U Biełarusi žyvuć adnahodki dynazaŭraŭ. Žychar Paleśsia raskazaŭ i pakazaŭ, jak za imi naziraje
Kali čuješ słova «čarapacha», adrazu ŭjaŭlaješ tropiki: palmy, piasčany plaž i lanivaja reptylija z pancyram na śpinie. Jakoje ž ździŭleńnie mnohich, kali jany daviedajucca, što ŭ Biełarusi taksama jość svaja čarapacha. Tolki nie marskaja, a bałotnaja — redkaja i skrytnaja. Žurnalisty vydańnia «Anłajnier» źjeździli ŭ hości da naturalista, jaki ŭžo bolš za 15 hadoŭ naziraje za hetym vidam, i razam ź im adpravilisia ŭ huščar, da miesca kładak. A jašče daviedalisia, dzie chavajecca biełaruskaja čarapacha, čym jana charčujecca i chto pahražaje jaje spakoju.
Pracuje na «Biełaruśkalii» i viadzie padlik čarapach
Čyrvonabiarežža — atmaśfiernaja vialikaja vioska na poŭdni Biełarusi, u Lelčyckim rajonie. Jana raskinułasia na niekalki kvadratnych kiłamietraŭ kala malaŭničaj raki Ubarć. Miesca i praŭda kałarytnaje. Raniej jano nazyvałasia Złodzin, ale savieckamu načalstvu heta imia zdałosia niemiłahučnym, i ŭ 1964‑m viosku, jakaja sfarmavałasia z chutaroŭ, pierajmienavali. Za kampaniju ŭ tym ža hodzie susiedniaje siało Mahilnaje stała Mirnym, Asmalenik pieratvaryŭsia va Udarnaje, a Zasuńnie jašče raniej atrymała nazvu Pieršamajsk.
Kala mosta cieraz Ubarć žurnalistaŭ sustrakaje siońniašni hid — Juryj Malec. Ciapier jon žyvie i pracuje ŭ Salihorsku, ale naradziŭsia i vyras mienavita tut, u Čyrvonabiarežžy. Tut zastalisia jaho baćki i staić chata, jakaja dastałasia ŭ spadčynu ad svajakoŭ. A dzieści niepadalok — tyja samyja čornyja čarapachi, nazirańnie za jakimi stała dla Juryja sapraŭdnym chobi.
Dzie žyvie bałotnaja čarapacha
Pa niekatorych źviestkach, jeŭrapiejskaja bałotnaja čarapacha raśsialiłasia da nas u staražytnaści z Paŭnočnaj Amieryki. Pareštki čarapach niaredka znachodzili na pieršabytnych stajankach čałavieka. Raniej areał pasialeńnia achoplivaŭ usiu Biełaruś, ale ciapier čarapacha žyvie pieravažna ŭ basiejnie Prypiaci ŭ Homielskaj i Bresckaj abłaściach. Miažu vystrojvajuć pa linii Pružany — Biełaaziorsk — Cielachany — Dziakavičy — Kapatkievičy — Vasilevičy — Dobruš.
Časam bałotnych čarapach možna ŭbačyć i ŭ inšych rehijonach, adnak paŭnočniej za sucelny areał bałotnym čarapacham paśpiachova razmnažacca ciažka. Takoje adbyvajecca prykładna raz u piać-siem hadoŭ, kali nadychodzić śpiakotnaje leta.
U 1981 hodzie bałotnuju čarapachu ŭklučyli ŭ Čyrvonuju knihu Biełarusi. Joj nieabchodnaja abarona.
«Usio majo dziacinstva jakraz prajšło na bierazie Ubarci. My z bratam u litaralnym sensie słova žyli na vulicy: łavili rybu, dzikich kačak, łazili pa mastach — nam usio było cikava. Potym ja pastupiŭ u politechničny technikum u Mazyry, zatym advučyŭsia ŭ BNTU. Paśla zakančeńnia ŭniviersiteta mianie zaprasili ŭ prajektny adździeł «Biełaruśkalija» — ja tam zastaŭsia i pracuju na pradpryjemstvie ŭžo amal 20 hadoŭ, — kaža Juryj. —
Što tyčycca zachapleńnia pryrodaj, u 2006 hodzie ja kupiŭ sabie fotaaparat Canon PowerShot i pačaŭ fatahrafavać ptušak. Ja viedaŭ, što ŭ našych krajach žyvuć čarapachi, sam niejak bačyŭ, ale mnie chaciełasia daviedacca bolš. Vyrašyŭ uziać knihu ŭ biblijatecy, a žančyny pierahlanulisia i pytajucca: «U nas čarapachi žyvuć? Da nu, vy što?!»
