Jak Radzim Harecki pramianiaŭ karjeru ŭ Maskvie na Minsk i nie paškadavaŭ. Historyja žyćcia 96-hadovaha vice-prezidenta Akademii navuk
Radzim Harecki, jaki 22 červienia ŭ 96-hadovym uzroście pakinuŭ hety śviet, naradziŭsia ŭ viadomaj i paśpiachovaj siamji, ale ŭ vyniku balšavickich represij baćki stracili ŭ Biełarusi ŭsio. Ledź nie pałovu žyćcia jon pražyŭ u Rasii, ale hieołaha ciahnuła rodnaja ziamla. Paśla 40 hadoŭ žyćcia na čužynie jon viarnuŭsia na radzimu, staŭ vice-prezidentam Akademii navuk, jakuju stvaraŭ jahony baćka, i dziejačam nacyjanalnaha adradžeńnia, jakoje ŭ pačatku XX stahodździa pačynaŭ jahony dziadźka Maksim. Pra žyćciovy šlach Radzima Hareckaha piša Mikita Doŭnar.
Hareckija źjaŭlajucca ŭnikalnaj dynastyjaj u historyi Biełarusi. Babula Radzima Jeŭfrasińnia była piavuchaj. Ad jaje syny zapisali kala 300 piesien, mnohija ź jakich jana stvaryła sama. Baćka Radzima Haŭryła razam z bratam Maksimam pachodzili ź biednaj siamji, u jakoj baćki nie ŭmieli ani čytać, ani pisać. A ich dzieci stali pačynalnikami biełaruskaj dziaržaŭnaści i navuki.
Starejšy Maksim staŭ kłasikam nacyjanalnaj litaratury. Haŭryła staŭ samym maładym akademikam Akademii navuk Biełarusi, jakuju sam i stvaraŭ. Ich impet, intelihientnaść i biełaruskaść pieradalisia dzieciam. Syn Maksima Leanid zahinuŭ na vajnie i badaj adzinaje, što jon pakinuŭ paśla siabie — listy siamji z frontu. Jany ŭ svoj čas mocna ŭrazili Alesia Adamoviča i dziakujučy jamu drukavalisia ŭ biełaruskich vydańniach. Adamovič paraŭnoŭvaŭ hłybiniu Leanidavych tekstaŭ da baćkavaj, pisaŭ, što jon staŭ praciaham Maksima. Dačka Maksima Volha była movaznaŭcaj i litaraturnym krytykam. Syn Haŭryły Usiasłaŭ byŭ navukoŭcam, piedahoham i aŭtaram «Bukvaroŭ» dla miljonaŭ savieckich dziaciej. A jahony brat Radzim, jak i baćka, staŭ hieołaham, akademikam AN. I nacyjanalnym dziejačam, jak baćka i dziadźka.
Radzim naradziŭsia ŭ Minsku ŭ 1928 hodzie. Kali jamu było try hady, balšaviki aryštavali baćku i vysłali budavać Biełamorska-Bałtyjski kanał. Z kvatery ŭ Minsku siamju vyhnali, žonku «voraha naroda» nichto nie braŭ na pracu. Praź niekalki hod žančyna z dvuma synami pryjedzie da muža ŭ Kareliju. Pra svajo dziacinstva tam Radzim paśla zhadvaŭ:
«Abodva ad źniavolenych kryminalnikaŭ atrymali dobruju «škołu»: navučylisia brydkasłoŭju, palić akurki, niepasłuchmianaści i razhildziajstvu».
Ale vychavańnie ŭ siamji pieramahło vuličnaje. Časam baćka braŭ u hieałahičnyja «pachody» małodšaha syna, vučyŭ jaho źbirać pryhožyja kamiani, kieramiku i čarapki ź niealitavych stajanak. Tak Radzim abraŭ tuju ž prafiesiju, što i baćka. Skončyŭ Maskoŭski naftavy instytut, abaraniŭ tam doktarskuju dysiertacyju i pracavaŭ u hieałahičnym instytucie. Radzim Harecki, mahčyma, nazaŭsiody zastaŭsia b rasijskim vučonym. Pavarotnuju rolu ŭ jahonym žyćci syhraŭ baćka.
Naprykancy 1960-ch Haŭryłu Hareckamu dazvolili narešcie viarnucca ŭ Minsk paśla amal 20 hadoŭ prośbaŭ. Namahańni jon rabiŭ ad zakančeńnia vajny, ale jak były represavany byŭ na asablivym uliku. Pryjezd na baćkaŭščynu supaŭ z reabilitacyjaj tvoraŭ jahonaha brata Maksima. Reč u tym, što da siaredziny 1960-ch dostup da tvoraŭ Maksima Hareckaha byŭ abmiežavany, faktyčna napałovu zabaronieny. Usio było ŭ śpiecschoviščy.
