Dla pravasłaŭnych, a doŭhi čas i dla katalickich chramaŭ, isnavała tradycyja aryjentavać ałtar u bok uschodu. U hetym hłyboki sakralny sens. Ale na praktycy amal niemahčyma znajści śviatyniu, skiravanuju dakładna na ŭschod. Časta aryjentacyja chramaŭ, u tym liku i ŭ Biełarusi, nastolki mocna adchilajecca, što heta ciažka śpisać na chiby ŭ raźlikach. My pasprabavali razabracca, što staić za hetym — kulturnyja asablivaści, astranamičnyja raźliki ci navat fizičnyja ŭłaścivaści Ziamli.
Biełaruski historyk Mikoła Vołkaŭ na svajoj staroncy ŭ fejsbuku źviarnuŭ uvahu na cikavuju detal: najstarejšyja chramy Vilni — siarod ich Piatnickaja carkva, Pračyścienski sabor i kaścioł Śviatoha Mikałaja — skiravanyja ź istotnym adchileńniem ad tradycyjnaj dla chryścijanskich śviatyniaŭ vosi zachad—uschod.
Ich aryjentacyja zrušanaja prykładna na 30 hradusaŭ u bok poŭnačy — što davoli značna i vyrazna kantrastuje z bolšaj dakładnaściu paźniejšych chramaŭ i patrabuje niejkaha vytłumačeńnia.
Prablema aryjentacyi chramaŭ, što adstupajecca ad kananičnaha kirunku na ŭschod, užo daŭno vyklikaje zacikaŭlenaść daśledčykaŭ u Jeŭropie. Ale ahulnapryniataha tłumačeńnia, jakoje b achapiła bolšuju častku vypadkaŭ, dahetul niama.
«Uschodniaja» tradycyja
Aryjentacyja chryścijanskaha chrama na ŭzychod sonca źviazvałasia ź simvaličnym Uvaskrasieńniem, a taksama ź Niabiesnym Jerusalimam abo z rajem, jaki, jak mierkavałasia, znachodziŭsia na ŭschodzie. Z uschodu chryścijanie taksama čakali druhoha pryšeścia Chrysta ŭ Sudny dzień.
U knizie praroka Jeziekiila (43:4) havorycca: «I słava Hospada ŭvajšła ŭ chram praz bramu, što vychodzić na ŭschod». Pra pryšeście Chrysta z uschodu havorycca i ŭ Jevanhielli pavodle Maćvieja (24:27): «bo, jak małanka bliskaje z uschodu i vidna byvaje až da zachadu, taki budzie prychod Syna Čałaviečaha».
U Apostalskich pastanovach, jakija mierkavana stvorany ŭ Siryi ŭ IV stahodździ, havorycca, što ałtarnaja častka carkvy, apsida i sakryścii musiać być pabudavany va ŭschodnim kancy chrama, bo chryścijanie pryvykli malicca tvaram na ŭschod.
Na Zachadzie, adnak, asabliva ŭ Rymie, spačatku panavała advarotnaja praktyka. Usie rannija rymskija cerkvy, jak i Jerusalimski chram, mieli ŭvachod na ŭschodzie, a ałtar — na zachadzie.
Tolki ŭ VIII—IX st. u Rymie pačali budavać cerkvy z hałoŭnym uvachodam na zachadzie i ałtarom na ŭschodzie. Vidać, na heta paŭpłyvała ŭschodniaja tradycyja. U VI stahodździ vizantyjski impieratar Justynijan I adnaviŭ uładu nad bolšaj častkaj Italii. Bujnyja chryścijanskija centry Italii, Raviena i Rym, znachodzilisia pad uładaj vizantyjskich impierataraŭ i mahutnym uschodnim upłyvam, što adlustravałasia ŭ architektury i mastactvie, jakraz da siaredziny VIII stahodździa.
Ź Italii heta tradycyja raspaŭsiudziłasia na Frankskuju dziaržavu, jakaja achoplivała ŭsiu Zachodniuju Jeŭropu. Da epochi baroka katalictva i pravasłaŭje prytrymlivałasia, nakolki heta było mahčyma, aryjentacyi chramaŭ na ŭschod.