Knihu ja ŭsio ž taki znajšoŭ, ale infarmacyi mnie nie chapiła. Tady ja vyrašyŭ paznajomicca z adnym z hałoŭnych našych śpiecyjalistaŭ pa bałotnych čarapachach — Siarhiejem Drabiankovym. I mnie stała jašče cikaviej. Ja vyrašyŭ nazirać za čarapachami, dapamahać navukoŭcam i starajusia vieści ŭlik ich papulacyi pobač z Čyrvonabiarežžam. Za pieršyja try hady pad kiraŭnictvam Siarhieja Drabiankova ja paznačyŭ 95 štuk, i tady ŭžo źjaviłasia niejkaja infarmacyja: jak jany siabie pavodziać i jakim čynam adkładajuć jajki.
Čym jany mianie pryciahvajuć? Vy tolki ŭjavicie sabie: naša bałotnaja čarapacha — adnahodak dynazaŭraŭ! Dziakujučy paśpiachovaj adaptacyi jana zdoleła pieražyć ich i dažyła da našych dzion. Bałotnaj čarapasie jak minimum 150‑200 młn hadoŭ! Kaliści jana zasialała ŭsiu terytoryju krainy, ale ciapier jaje možna sustreć pieravažna na Paleśsi. Jana, darečy, ličycca doŭhažycharom. Navucy viadomy vypadak, kali čarapacha ŭ niavoli pražyła 120 hadoŭ».
Chutka sabraŭšysia, Juryj vyrašyŭ pakazać miesca, dzie na praciahu doŭhaha času bałotnaja čarapacha adkładaje jajki. Sieli ŭ mašynu, vyjechali na staruju pylnuju darohu i nieŭzabavie apynulisia la sasnovaha lesu.
Padumać tolki: kaliści ŭsio vakoł było sucelnym paleskim bałotam, a miesca, dzie pakinuli mašynu, źjaŭlałasia sapraŭdnym vostravam. Ciapier ža nijakich śladoŭ vialikaj vady nie zastałosia — jana dzieści tam, udalečyni, za zialonymi zaraśnikami. U vočy kidajucca tolki kučy śmiećcia, pakinutyja adpačyvalnikami, palaŭničymi dy brakańjerami, jakija vyšukvajuć u tutejšych huščarach dzikich koz i dzikoŭ.
«Čarapachi vychodziać na palanu jak na podyum. Tolki ich ubory nie mianiajucca niekalki miljonaŭ hadoŭ»
Napieradzie na adnym z dreŭ bačnaje niezvyčajnaje zbudavańnie — kałoda. Na Paleśsi pčoły žyvuć nie ŭ draŭlanych vullach na ziamli, a ŭ chatkach, ustanoŭlenych na drevach, abo ŭ dupłach. Takaja forma pčalarstva nazyvajecca bortnictvam i ŭ 2020 hodzie była ŭklučanaja ŭ śpis niemateryjalnaj kulturnaj spadčyny JUNIESKA. Zrabili niekalki kadraŭ i pajšli dalej.
«Bałotnyja čarapachi žyvuć pieravažna ŭ stajačych vadajomach. U ciopłaje nadvorje jany vybirajucca na karčy abo na bierah i ładziać sabie tak zvany baskinh — hrejucca na soncy. Siłkujucca drobnymi biespazvanočnymi, vadzianymi žukami i miortvaj rybaj, jakaja asiadaje na dnie. Naprykład, mohuć źjeści ŭjuna, — pa darozie raskazvaje Juryj. — Niepasredna pobač z Čyrvonabiarežžam jany žyvuć u pojmie raki Ubarć. Pa maich nazirańniach, samak tut bolš za sotniu. Praŭda, siońnia my ich nie ŭbačym, ale darosłyja asobiny vyhladajuć voś tak».
Vychodziačy na ŭzhorystuju palanku, Juryj upeŭniena nakiroŭvajecca da kankretnaha punktu. Miesca samaje zvyčajnaje — takich palan u Biełarusi mnostva, i znajści kładku tut niaprosta. Ničoha niezvyčajnaha: čarapachi ŭmieła maskirujuć svaje «hniozdy» pad reljef.
Ale Juryj adrazu pakazvaje na ŭtrambavanuju ziamlu — spačatku ŭ adnym miescy, potym u inšym. Pavodle jaho, mienavita tut čarapachi adkładajuć jajki. Mužčyna zaŭvažyŭ, što mnohija samki z hodu ŭ hod robiać heta ŭ adnym i tym ža miescy.
