Sakrety pabudovy pieršaha Mienska: polskija technałohii i śviatyja drevy dla ścien
Archieołah raskazaŭ, u čym haradzišča na Miency pierajmaje tradycyi pieršaj stalicy Polščy, a nie Rusi, i čamu na jaho pabudovu śsiekli śviaty haj słavian-jazyčnikaŭ.
Padrabiaznaści pra maštabnyja raskopki na Miency, padčas jakija znajšli adno z najlepš zachavanych umacavańniaŭ X—XI stahodździa va Uschodniaj Jeŭropie i dazvolili dakładna vyznačyć čas jaho budaŭnictva — zimu 997—998 hadoŭ, raskazaŭ u lekcyi na jutub-kanale Muzieja historyi Minska archieołah Andrej Vajciachovič, kiraŭnik ekśpiedycyi.
Navošta pravodzili raskopki
U 1954 hodzie archieołah Alaksiej Mitrafanaŭ zrabiŭ dva nievialikija raskopy na placoŭkach Małoha i Vialikaha haradzišča. U 1967 hodzie Eduard Zaharulski pravioŭ dźvie prarezki vałoŭ Vialikaha haradzišča šyrynioj usiaho 1 mietr. Jon vyjaviŭ u adnym raskopie frahmienty draŭlanaj mastavoj i kut zrubnaj pabudovy, u druhim — reštki razvału draŭlanaj kanstrukcyi, jakaja lažała ŭ płaście CHI st. i była pierakryta nasypam vała. Da macierykovaha hruntu jon nie dabraŭsia.
Hetyja vyniki pryviali Zaharulskaha da vysnovy, što vały ŭźviedzieny nie raniej za XIV stahodździe, bo jany pierakryvali staražytniejšyja napłastavańni. Jon admaŭlaŭ mahčymaść taho, što tut byŭ staražytny Miensk, i nie źmianiŭ mierkavańnia navat praz paŭstahodździa.
U 1969 hodzie Michaił Tkačoŭ daśledavaŭ ścienku paŭdniovaha vychadu z haradzišča i znajšoŭ harščok X—XI st., datujučy pieršapačatkovy nasyp hetymi stahodździami. Zaharulski adkinuŭ jaho vysnovy, spasłaŭšysia na parušanuju stratyhrafiju ŭ hetym miescy.
U 1979—1983 hadach Hieorhij Štychaŭ zrabiŭ šyrokuju (4—6 m) prarezku vała i na vialikaj hłybini znajšoŭ padvojnyja kleci — kłasičnyja zruby-harodni, charakternyja dla staražytnaruskich haradoŭ X—XI stst., asabliva ŭ paŭdniovych rehijonach Rusi.
Štychaŭ pryjšoŭ da vysnovy, što na Miency byŭ horad i, vierahodna, letapisny Miensk. Ale Zaharulski nastojvaŭ, što heta apory dla kamiennych słupoŭ bramy, a nie abarončyja ścieny.
Jak tłumačyć Andrej Vajciachovič, svaje raskopki na Miency jany zadumvali ŭ tym liku kab vyśvietlić, što ž nasamreč adkapali ich papiaredniki.
Raskopki apošnich hadoŭ
Uletku 2023-ha kamanda Andreja Vajciachoviča viarnułasia na toje samaje miesca, dzie dziesiacihodździami raniej kapali Štychaŭ i Zaharulski. Ale ciapier — nie vuzkaja tranšeja, a raskop šyrynioj try mietry, kab ubačyć karcinu całkam.
Pad dziornam pakazalisia reštki XVIII stahodździa — dva biarviony, pakładzienyja roŭna, niby padmurak dla płota abo častakołu. Hetyja ślady «novaj historyi» byli zasypanaja kulturnym płastom z materyjałami XVII stahodździa.
Dalej pačaŭsia sapraŭdny vał: ščylny piasčany nasyp z suhlinku z uklučeńniem žoŭtaha piasku. Pahłyblajučysia nižej, archieołahi vyjavili kamiennyja vymasty. Takija ž bačyŭ jašče Tkačoŭ paŭstahodździa tamu, ale pryznačeńnie ich zastajecca zahadkaj — mahčyma, kab utrymać schił ad apaŭzańnia.