Užo ŭ Siaredniavieččy ŭ aryjentacyi chramaŭ na Zachadzie važnuju rolu adyhryvała ščylnaja haradskaja płaniroŭka i haradskija ścieny, tak što praviła mahło parušacca. U epochu reniesansu i asabliva baroka viarnulisia da centryčnych chramaŭ, u jakich aryjentacyja pa bakach śvietu stračvała značeńnie.
Karła Baramiea, miłanski archibiskup i adzin z vybitnych dziejačaŭ Kontrrefarmacyi XVI stahodździa, u honar jakoha navat aśviečany kaścioł u Pinsku, u instrukcyjach da budaŭnictva chramaŭ vykazvaŭsia na karyść aryjentacyi apsidy na ŭschod, ale dadavaŭ, što kali heta niemahčyma, to možna aryjentavać na poŭdzień abo navat na zachad.
Kančatkova abaviazkovaja aryjentacyja chrama na ŭschod u zachodniaj tradycyi była admieniena na Trydenckim sabory 1545—1563 hadoŭ.
Niedakładny ŭschod
Bolšaść viadomych chramaŭ, jak pravasłaŭnych, tak i katalickich, jakija nibyta zaryjentavanyja na ŭschod, nasamreč zaŭvažna adchilajucca ad vosi zachad-uschod.
U niekatorych chramaŭ aryjentacyja abumoŭlena tym, što jany ŭźviedzieny na miescy inšaha zbudavańnia, naprykład, antyčnaha pieryjadu, łohika raźmiaščeńnia jakoha była zusim inšaj. Kali vyklučyć hetyja vypadki i tyja, kali aryjentacyja chrama była abumoŭlena ścisłymi ŭmovami, naprykład, reljefam ci haradskoj ścianoj,
bolšaść daśledčykaŭ schodziacca ŭ mierkavańni, što aryjentacyja chrama vybirałasia pa punkcie na haryzoncie, dzie ŭzychodziła sonca ŭ kankretny dzień.
Daśledavańni, jaki pravodzilisia ŭ Zachodniaj i Paŭdniovaj Jeŭropie, pakazvajuć supiarečlivyja vyniki nakont taho, na jakija dni i čamu aryjentavalisia budaŭniki chramaŭ. Naturalna, što možna vyłučyć niekalki mahčymych katehoryj dat, u jakija mahli rabicca takija vymiareńni:
- dzień aśviačeńnia chrama ci raźbiŭki płana na miascovaści;
- dzień tytularnaha śviatoha;
- vialikija chryścijanskija śviaty;
- astranamičnyja źjavy.
Mienš vidavočnymi źjaŭlajucca vypadki, kali manastyrskija chramy mahli aryjentavacca na ŭzychod sonca ŭ dzień pamiaci zasnavalnika ordena, naprykład, Śviatoha Bieniedykta Nursijskaha dla chramaŭ bieniedykcincaŭ i Błažennaha Aŭhuścina dla chramaŭ aŭhuścincaŭ, ci ŭ asablivyja dni pałomnictva.
Uzimku sonca znachodzicca maksimalna nizka i ŭzychodzić bližej da poŭdnia, uletku naadvarot — bližej da poŭnačy. I tolki dvojčy na hod, u dni raŭnadzienstva sonca ŭzychodzić dakładna na ŭschodzie i zachodzić dakładna na zachadzie. Pieršy taki pieryjad, viesnavoje raŭnadzienstva, vypadaje prykładna na 21 sakavika, druhi, asieńniaje raŭnadzienstva, na 23 vieraśnia.
Chramy, jakija adchilajucca apsidami na poŭnač, zakładzieny va ŭmoŭna «letni» pieryjad z kanca sakavika pa kaniec vieraśnia. Chramy, jakija adchilajucca da poŭdnia, adpaviedna, va ŭmoŭna «zimni» pieryjad.
Možna zaŭvažyć, što chramaŭ druhoha typu praparcyjna mienš. Heta, vidać, tłumačycca tym, što zimovy pieryjad navat siońnia ličycca nieprydatnym dla budaŭnictva.
