У Беларусі жывуць аднагодкі дыназаўраў. Жыхар Палесся расказаў і паказаў, як за імі назірае
Калі чуеш слова «чарапаха», адразу ўяўляеш тропікі: пальмы, пясчаны пляж і лянівая рэптылія з панцырам на спіне. Якое ж здзіўленне многіх, калі яны даведаюцца, што ў Беларусі таксама ёсць свая чарапаха. Толькі не марская, а балотная — рэдкая і скрытная. Журналісты выдання «Анлайнер» з'ездзілі ў госці да натураліста, які ўжо больш за 15 гадоў назірае за гэтым відам, і разам з ім адправіліся ў гушчар, да месца кладак. А яшчэ даведаліся, дзе хаваецца беларуская чарапаха, чым яна харчуецца і хто пагражае яе спакою.
Працуе на «Беларуськаліі» і вядзе падлік чарапах
Чырвонабярэжжа — атмасферная вялікая вёска на поўдні Беларусі, у Лельчыцкім раёне. Яна раскінулася на некалькі квадратных кіламетраў каля маляўнічай ракі Убарць. Месца і праўда каларытнае. Раней яно называлася Злодзін, але савецкаму начальству гэта імя здалося немілагучным, і ў 1964‑м вёску, якая сфармавалася з хутароў, перайменавалі. За кампанію ў тым жа годзе суседняе сяло Магільнае стала Мірным, Асмаленік ператварыўся ва Ударнае, а Засунне яшчэ раней атрымала назву Першамайск.
Каля моста цераз Убарць журналістаў сустракае сённяшні гід — Юрый Малец. Цяпер ён жыве і працуе ў Салігорску, але нарадзіўся і вырас менавіта тут, у Чырвонабярэжжы. Тут засталіся яго бацькі і стаіць хата, якая дасталася ў спадчыну ад сваякоў. А дзесьці непадалёк — тыя самыя чорныя чарапахі, назіранне за якімі стала для Юрыя сапраўдным хобі.
Дзе жыве балотная чарапаха
Па некаторых звестках, еўрапейская балотная чарапаха рассялілася да нас у старажытнасці з Паўночнай Амерыкі. Парэшткі чарапах нярэдка знаходзілі на першабытных стаянках чалавека. Раней арэал пасялення ахопліваў усю Беларусь, але цяпер чарапаха жыве пераважна ў басейне Прыпяці ў Гомельскай і Брэсцкай абласцях. Мяжу выстройваюць па лініі Пружаны — Белаазёрск — Целяханы — Дзякавічы — Капаткевічы — Васілевічы — Добруш.
Часам балотных чарапах можна ўбачыць і ў іншых рэгіёнах, аднак паўночней за суцэльны арэал балотным чарапахам паспяхова размнажацца цяжка. Такое адбываецца прыкладна раз у пяць-сем гадоў, калі надыходзіць спякотнае лета.
У 1981 годзе балотную чарапаху ўключылі ў Чырвоную кнігу Беларусі. Ёй неабходная абарона.
«Усё маё дзяцінства якраз прайшло на беразе Убарці. Мы з братам у літаральным сэнсе слова жылі на вуліцы: лавілі рыбу, дзікіх качак, лазілі па мастах — нам усё было цікава. Потым я паступіў у політэхнічны тэхнікум у Мазыры, затым адвучыўся ў БНТУ. Пасля заканчэння ўніверсітэта мяне запрасілі ў праектны аддзел «Беларуськалія» — я там застаўся і працую на прадпрыемстве ўжо амаль 20 гадоў, — кажа Юрый. —
Што тычыцца захаплення прыродай, у 2006 годзе я купіў сабе фотаапарат Canon PowerShot і пачаў фатаграфаваць птушак. Я ведаў, што ў нашых краях жывуць чарапахі, сам неяк бачыў, але мне хацелася даведацца больш. Вырашыў узяць кнігу ў бібліятэцы, а жанчыны пераглянуліся і пытаюцца: «У нас чарапахі жывуць? Да ну, вы што?!»
Кнігу я ўсё ж такі знайшоў, але інфармацыі мне не хапіла. Тады я вырашыў пазнаёміцца з адным з галоўных нашых спецыялістаў па балотных чарапахах — Сяргеем Драбянковым. І мне стала яшчэ цікавей. Я вырашыў назіраць за чарапахамі, дапамагаць навукоўцам і стараюся весці ўлік іх папуляцыі побач з Чырвонабярэжжам. За першыя тры гады пад кіраўніцтвам Сяргея Драбянкова я пазначыў 95 штук, і тады ўжо з'явілася нейкая інфармацыя: як яны сябе паводзяць і якім чынам адкладаюць яйкі.
Чым яны мяне прыцягваюць? Вы толькі ўявіце сабе: наша балотная чарапаха — аднагодак дыназаўраў! Дзякуючы паспяховай адаптацыі яна здолела перажыць іх і дажыла да нашых дзён. Балотнай чарапасе як мінімум 150‑200 млн гадоў! Калісьці яна засяляла ўсю тэрыторыю краіны, але цяпер яе можна сустрэць пераважна на Палессі. Яна, дарэчы, лічыцца доўгажыхаром. Навуцы вядомы выпадак, калі чарапаха ў няволі пражыла 120 гадоў».