Na hłybini 5 mietraŭ pačali źjaŭlacca čornyja hleistyja prasłojki, na jakija napłyvaje piasčany nasyp i jaki Štychaŭ pamyłkova pryniaŭ za ślady pažaryščaŭ.
Na hłybini 6 mietraŭ źjaŭlajucca kvadratnyja abrysy pabudoŭ sa sparachniełaha dreva. Hetyja abrysy supadajuć ź viertykalnaj linijaj na razrezie vała — heta reštki pieršapačatkovaj draŭlanaj ściany, vierchniaja častka jakoj zavaliłasia ŭnutr haradzišča.
Kulminacyjaj raskopak stała vyjaŭleńnie ŭ kancy listapada 2023 hoda na hłybini 7 mietraŭ zrubaŭ-harodniaŭ, da jakich dajšoŭ kaliści Štychaŭ, i mastavoj, znojdzienaj Zaharulskim.
Mastavaja prachodziła paŭźvierch harodniaŭ, ale nie sudakranałasia ź imi. Analiz draŭniny pakazaŭ, što jana była prakładziena nie raniej za XIV-XV stahodździ.
Staražytnyja kanstrukcyi, zachavanaść jakich nie maje roŭnych
Draŭlanyja kleci-harodni, składzienyja ź biarvieńnia, mieli pieraharodki i byli zapoŭnienyja hlejem i biełaj račnoj hlinaj. U čas daśledavańniaŭ znajšli 9 frahmientaŭ draŭlanych łapat, 3 arabskija dyrchamy, vahi, upryhažeńni, padvieski, piarścionak, mnostva frahmientaŭ kieramiki, kostki žyvioł, a taksama frahmienty złamanych siakier, nažoŭ i inšaje, što zastałosia ad času budaŭnictva ŭmacavańniaŭ.
Daśledavańni praciahnuli ŭ nastupnym hodzie, raskryŭšy kleci-harodni na vyšyniu 14 viancoŭ.
«Heta davoli šmat. Ułasna kažučy, va Uschodniaj Jeŭropie takoj zachavanaści ŭmacavańniaŭ staražytnaruskaha času nieviadoma», — adznačaje Vajciachovič.
Vonkavyja kleci pamieram 8ch4 m byli składzieny z dubovaha biarvieńnia, jakoje dziakujučy bałocistaj miascovaści i zapaŭnieńnia hlejem nabyło ŭłaścivaści moranaha dubu. Jany byli pakładzieny na padmurak ź biarvieńnia 40 sm u dyjamietry. Kab biarvieńnie nie vypadała i vorah nie zmoh jaho vyrvać, kleci mieli haki — biarvieńnie z sukom u vyhladzie kruka, jakoje trymała inšyja biarvieńni. Spačatku ŭzvodzili adzin vianiec, jaki zapaŭniali hruntam, paśla nastupny — i znoŭ zapaŭniali hruntam.
Z unutranaha boku byŭ prybudavany jašče rad kleciaŭ, jakija vykarystoŭvalisia jak haspadarčyja pabudovy. Kali harodni stajali prosta na słoi treski, jakaja zastałasia ad apracoŭki biarvieńnia, to pad unutranymi kleciami była svojeasablivaja hidraizalacyja — prasłojka biełaj hliny da 40 sm.
«Kali my dajšli da hetaha ŭzroŭniu, to pravodzili raskopki pa kalena ŭ vadzie. Niahledziačy na toje, što vadu adkačvali, uviečar užo znoŭ stajała vada. Z hetaj pryčyny Hieorhij Štychaŭ i nie davioŭ da kanca svoj raskop, bo tut vielmi vysokija hruntavyja vody, i z hetym zmahacca amal niemahčyma», — skardzicca kiraŭnik raskopak.
«Polski» śled
Ale za vonkavymi harodniami, kali daśledčyki pahłybilisia hłybiej, jany vyjavili jašče dva rady abarončych zbudavańniaŭ. Heta byli paŭkleci vyšynioj paŭtara mietra, jakija nie mieli zadniaj ścienki. Tut taksama byli vyjaŭleny hakavyja kanstrukcyi, ale trochi nie takija, jak u harodniach. Na dalnich kancach hakaŭ byli zrobleny pazy, praź jakija ŭ ziamlu ŭbivalisia draŭlanyja nahieli, kab haki niemahčyma było ssunuć ź miesca, bo ŭ paŭkleciaŭ niama zadniaj ścienki i ništo bolš ich nie trymaje ŭ kanstrukcyi.