A jašče tamu, što da daty viesnavoha raŭnadzienstva, 21 sakavika, pryviazana adznačeńnie Vialikadnia, jaki śviatkujecca ŭ pieršuju niadzielu paśla pieršaj poŭni, jakaja źjaŭlajecca na niebie nie raniej za dzień viesnavoha raŭnadzienstva.
Da Vialikadnia ž, u svaju čarhu, pryviazanyja takija važnyja śviaty, jak Uźniasieńnie Haspodniaje (praz 40 dzion), Piacidziasiatnica ci Trojca (praz 50 dzion). Taksama 15 žniŭnia adznačajecca Uśpieńnie Baharodzicy.
Kudy zaryjentavany staražytnyja chramy
Z dapamohaj sučasnych srodkaŭ možna vyśvietlić, u jakija dni sonca ŭzychodziła tam, kudy zaryjentavanaja voś chrama. My skarystalisia biaspłatnym servisam Photo Ephemeris (možna vykarystać SunCalc ci luby inšy anałah). Aranžavaja linija na karcie pakazvaje tudy, dzie zajšło sonca ŭ kankretny dzień luboha hoda, a žoŭtaja — dzie ŭzyšło. Hod pry vykarystańni hryharyjanskaha kalendara asablivaj roli nie adyhryvaje, adchileńni pa hadach niaznačnyja.
Vilnia
Najpierš pravierym vosi ŭžo zhadanych vilenskich chramaŭ:
- Piatnickaja carkva (1345) — zaryjentavanaja na kropku, dzie sonca ŭzychodzić prykładna 30 krasavika i 12 žniŭnia (takich dat zvyčajna dźvie).
- Pračyścienski sabor (1346) — 22 krasavika i 20 žniŭnia. Uśpieńnie (Pračystaja) adznačajecca 15 (28) žniŭnia, u 1346 hodzie hety dzień adpaviadaŭ by 23 žniŭnia, što davoli blizka da druhoj mahčymaj daty.
- Kaścioł Śviatoha Mikałaja (1387) — 20 maja i 21 lipienia. Dzień prybyćcia moščaŭ śviatoha ŭ Bary adznačajecca 9 (22) maja, u 1387 hodzie hety dzień adpaviadaŭ by 17 maja, što davoli blizka da pieršaj mahčymaj daty.
Chramy značna adchilajucca na poŭnač, ale bolš skazać pra heta niešta ciažka — biez dakładnaha naturnaha vymiareńnia aryjentacyi chrama vyznačeńnie kankretnaha dnia moža mieć chibu ŭ niekalki dzion, što dazvalaje pry žadańni paćvierdzić supadzieńnie z tytulnym śviatam, a pry niežadańni — asprečyć.
Hotyka ŭ Biełarusi
Pahladzim hatyčnyja chramy na terytoryi sučasnaj Biełarusi:
- Michajłaŭskaja carkva ŭ Synkavičach (1320?) — 24 maja i 17 lipienia. Najbližejšy dzień tytulnaha śviatoha tolki ŭ vieraśni.
- Kaścioł Najśviaciejšaj Trojcy ŭ Iškałdzi (1449) — 8 sakavika i 5 kastryčnika. Kaścioł paviernuty troški na poŭdzień, a značyć, jaho voś aryjentavałasia na sonca da viasieńniaha raŭnadzienstva i da Vialikadnia. Trojca ž adznačajecca značna paźniej paśla Vialikadnia.
- Barysahlebskaja carkva ŭ Navahrudku (1517—1519) — 7 červienia i 1 lipienia. Chutčej za ŭsio, źviazana ź letnim soncastajańniem. Hatyčny chram pabudavany na staražytnaruskim padmurku i z toj ža aryjentacyjaj.
- Carkva Rastva Baharodzicy ŭ Muravancy (1542) — 22 krasavika i 20 žniŭnia. Naradžeńnie Baharodzicy pa lubym kalendary vypadaje na vierasień.