Źmiena adbyłasia paśla adnaho ź plenumaŭ CK KPB. Na im kiraŭnik Savieckaj Biełarusi Kiryła Mazuraŭ krytykavaŭ adnaho ź biełaruskich piśmieńnikaŭ, maŭlaŭ, navošta vy drukujecie Hareckaha, jaho tvory i jon sam nie spryjali pabudovie sacyjalizmu. Toj piśmieńnik, jaki byŭ i redaktaram časopisa «Połymia», zapiarečyŭ: «Jak nie pisaŭ? «Vilenskich kamunaraŭ» Harecki napisaŭ, a nie niechta inšy». Mazuraŭ tady pahadziŭsia. Toj epizod staŭ admaškaj, i tvorčaść Hareckaha narešcie pačali daśledavać. Tym piśmieńnikam i redaktaram byŭ Maksim Tank.
Jak zhadvaŭ Radzim, pierajezd baćki ŭ Biełaruś staŭ samym ščaślivym etapam u jaho žyćci. U jaho nibyta adkryłasia druhoje dychańnie. Voś jak pra toj čas pisaŭ u liście da žonki sam Haŭryła Harecki:
«U Minsku kvitnieje šura, kałakałucha, niekatoryja jabłynki, usio zielanieje. Choraša nievymoŭna. Pryhožaja stalica Biełarusi. Mnie tut dobra, uzdymna, radasna».
Kali jon uładkavaŭsia ŭ Biełarusi, to pačaŭ namaŭlać da hetaha i małodšaha syna. Hetaje viartańnie ŭ krainu dziacinstva Hareckamu dazvolili taksama nie adrazu. U 1972 hodzie Radzim viarnuŭsia na radzimu, krainu mary baćkoŭ. Voś jak jon heta ŭhadvaŭ:
«U tyja hady bolšaść ludziej, asabliva vučonyja, imknulisia žyć u Maskvie, dzie było značna lepš z charčavańniem, mahazinami, bytam, čym u inšych haradach Sajuza, a navukovyja ŭstanovy pa jakaściach i mahčymaściach byli ŭ svajoj bolšaści taksama lepšymi. Hieałahičny instytut AN SSSR byŭ lepšym nie tolki ŭ SSSR, a, musić, i ŭ zamiežžy. U mianie byli vielmi dobryja pierśpiektyvy i navukovaha, i karjernaha rostu. Bolšaść supracoŭnikaŭ i siabroŭ hladzieli na mianie jak na niejkaha dzivaka, a niekatoryja navat nazyvali varjatam».
Hareckamu na toj momant było ŭžo 43 hady. Darečy, pryjechaŭšy z Maskvy ŭ Minsk, Radzim Harecki ŭžo ŭmieŭ razmaŭlać pa-biełarusku. Hetamu jaho ŭ Rasii, jašče ŭ studenckija hady, navučyli baćki. Dzie b jany ni byli, pamiž saboj jany zaŭsiody razmaŭlali pa-biełarusku, listavalisia taksama na rodnaj movie.
U Minsku Radzim Haŭryłavič pačaŭ pracavać u Akademii navuk, zasnavaŭ tam adździeł hieatektoniki.
A ŭ 1977 hodzie Harecki ŭznačaliŭ Instytut hieachimii i hieafiziki AN BSSR. Adna ź pieršych rečaŭ, jakija jon zrabiŭ na radzimie — tektaničnaja karta Biełarusi. Uvohule Harecki ličyŭ, što pa karysnych vykapniach Biełaruś bahataja kraina.
«U našaj ziamli jość rasoły, ź jakich pry adpaviednaj technałohii možna atrymlivać licij, brom, jod. U nas jość radovišča žaleznaj rudy kala Kareličaŭ. Tam nie tolki ruda, tam jość zołata, srebra, marmur. U nas jość burštyn, bury vuhal, haručyja słancy, fasfaryty, ceality. Biełaruś — bahataja kraina. Pry dobrym haspadarańni my mahli b być papieradzie ŭsioj Jeŭropy!»
Ale pry hetym dadavaŭ:
«Sprava nie ŭ karysnych vykapniach, a ŭ ekanomicy, u tych ludziach, jakija kirujuć krainaj. Mnohija jeŭrapiejskija krainy zusim nie majuć karysnych vykapniaŭ ci majuć ich vielmi mała — Šviejcaryja, Bielhija, Niderłandy. A ludzi tam žyvuć našmat lepš, čym my», — kazaŭ u 2001 hodzie Harecki.
Tady, u 70-ja, jaho chutka zaŭvažyli i prapanavali stać rektaram Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta. Heta ličyłasia mahutnym skokam pa karjernaj leśvicy, u zarobku, prestyžy. Radzim Haŭryłavič kateharyčna admoviŭsia, chacia jaho pałochali nastupstvami.
Tyja hady Harecki ŭzhadvaŭ jak załatuju eru dla biełaruskaj navuki. Piatro Mašeraŭ nie škadavaŭ hrošaj na Akademiju navuk. U instytucie Hareckaha pracavała tady amal 400 čałaviek. Pry kiravańni Akademijaj navuk Miaśnikovičam, užo ŭ niezaležnaj Biełarusi, instytut pieradali Minpryrody.