Čytajcie taksama: Na zachadzie Polščy znajšli artefakt, padobny da taho, što narabiŭ šumu pry raskopkach haradzišča na Miency
«Takaja kanstrukcyja absalutna niezvyčajnaja i nie ŭłaścivaja dla staražytnaruskich ziamiel. Najbližejšaja anałohija, absalutna identyčnyja hakavyja kanstrukcyi byli znojdzieny ŭ polskim Hnieźnie, stalicy karala Mieški I siaredziny — druhoj pałovy X stahodździa.
I tut my bačym źmiašeńnie dźviuch tradycyj: tradycyjnaj staražytnaruskaj u hetych kleciach i zachodnie-słavianskaj u hetych hakavych kanstrukcyjach. Budaŭniki viedali i vykarystoŭvali ŭsie pryjomy fartyfikacyi taho času. Mahčyma, zaprašali majstroŭ», — tłumačyć Vajciachovič.
Pierad umacavańniami prachodziła daroha, jakaja była vybrukavana kamieniem. Praŭda, z časam darohu pakryŭ płast hnoju taŭščynioj kala 15 sm, bo, vidać, pa joj haniali skacinu.
Razbureńnie ścien i pieratvareńnie ŭ vały
Kali vonkavyja kleci ścien byli składzieny ź jakasnaha dubu, to druhi rad kleciaŭ byŭ składzieny z draŭniny roznych parod. Čaški pieršaha zrubu byli abpaleny, kab draŭnina nie hniła. U druhim radzie hetaha nie było. Vajciachovič aceńvaje ahulnuju vyšyniu ściany ŭ 7 mietraŭ.
Kleci byli zapoŭnieny ciažkim, vilhotnym hruntam. Šmattonnaja vaha cisnuła na ścieny. Umacavańnie stała prasiadać z unutranaha boku, čaški pačali padhnivać i, nie vytrymaŭšy šmattonnaj vahi, prosta schłopnulisia, i vielizarnaja masa ŭsioj hetaj ścieny pačała zavalvacca ŭnutr haradzišča.
Nachił byŭ nastolki prykmietny, što patrabavaŭ terminovych mier — vidać, spačatku sprabavali vyratavać umacavańnie, padsypajučy znutry žoŭty piasok, kab padpierci ścianu i praduchilić dalejšaje apuskańnie. Tak utvaryŭsia svojeasablivy kontrfors z nasypanaj ziamli.
Ałje heta była tolki časovaja dapamoha: draŭnina praciahvała hnić, a kanstrukcyja — hublać ustojlivaść. U vyniku, kab nie pierabudoŭvać ścianu całkam, jaje prosta zasypali źvierchu ziamloj, pieratvaryŭšy ŭ zvyčajny ziemlany vał.
Kniažacki zakaz
Klučavym adkryćciom staŭ dakładny čas uźviadzieńnia ŭmacavańniaŭ. Dla hetaha daśledčyki ŭziali 95 śpiłaŭ z roznych učastkaŭ ściany i praviali dendrachranałahičny analiz pa troch rehijanalnych škałach — biełaruskich i smalenskaj. Data akazałasia nadzvyčaj dakładnaj: usie biarviony byli śsiečanyja zimoj 997—998 hadoŭ.
Čytajcie taksama: Staŭ viadomy sapraŭdny hod zasnavańnia Mienska. Adkryćcio było vostrasiužetnym navukovym detektyvam
Heta śviedčyć pra toje, što ŭźviadzieńnie harodniaŭ było nie samadziejnaściu miascovych žycharoŭ, a dziaržaŭnym prajektam najvyšejšaha ŭzroŭniu — vidavočna, pa kniažackim zahadzie.
«Vidać, zahad byŭ addadzieny ŭ kancy 997 hoda, — tłumačyć Vajciachovič. — Zimoj narychtavali draŭninu i pa śniezie na saniach zvozili jaje na miesca budoŭli. Užo ŭ 998 hodzie pačałosia ŭźviadzieńnie ściany. I tady pasielišča, jakoje isnavała jašče z kanca IX stahodździa, pieratvaryłasia ŭ paŭnavartasny horad».