Хутка сабраўшыся, Юрый вырашыў паказаць месца, дзе на працягу доўгага часу балотная чарапаха адкладае яйкі. Селі ў машыну, выехалі на старую пыльную дарогу і неўзабаве апынуліся ля сасновага лесу.
Падумаць толькі: калісьці ўсё вакол было суцэльным палескім балотам, а месца, дзе пакінулі машыну, з'яўлялася сапраўдным востравам. Цяпер жа ніякіх слядоў вялікай вады не засталося — яна дзесьці там, удалечыні, за зялёнымі зараснікамі. У вочы кідаюцца толькі кучы смецця, пакінутыя адпачывальнікамі, паляўнічымі ды браканьерамі, якія вышукваюць у тутэйшых гушчарах дзікіх коз і дзікоў.
«Чарапахі выходзяць на паляну як на подыум. Толькі іх уборы не мяняюцца некалькі мільёнаў гадоў»
Наперадзе на адным з дрэў бачнае незвычайнае збудаванне — калода. На Палессі пчолы жывуць не ў драўляных вуллях на зямлі, а ў хатках, устаноўленых на дрэвах, або ў дуплах. Такая форма пчалярства называецца бортніцтвам і ў 2020 годзе была ўключаная ў спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. Зрабілі некалькі кадраў і пайшлі далей.
«Балотныя чарапахі жывуць пераважна ў стаячых вадаёмах. У цёплае надвор'е яны выбіраюцца на карчы або на бераг і ладзяць сабе так званы баскінг — грэюцца на сонцы. Сілкуюцца дробнымі беспазваночнымі, вадзянымі жукамі і мёртвай рыбай, якая асядае на дне. Напрыклад, могуць з'есці ўюна, — па дарозе расказвае Юрый. — Непасрэдна побач з Чырвонабярэжжам яны жывуць у пойме ракі Убарць. Па маіх назіраннях, самак тут больш за сотню. Праўда, сёння мы іх не ўбачым, але дарослыя асобіны выглядаюць вось так».
Выходзячы на ўзгорыстую палянку, Юрый упэўнена накіроўваецца да канкрэтнага пункту. Месца самае звычайнае — такіх палян у Беларусі мноства, і знайсці кладку тут няпроста. Нічога незвычайнага: чарапахі ўмела маскіруюць свае «гнёзды» пад рэльеф.
Але Юрый адразу паказвае на ўтрамбаваную зямлю — спачатку ў адным месцы, потым у іншым. Паводле яго, менавіта тут чарапахі адкладаюць яйкі. Мужчына заўважыў, што многія самкі з году ў год робяць гэта ў адным і тым жа месцы.
«Чарапахі адкладаюць яйкі раз у год. У канцы мая — пачатку чэрвеня чарапаха выходзіць на сушу і шукае ўзвышша. Яна выкопвае ямку глыбінёй 10—15 сантыметраў і адкладае туды яйкі, пасля гэтага закопвае кладку і вяртаецца назад да вадаёма. У сярэднім у кладцы 11 яек. Праз 80—90 дзён чарапашаняты вылупляюцца і ўсю зіму праводзяць пад зямлёй, у гнездавой камеры.
Чым яны харчуюцца? У іх ёсць жаўтковы мяшэчак, які дае неабходную энергію на пэўны час. Увесну, ужо адужэўшы, яны выпаўзаюць з ямкі і адпраўляюцца шукаць выратавальны вадаём. Звычайна вясной дзякуючы разлівам ён знаходзіцца непадалёк. Калі б чарапашаняты вылезлі на паверхню цяпер, яны б загінулі: вады побач няма.
Яшчэ 15 гадоў таму такіх палянак, дзе чарапахі адкладалі яйкі, было тры. Цяпер засталася толькі адна — астатнія зараслі, і для кладак там больш няма ўмоў.
Дарэчы, раскажу адну гісторыю. Я часта назіраю, як чарапахі адкладаюць яйкі. Працэс доўжыцца прыкладна дзве-тры гадзіны. Той раз я проста сядзеў убаку, гартаў стужку навін у смартфоне і наткнуўся на нататку пра модны паказ на стадыёне «Дынама»: 170 мадэляў выходзілі на футбольнае поле ў розных уборах і дэманстравалі вопратку беларускіх брэндаў. І тады мяне наведала думка: тут і цяпер чарапахі выходзяць на паляну, як на подыум. І робяць яны так мільёны гадоў, не змяняючы свайго ўбору. А чалавек увесь час мяняе: сёння Balenciaga, заўтра Gucci падавай».
Праўда, далёка не ўсе чарапашаняты дажываюць да вясны. Адныя нараджаюцца слабымі і неўзабаве паміраюць у яйках, іншых знішчаюць мурашы, грыбок, цвіль і буйныя драпежнікі накшталт лісы і барсука. Юрый часта знаходзіў спустошаныя кладкі і ў выніку прыдумаў сваё ноу-хау.