Suviaź aryjentacyi biełaruskich hatyčnych chramaŭ z tytulnymi śviatami nie prasočvajecca zusim, a daty vielmi roźniacca pamiž saboj.
Staražytnaruskija chramy
A voś sa staražytnaruskimi chramami atrymałasia našmat cikaviej:
- Safijski sabor u Połacku (da pierabudovy) — 24 sakavika i 19 vieraśnia
- Spasa-Jefrasinieŭskaja carkva ŭ Połacku — toje ž samaje.
- Dabravieščanskaja carkva ŭ Viciebsku — toje ž samaje.
- Śvirskaja carkva na Śmiadyni ŭ Smalensku — 25 sakavika i 17 vieraśnia
- Carkva Piatra i Paŭła na Haradziancy ŭ Smalensku — toje ž samaje
- Uśpienski sabor u Smalensku — 18 maja i 24 lipienia.
- Safijski sabor u Kijevie — 23 maja i 18 lipienia.
- Michajłaŭski sabor u Kijevie — adchilajecca na poŭnač ad samaj krajniaja mahčymaj daty — 21 červienia, dnia letniaha soncastajańnia.
Tut kidajecca ŭ vočy, što ŭsie chramy Połacka i Viciebska majuć adnolkavuju i dakładnuju aryjentacyju na ŭschod — u daty, jakija vielmi blizkija da dat viesnavoha i asieńniaha raŭnadzienstva. Da ich ža dałučajecca i Śvirskaja carkva ŭ Smalensku. Usie hetyja chramy naležać da adnoj połacka-smalenskaj škoły dojlidstva XII st.
Cikava, što druhaja smalenskaja carkva, jakaja naležyć da čarnihaŭska-kijeŭskaj škoły kanca XII st., zaryjentavana hetak ža. A voś Uśpienski sabor u Smalensku, pabudavany ŭ pačatku XII st. kijeŭskimi kniaziami, vidać, zaryjentavany bližej da kijeŭskaj Safii, choć pra jaho aryjentacyju možna mierkavać tolki pa baročnym chramie na tym ža miescy.
Samaj dziŭnaj z zachavanych staražytnaruskich chramaŭ akazałasia Kałožskaja carkva. Jana aryjentavała amal idealna na ŭschod, ź niaznačnym uchiłam na poŭdzień. Jaje mahli zakłaści prykładna 17 sakavika i 26 vieraśnia.
Suviaź z tytulnymi śviatymi
Pa Kałožy možna taksama pasprabavać pravieryć, ci była ŭ časy Rusi suviaź aryjentacyi chrama z dniom tytulnaha śviata.
Carkva była aśviečana ŭ honar mučanikaŭ Barysa i Hleba i ŭźviedziena ŭ 1180-ja hh. Z XII stahodździa viadoma śviatkavańnie pamiaci śviatych 24 lipienia, jakoje pastajanna sustrakajecca ŭ ruskich miesiacasłovach taho času.
Tady karystalisia julijanskim kalendarom, siońnia hety dzień vypadaje na 6 žniŭnia, ale ŭ kancy XII stahodździa razychodžańnie kalendaroŭ było b inšym. 24 lipienia 1180 hoda pa julijanskim kalendary musić adpaviadać 31 lipienia pa hryharyjanskim, kali b jon isnavaŭ tady. Hetuju datu važna viedać, kab razumieć miescaznachodžańnie sonca ŭ toj čas.
Jak bačna, pamiž dataj, na jakuju zaryjentavany chram i dniom tytulnych śviatych, prorva ŭ miesiac.
Jość jašče dva mienš raspaŭsiudžanyja pamiatnyja dni, źviazanyja z hetymi śviatymi. Pieršy — dzień pamiaci kniazia Hleba, jaki adznačajecca 5 (18) vieraśnia. U 1180 hodzie heta byŭ by dzień 12 vieraśnia — usio roŭna vielmi daloka. Druhi — 2 (15) maja, kali ŭ 1115 hodzie byli pieraniesieny moščy ŭ novuju carkvu-pachavalniu. Hetuju datu navat niama sensu razhladać, bo jana znachodzicca zanadta daloka paśla 17 sakavika.