«Ja adčuvaju siabie puškinskim starym, jaki zastaŭsia kala raźbitaha karyta», — pisaŭ pra nastupstvy kiravańnia Miaśnikoviča Radzim Harecki.
Ale ŭsio heta stałasia značna paźniej, u 1997 hodzie, kali Harecki pakidaŭ Akademiju navuk. Za hady pracy tam jon napisaŭ 600 navukovych prac, amal paŭsotni manahrafij.
Radzim Harecki lubiŭ cytavać u intervju słovy svajho baćki, jakija toj zapisaŭ u svaim natatniku ŭ 1943 hodzie.
«Meta žyćcia — zrabić naš narod bahatym, zamožnym, sytym, kulturnym, adrodžanym, adnoŭlenym, sacyjalna i nacyjanalna śviadomym (nie saromiecca biełarusami zvacca)… ščaślivym, radasnym, kvitniejučym, maładym, nieŭmiručym, adviečnym; zdolnym pić niektar ahulnaludskaje kultury, a razam z tym stvarać ułasnyja vialikija kaštoŭnaści. «Adysiei», «Ilijady «, «Nibiełunhi» (…) Kvitniejučaja haspadarka. Roskvit kultury. Pryhožaje piśmienstva. Muzyka. Teatr. Malarstva. Skulptura. Architektura. Navuka. Svaje Šekśpiry, Balzaki, Mapasany, Stendali, Hiote. Mickievičy, Puškiny, Tałstyja… Usiebakovaje adradžeńnie, intehralny reniesans. I nadusim —uva ŭsim — pierš za ŭsio Vialikaje Rodnaje Słova. Mova, krynica žyćcia, padstava nieŭmiručaści, duša i serca narodu, jaho boh, jaho žyćcio, sam narod…»
U apošnija hady isnavańnia SSSR Radzim Harecki byŭ nie tolki navukoŭcam, ale staŭ i hramadskim dziejačam. Dałučyŭsia da Zhurtavańnia biełarusaŭ śvietu (u 1993 uznačaliŭ jaho), Tavarystva biełaruskaj movy, Biełaruskaha fondu kultury. I, što ciapier niemahčyma ŭjavić, u toj ža čas jon zajmaŭ pasadu vice-prezidenta Akademii navuk. A tady Harecki moh šmat na što ŭpłyvać. Dziakujučy jamu ŭ BDU z 1994 hoda pačali rychtavać hieołahaŭ paśla doŭhaha pierapynku.
Paśla prychodu da ŭłady Łukašenki jon staŭ u žorstkuju apazicyju da novaabranaha prezidenta. Raskazvaŭ u intervju, što asabista niekalki razoŭ razmaŭlaŭ ź im u siaredzinie 1990-ch i ŭžo tady zrazumieŭ, što heta čałaviek, jaki nie ličycca ź inšaj dumkaj i maje dyktatarskija zamaški. Uletku 2000 hoda Harecki byŭ adnym sa sustaršyniaŭ Usiebiełaruskaha źjezda za niezaležnaść. Heta mierapryjemstva ŭ Minsku pravodziłasia ŭ piku płanam Łukašenki pa intehracyi z Rasijaj.
Zajmacca hramadskaj dziejnaściu Radzim Harecki praciahnuŭ i tady, kali jamu było za 75. U 2003 hodzie jon uvachodziŭ u kamitet pa śviatkavańni 85-hodździa BNR, a kali viartaŭsia ź pieršaha pasiedžańnia, na jaho napali nieviadomyja. Jak vynik — čerapna-mazhavaja traŭma i pierałom nosa. Ale milicyja paličyła napad zvykłym rabunkam.
I ŭ 2020-m, kali Hareckamu było za 90, jon byŭ u jasnym rozumie i sačyŭ za padziejami, padtrymlivaŭ svoj narod:
«Kali ja baču mora bieł-čyrvona-biełych ściahoŭ, maja duša radujecca. (…) Ja pražyŭ amal 92 hady. Ja dziakuju Bohu, što jon daŭ mnie doŭhaje žyćcio i mahčymaść ubačyć, jak abudziŭsia moj narod. Paŭtarusia, dla mianie heta vialikaje ščaście!»
Haŭryła i Radzim Hareckija viarnulisia ŭ Biełaruś praz 40 hod rasstańnia ź joj. Starejšamu było 69 hod, małodšamu 43. Baćka pisaŭ u adnym ź listoŭ ź Minska žoncy: «Tak mnoha karysnaha možna tut zrabić». Chto, jak nie hieołahi, mahli tak hłyboka razumieć vartaść rodnaj ziamli.
Raźvitańnie z Radzimam Haŭryłavičam Hareckim budzie prachodzić 24 červienia z 11.00 u kanfierenc-zale Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi (praśpiekt Niezaležnaści, 66).
Kamientary