U hetym kantekście łahičnym vyhladaje i nazva — horad na race Mienka pavinien byŭ nazyvacca Miensk, całkam adpaviadajučy tradycyi staražytnaruskaj tapanimiki, dzie harady časta atrymlivali imiony ad rek, na jakich stajali.
Śviaty haj jazyčnikaŭ
Asobna archieołahi adznačajuć znachodku ŭnikalnaha bierviana, u jakoje była «ŭžyŭlenaja» nižniaja skivica dzika. Takija biarvieńni viadomyja jašče z pačatku XX stahodździa pa daśledavańniach va Ukrainie: ich źviazvajuć sa śviatymi hajami jazyčnikaŭ. U tym vypadku, kali ŭ Ch stahodździ, paśla pryniaćcia chryścijanstva, Uładzimir zahadaŭ źniščać takija hai, drevy siekli i skidali ŭ vadu.
U vypadku ź Mienskim haradziščam archieołahi ličać, što padčas budaŭnictva vializnaj ściany — aharadzić treba było kala troch hiektaraŭ — patreba ŭ draŭninie była nastolki vialikaja, što siekli ŭsio zapar. U tym liku pad siakieru traplali i sakralnyja drevy ź jazyčnickich hajoŭ, i adno z takich, razam z umacavanaj u im skivicaj kabana, trapiła ŭ kanstrukcyju haradskoj ściany.
Zaniapad i pieranos horada na Śvisłač
Atrymanyja materyjały pakazvajuć, što ŭžo ŭ XI stahodździ horad nieadnarazova hareŭ u vyniku vajennych napadaŭ. Archieołahi znajšli ślady pažaraŭ, abvuhlenuju zbroju i chatnija rečy, jakija dazvalajuć źviazać razbureńni ź viadomymi padziejami, u tym liku ź bitvaj na Niamizie ŭ 1067 hodzie, kali vojski Jarasłavičaŭ uziali Miensk i spalili jaho.
Adnak pieranos stalicy Minskaha kniastva adbyŭsia nie praz vojny, a pa stratehičnych i ekanamičnych pryčynach. Horad na Miency stajaŭ na vuzkaj i niesudnachodnaj račułcy, mieŭ abmiežavanuju terytoryju zamka i ŭžo nie adpaviadaŭ patrebam XII stahodździa. Nasielnictva vakoł pastupova pierasialałasia ŭ bolš zručnyja dla handlu i ramiostvaŭ miaściny ŭ basiejnie Śvisłačy — bližej da vialikich vodnych šlachoŭ.
Tut paŭstaŭ novy ŭmacavany horad, siońnia viadomy jak stalica Biełarusi. Stary horad na Miency praciahvaŭ isnavać jašče da siaredziny XIII stahodździa — jak važny handlovy vuzieł, dzie pracavali juvielirnyja i inšyja majsterni. Ale pastupova žyćcio tut zhasła, i tolki ŭ XIV—XV stahodździach miesca adradziłasia ŭžo jak fieadalnaja siadziba, što chavałasia za staražytnymi vałami.
Kab pabačyć staražytny Miensk, treba jechać u Hiermaniju? Čamu na Zachadzie pa-inšamu hladziać na słavianskija krepaści
Pazajzdrościli savieckamu Kijevu. Jak u Minsku ledź nie adbudavali vieličnuju bramu, jakoj nikoli nie było
Staŭ viadomy sapraŭdny hod zasnavańnia Mienska. Adkryćcio było vostrasiužetnym navukovym detektyvam
Na haradziščy na Miency znajšli frahmient amfary z runaj
Na zachadzie Polščy znajšli artefakt, padobny da taho, što narabiŭ šumu pry raskopkach haradzišča na Miency
Na Miency ŭpieršyniu znajšli liciejnuju formu dla juvielirnych upryhažeńniaŭ. Heta źmianiaje ŭjaŭleńnie pra žyćcio letapisnaha Mienska
Kamientary
Ale niehledziačy na fakty, tyja, chto vyraksia ad spadčyny prodkaŭ, buduć nazyvać svaje harady na Maskoŭski lad, jak i samich siabie.
Praciahvajcie, vam ža padabajecca. Pakorlivaść u vašaj kryvi.
Nie treba fantazij, praź dziesiać, dvaccać, sto hadoŭ, farmuloŭka aŭtamatyčna sama sfarmujecca, na hruncie dziasiatkaŭ inšych daśledavańniaŭ.