Hetaja vysnova patrabuje dalejšaha vyvučeńnia, ale vyhladaje, što i aryjentacyja Kałožskaj carkvy nijak nie źviazanaja z dataj pamiaci tytulnych śviatych. Chramy ŭ Połacku i Viciebsku, jakija zaryjentavany nadzvyčaj padobna, majuć roznyja tytuły, što taksama nie paćviardžaje hipotezu. Chutčej, naprošvajecca dumka, što ichniaja aryjentacyja źviazanaja z adnoj architekturnaj škołaj.
Niamieckija daśledčyki, jak śćviardžajecca, zafiksavali taksama, što cerkvy, pryśviečanyja Maryi, aryjentujucca nie na sonca, a na punkty ŭzychodu Miesiaca ŭ čas miesiacastajańnia, kali spadarožnik ruchajecca pa niebie pa svaim maksimalnym azimucie. Źjava, praŭda, davoli redkaja i adbyvajecca prykładna kožnyja 19 hadoŭ, što stavić pad pytańnie vykarystańnie jaje ŭ jakaści aryjentyru dla chramaŭ, jakija ŭzvodzilisia jaŭna čaściej.
Skryŭlenyja soncam
Vyznačeńnie aryjentacyi chrama pa spadarožnikavych zdymkach dalokaje ad navukovaj dakładnaści. U pieršuju čarhu praź niedakładnaść samoj zdymki i jaje pryviazki da kaardynat. Ale jość i bolš niezvyčajny faktar — mnohija chramy paprostu kryvyja.
Sučasnych vymiaralnych instrumientaŭ u tyja časy nie było, niedakładnaść form u pryncypie zrazumiełaja. Ale kryvizna, «pierałom» płanaŭ niekatorych chramaŭ, vidavočna, abumoŭlena jak raz tym, što roznyja ich častki byli zakładzieny ŭ rozny čas i aryjentavalisia na roznyja punkty ŭzychodu sonca.
Naprykład, vyličana, što hałoŭny nief ramanskaha sabora ŭ aŭstryjskim Vinier-Nojštacie zaryjentavany na ŭzychod sonca ŭ čas Piacidziasiatnicy (Trojcy), 24 maja 1192 hoda — dzień, kali impieratar pieradaŭ aŭstryjskaha hiercahu Leapoldu V uładu nad Štyryjaj. A voś ałtarnaja častka sabora, zaryjentavana na ŭzychod sonca ŭ nastupnuju Piacidziasiatnicu — 16 maja 1193 hoda.
Dobra vyvučany prykład carkvy Śviatoha Piatra ŭ aŭstryjskaj vioscy Mutmansdorf. Chram składajecca z bolš staroj ramanskaj častki, pabudanavaj u 1136 hodzie, i hatyčnaj častki, prybudavanaj u 1418 hodzie.
Nief ramanskaj carkvy zaryjentavany na ŭzychod sonca 29 červienia, kali adznačajecca dzień Śviatych Piatra i Paŭła. Paŭnočnaja ściana — zaryjentavana na 7-ju niadzielu paśla Piacidziasiatnicy, paŭdniovaja — na 8-ju niadzielu paśla Piacidziasiatnicy, a kolišniaja apsida — na 9-ju niadzielu paśla Piacidziasiatnicy.
Praź źmiaščeńnie miesca, dzie ŭzychodzić sonca, chram, usie častki jakoha zaryjentavanyja ŭ roznyja dni, nabyvaje trapiecapadobnuju formu ŭ płanie, a taksama skryŭlenuju apsidu.
Da hetaj apsidy paśla była prybudavanaja novaja, hatyčnaja, jakaja taksama aryjentavałasia na sonca. Jaje paŭnočnaja ściana zaryjentavana na 22 lipienia, dzień śviatoj Maryi Mahdaliny, a paŭdniovaja ściana — na 9-ju niadzielu paśla Piacidziasiatnicy 1418 hoda. Heta robić chram jašče bolš kryvym.
