona, pra jakuju nichto nie viedaŭ

U samoj Rasijskaj impieryi siaredziny i druhoj pałovy XIX stahodździa nichto nie viedaŭ pra nibyta «zabaronu» na ŭžyvańnie nazvaŭ «Biełaruś» i «Litva», jakaja prypisvajecca Mikałaju I.

Tak, pavodle padlikaŭ historyka Alaksandra Ihnacienki, u pieryjad z 1841 pa 1917 hod u drukarniach Sankt-Pieciarburha, Maskvy, Minska, Vilni i inšych haradoŭ impieryi było vydadziena kala 190 knih i brašur, dzie słova «Biełoruśsija» fihuruje ŭžo na tytulnaj staroncy.

Pavialičyć

Siarod ich — kniha Paŭła Špileŭskaha «Putiešiestvije po Poleśju i Biełorusskomu kraju» (1853—1856), Michaiła Biez-Karniłoviča «Istoričieskije śviedienija o primiečatielniejšich miestach v Biełoruśsii» (1855), Vosipa Turčynoviča «Obozrienije istorii Biełoruśsii s drievniejšich vriemien» (1857) i mnohija inšyja.

Pry hetym termin «Biełoruśsija» ŭ hetych i padobnych vydańniach zvyčajna adnosiŭsia da Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniaŭ, u toj čas jak Minskaja hubiernia časta adnosiłasia da «litoŭskich».

Terminy «Biełaruś» i «Litva», a taksama «Biełaruskija i Litoŭskija hubierni» praciahvali aktyŭna ŭžyvacca rasijskimi čynoŭnikami ŭ spravazdačach, słužbovych zapiskach i inšych dakumientach na praciahu ŭsiaho XIX stahodździa. Tak, naprykład, vilenski hienierał-hubiernatar Uładzimir Nazimaŭ pisaŭ u 1862 hodzie: «Uśled za najvyšejšym Manifiestam [ad 19 lutaha 1861 h. pra admienu pryhonnaha prava], u miežach Carstva Polskaha, Litoŭskich, Biełaruskich i niekatorych inšych zachodnich hubierniach uźnikli biesparadki…»

Jašče jak minimum dziesiać hadoŭ paśla ŭkazu 1840 hoda isnavała Biełaruskaja navučalnaja akruha, jakaja achoplivała nie tolki Viciebskuju, Mahiloŭskuju i Minskuju hubierni, ale taksama Vilenskuju, Hrodzienskuju i Biełastockuju vobłaści.

Až da samaha raspadu impieryi praciahvali dziejničać Biełaruski 7-y husarski połk i Litoŭski 5-y ŭłanski połk, a taksama isnavała Litoŭskaja pravasłaŭnaja jeparchija. Usie hetyja prykłady demanstrujuć, što nijakaj zabarony na ŭžyvańnie nazvaŭ «Biełaruś» i «Litva» nie isnavała ni ŭ pravavym, ni ŭ praktyčnym sensie.

Terminy «Biełaruś» i «biełaruski» nie mahli być vyklučany z aficyjnaha leksikonu, bo kancepcyja trochadzinaha ruskaha naroda — Vielikarosii, Małarosii i Biełarusi — była asnovaj ideałahičnaj daktryny samadziaržaŭja. Niemahčymaj była i zabarona na ŭžyvańnie słoŭ «Litva» i «litoŭski», pakolki sam aficyjny tytuł rasijskaha impieratara ŭklučaŭ taksama tytuł Vialikaha Kniazia Litoŭskaha.

Vieryć u taki mif — spakuśliva: jon stvaraje prostuju, emacyjna zrazumiełuju historyju pryhniotu. Ale padtrymka mifa aznačaje padryŭ davieru da praŭdzivaści ŭsiaho biełaruskaha nacyjanalnaha naratyvu, što moža tolki paškodzić. Mify mohuć natchniać, ale tolki praŭda daje siłu.

• 26
• 2
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 2