«Я пачаў ставіць сетку, якую ўмацоўваю калкамі. У такім выпадку ёсць верагоднасць, што яны выжывуць, а драпежнік яе не прыбярэ. Разумею, што гэта, можа быць, неэтычна з пункту гледжання біялогіі, але калі гэтага не рабіць, то 90-95% патомства загіне».
— А хто галоўны вораг у чарапах?
— Акрамя згаданых жывёл, гэта могуць быць дзікі, паляўнічыя сабакі, казуркі. Калі чарапашаняты ўжо трапляюць у ваду, на іх могуць паляваць выдра, крумкач. Сом? Наўрад ці, ён звычайна не жыве ў стаячых вадаёмах. Быў выпадак, калі дарослую самку, якая прыйшла адкладаць яйкі, хтосьці ўзяў і перакусіў напалову. Для мяне застаецца загадкай, хто мог гэта зрабіць. Не выключаю, што гэта нават мог быць мядзведзь.
— А людзі?
— Мясцовыя даўно ведаюць пра чарапах. Нічога незвычайнага ў іх не бачылі: лічылі, што карысці ад іх ніякай, як і шкоды. У лепшым выпадку чарапаху проста паказвалі дзецям, а потым адпускалі ў ваду. У горшым… Мне вядомыя выпадкі, калі на Палессі чарапах клалі ў карыта, каб вада, якую п'е карова, не застойвалася. Ну, а некаторыя мужыкі рабілі з чарапах попельніцы: рэптылію кідалі на мурашнік, а праз нейкі час вярталіся і забіралі пусты панцыр. Адчування, што побач жыве жывёліна, якая мае патрэбу ў абароне, у людзей не было.
Сваёй самай незвычайнай знаходкай за гады назіранняў Юрый лічыць чарапашаня па мянушцы Яша, і вось чаму.
«Аднойчы на палянцы я ўбачыў чарапашаня, якое толькі выбралася з гнездавой камеры. У вочы адразу кінулася незвычайнае размяшчэнне шчыткоў на панцыры: рэберныя аб'яднаныя з хрыбетным у адзін шчыток, які апярэзвае. Пазней я разглядзеў, што на трох канечнасцях бракуе па адным пальцу.
Па маёй гіпотэзе, гэта наглядны прыклад рэверсіі-вяртання. Так у біялогіі называецца з'ява, пры якой у арганізма з'яўляюцца прыкметы далёкіх продкаў. Магчыма, гэтае чарапашаня адказвае на пытанне, якімі былі самыя пачатковыя формы панцыра і канечнасцяў у чарапах».
«Блізкія да майго захаплення ставяцца спакойна»
Зрабіўшы неабходныя падлікі, селі ў машыну і паехалі назад у Чырвонабярэжжа. Па дарозе Юрый прызнаецца, што праводзіць у вёсцы ледзь не кожныя выхадныя. Блізкія ставяцца да захаплення з разуменнем і незадаволенасці не выказваюць.
— Жонка рэагуе нармальна. Цешча часам можа сказаць: маўляў, няма чаго табе больш рабіць. Але нічога, усё добра.
— А ёсць яшчэ альтруісты, якія, як і вы, адсочваюць чарапах?
— Ёсць некалькі чалавек. У Маларыце жывуць Юрый Янкевіч і Дзяніс Піпко — мы з імі абменьваемся інфармацыяй. Непадалёк, у вёсцы Дзяржынск, жыве Валерый Лукашэвіч — ён таксама ў тэме, мы часам камунікуем. Акрамя таго, добрая каманда сфармавалася ў Нацыянальным парку «Прыпяцкі». Сучасныя тэхнічныя сродкі маніторынгу дазваляюць ім праводзіць якасныя назіранні. Хочацца, каб у іх усё атрымалася.
Па словах Юрыя, нашым чарапахам неабходная абарона. Меліярацыя, якая ў часы Саюза прайшлася па Палессі, сур'ёзна скараціла папуляцыю балотнай чарапахі, а аднавіць яе цяпер няпроста.
«Я, вядома, не навуковец, але лічу, што трэба развіваць яшчэ адну папуляцыю — на поўнач ад Палесся. Гэты год для нашага рэгіёну быў нетыпова халодным. І калі чарапашаняты сёлета выжывуць, значыць, ва ўмовах, скажам, Мінска яны таксама з часам змогуць жыць. Але для гэтага трэба спрабаваць і ствараць асобную папуляцыю. Думаю, гэта адбудзецца».
Жыве 30 гадоў і сыходзіць у зімовую спячку. Дзе ў Беларусі можна сустрэць рэдкую балотную чарапаху?
«Таксіст агаломшыў пытаннем: «Вам чарапаха не патрэбная?» Каб уратаваць рэдкую рэптылію, хлопец з Бабруйска дайшоў да Акадэміі навук
У Беларусі ўпершыню зафіксавалі, як адкладае яйкі чырванавухая чарапаха
Як і навошта чарапахі дыхаюць азадкам? Цікавы факт
Каментары