Darečy, aŭtaram daśledavańnia daviałosia ŭličyć i toj fakt, što susiedni pahorak zakryvaje sapraŭdny ŭzychod sonca, a tamu na 9-ju niadzielu paśla Piacidziasiatnicy 1418 hoda jano ŭzychodzić nad ziamloj nie tam, dzie možna było b čakać pry raźlikach biez uliku reljefu.
Biełaruś — raŭninnaja kraina, a staražytnyja chramy zbolšaha budavalisia na terytoryi dziacincaŭ na ŭzhorkach abo na roŭnaj miascovaści, tak što ŭ bolšaści vypadkaŭ reljef nie maje značeńnia. A voś Vilnia adroźnivajecca ŭzhorystym reljefam, jaki sapraŭdy moh by ŭpłyvać na vyznačeńnie miesca ŭzychodu sonca ŭ kankretny dzień. Vysokija ŭzhorki na pravym bierazie raki Vilni, dzie ciapier Try kryžy, dakładna b unosili karektyvy ŭ vyznačeńnie ŭzychodu sonca.
U mietadzie aryjentacyi na ŭzychod sonca jość adna niazručnaść. Kali paŭstahodździa tamu klimat u Vilni byŭ takim ža, jak ciapier, to ŭ bolšuju častku hoda miesca ŭzychodu sonca prosta niabačnaje za ščylnymi słajami abłokaŭ. U zachodniaj Jeŭropie byli dastatkova padkavanyja navukova, zachavalisia śviedčańni, što pry zakładcy kamienia ŭ padmurak kalehijackaj carkvy kala niamieckaha Bilefielda ŭ 939 hodzie skarystalisia admysłovym pryboram i vyznačyli kropku ŭzychodu sonca ŭ poŭdzień taho ž dnia. Ale ci mahli apieravać takimi ž dakładnymi instrumientami ŭ našym rehijonie navat na stahodździ paźniej? My viedajem niedastatkova.
Što tyčycca skryŭleńnia chramaŭ, to dla biełaruskich chramaŭ vyznačyć heta niaprostaja zadača. Reč u tym, što ich dakładnym i mietadyčnym vyvučeńniem zajmalisia mienš čym niedastatkova. Usie płany zachavanych chramaŭ majuć idealizavany vyhlad, dzie sapraŭdnyja formy padhaniajucca pad hieamietryčnyja.
Ale niekatoryja cikavyja rečy, jakija mohuć być źviazanyja z aryjentacyjaj na sonca, možna zaŭvažyć. Naprykład, u Barysahlebskaj carkvie ŭ Navahrudku ścieny ŭ płanie razychodziacca ŭ baki bližej da ałtarnaj častki. Tak mahło b być, kali b jaje paŭnočnuju i paŭdniovuju ścieny dojlidy aryjentavali pa ŭzychodzie sonca z roźnicaj u miesiac.
Cikavy płan i ŭ Synkavickaj carkvy, jaki možna pabačyć u knihach Tamary Habruś (u inšych vydańniach jon dajecca idealizavana roŭnym). Płan carkvy skryŭleny, a voś centralnaha niefa nie supadaje z vośsiu apsid. Daśledčyk i restaŭratar chrama Hienadź Łaŭrecki śćviardžaje, što apsidy źjavilisia paźniej za asnoŭny abjom, na što ŭkazvajuć adsutnaść pieraviazki muroŭki i mienšaja hłybinia padmurkaŭ. My možam padazravać, što na płan carkvy paŭpłyvała aryjentacyja na sonca, ale ciažej adkazać, jakim mienavita čynam.
Aryjentacyja — poŭnač
Nie varta zabyvać pra toje, što zvyčajna dla vyznačeńnia kirunku na poŭnač my vykarystoŭvajem mahnitny kompas. Hetyja pryłady ŭ Jeŭropie zafiksavanyja prynamsi z XII stahodździa i aktyŭna vykarystoŭvalisia marakami. Nielha vyklučać, što chramy, naprykład, kaścioł Śviatoha Mikałaja, pabudavany niamieckimi kupcami, znajomymi z marskim handlem, mahli aryjentavacca z dapamohaj kompasaŭ.
Ale jak ža patłumačyć tady takija vialikija adchileńni ad uschodniaha kirunku ŭ aryjentacyi chramaŭ, kali vykarystoŭvaŭsia taki dakładny instrumient vymiareńnia?
Mahčyma, niechta jašče sa škoły pamiataje taki kontryntuityŭny fakt: hieahrafičny paŭnočny polus nie supadaje z mahnitnym paŭnočnym polusam. Našy karty pabudavanyja z aryjentacyjaj na paŭnočny hieahrafičny polus, bo tam schodziacca mierydyjany, ale strełka kompasa pakazvaje na paŭnočny mahnitny polus. Siońnia hetyja polusy vielmi blizkija adzin da adnaho, ale 500 hadoŭ tamu pamiž imi było niekalki tysiač kiłamietraŭ, bo mahnitny polus uvieś čas niaspynna pieramiaščajecca.
Isnuje kansiervatyŭny raźlik taho, dzie znachodziŭsia paŭnočny mahnitny polus u apošnija stahodździ. Najbolš rańni punkt datujecca 1590-m hodam, kali polus znachodziŭsia ŭ pralivie Vajkaŭnt-Mełvił, jaki adździalaje astravy Mełvił i Viktoryja ŭ Kanadskim Arktyčnym archipiełahu. Paśla hetaha polus rušyŭ na poŭnač. Razhledžanyja vilenskija chramy, praŭda, pabudavanyja značna raniej za hetuju datu, tamu, ekstrapalujučy ruch polusa, možna mierkavać, što ŭ čas ich budaŭnictva jon byŭ niedzie jašče dalej na poŭdzień, na terytoryi vostrava Viktoryja.
Servis Google Earth dazvalaje prakłaści «pramuju» liniju pa ziamnym šary ad hetaha miesca da vilenskich chramaŭ. Hetaja linija akazvajecca blizkaj da pierpiendykularnaj da vosi chramaŭ! Na žal, paćvierdzić hipotezu vykarystańnia mahnitnaha kompasa pry budaŭnictvie, kali nie zachavałasia dakładnych śviedčańniaŭ, kudy bolš prablematyčna.
Vyvučeńnie aryjentacyi chramaŭ — heta vobłaść, jakaja moža dapamahčy zrazumieć niekatoryja aśpiekty chramabudaŭnictva ŭ našym rehijonie i ŭdakładnić hipotezy pra čas i ŭmovy ŭźviadzieńnia śviatyniaŭ. Ale pakul aryjentacyja chramaŭ ci asobnych ich častak pa bakach śvietu — tolki cikavy fakt, jaki možna interpretavać u tym liku i ŭ pamyłkovy bok.
Tym nie mienš sam padychod zasłuhoŭvaje ŭvahi i moža adkryć novyja haryzonty ŭ razumieńni duchoŭnaj i kulturnaj spadčyny krainy.
Najviadomiejšaja histaryčnaja vyjava Novaha zamka ŭ Hrodnie akazałasia niesapraŭdnaj
Čornaja śmierć u Połacku. Navukoŭcy znajšli śviedčańnie epidemii XIV stahodździa
Što za Itała-ałbanskaja katalickaja carkva, da jakoj naležyć novy nuncyj? I jak heta moža paspryjać adnaŭleńniu ŭnijactva ŭ Biełarusi
Pry Mirskim zamku ŭznaŭlajuć italjanski sad XVIII stahodździa. Kompleks čakaje maštabnaja razbudova
Ciapier čytajuć
KDB aryštavaŭ padazronaha aktyvista Paŭła Bialucina. U jakoj krainie heta adbyłosia, nieviadoma8
Kamientary
Pa Palarnaj zorcy možna było b vyznačyć kirunak na poŭnač, a potym pravieści pierpiendykular.
Tre było nahadać, što Piatnickaja carkva zasnavana litoŭskim kniaziem Alhierdam. Ci pisać praŭdu ab tym, što Litva była pravasłaŭnaju dziaržavaju zabaroniena?