«Čarapachi adkładajuć jajki raz u hod. U kancy maja — pačatku červienia čarapacha vychodzić na sušu i šukaje ŭzvyšša. Jana vykopvaje jamku hłybinioj 10—15 santymietraŭ i adkładaje tudy jajki, paśla hetaha zakopvaje kładku i viartajecca nazad da vadajoma. U siarednim u kładcy 11 jajek. Praz 80—90 dzion čarapašaniaty vyłuplajucca i ŭsiu zimu pravodziać pad ziamloj, u hniezdavoj kamiery.
Čym jany charčujucca? U ich jość žaŭtkovy miašečak, jaki daje nieabchodnuju enierhiju na peŭny čas. Uviesnu, užo adužeŭšy, jany vypaŭzajuć ź jamki i adpraŭlajucca šukać vyratavalny vadajom. Zvyčajna viasnoj dziakujučy raźlivam jon znachodzicca niepadalok. Kali b čarapašaniaty vyleźli na pavierchniu ciapier, jany b zahinuli: vady pobač niama.
Jašče 15 hadoŭ tamu takich palanak, dzie čarapachi adkładali jajki, było try. Ciapier zastałasia tolki adna — astatnija zaraśli, i dla kładak tam bolš niama ŭmoŭ.
Darečy, raskažu adnu historyju. Ja časta naziraju, jak čarapachi adkładajuć jajki. Praces doŭžycca prykładna dźvie-try hadziny. Toj raz ja prosta siadzieŭ ubaku, hartaŭ stužku navin u smartfonie i natknuŭsia na natatku pra modny pakaz na stadyjonie «Dynama»: 170 madelaŭ vychodzili na futbolnaje pole ŭ roznych uborach i demanstravali vopratku biełaruskich brendaŭ. I tady mianie naviedała dumka: tut i ciapier čarapachi vychodziać na palanu, jak na podyum. I robiać jany tak miljony hadoŭ, nie źmianiajučy svajho ŭboru. A čałaviek uvieś čas mianiaje: siońnia Balenciaga, zaŭtra Gucci padavaj».
Praŭda, daloka nie ŭsie čarapašaniaty dažyvajuć da viasny. Adnyja naradžajucca słabymi i nieŭzabavie pamirajuć u jajkach, inšych źniščajuć murašy, hrybok, ćvil i bujnyja drapiežniki nakštałt lisy i barsuka. Juryj časta znachodziŭ spustošanyja kładki i ŭ vyniku prydumaŭ svajo nou-chau.
«Ja pačaŭ stavić sietku, jakuju ŭmacoŭvaju kałkami. U takim vypadku jość vierahodnaść, što jany vyžyvuć, a drapiežnik jaje nie prybiare. Razumieju, što heta, moža być, nieetyčna z punktu hledžańnia bijałohii, ale kali hetaha nie rabić, to 90-95% patomstva zahinie».
— A chto hałoŭny vorah u čarapach?
— Akramia zhadanych žyvioł, heta mohuć być dziki, palaŭničyja sabaki, kazurki. Kali čarapašaniaty ŭžo traplajuć u vadu, na ich mohuć palavać vydra, krumkač. Som? Naŭrad ci, jon zvyčajna nie žyvie ŭ stajačych vadajomach. Byŭ vypadak, kali darosłuju samku, jakaja pryjšła adkładać jajki, chtości ŭziaŭ i pierakusiŭ napałovu. Dla mianie zastajecca zahadkaj, chto moh heta zrabić. Nie vyklučaju, što heta navat moh być miadźviedź.
— A ludzi?
— Miascovyja daŭno viedajuć pra čarapach. Ničoha niezvyčajnaha ŭ ich nie bačyli: ličyli, što karyści ad ich nijakaj, jak i škody. U lepšym vypadku čarapachu prosta pakazvali dzieciam, a potym adpuskali ŭ vadu. U horšym… Mnie viadomyja vypadki, kali na Paleśsi čarapach kłali ŭ karyta, kab vada, jakuju pje karova, nie zastojvałasia. Nu, a niekatoryja mužyki rabili z čarapach popielnicy: reptyliju kidali na murašnik, a praź niejki čas viartalisia i zabirali pusty pancyr. Adčuvańnia, što pobač žyvie žyviolina, jakaja maje patrebu ŭ abaronie, u ludziej nie było.
Svajoj samaj niezvyčajnaj znachodkaj za hady nazirańniaŭ Juryj ličyć čarapašania pa mianušcy Jaša, i voś čamu.
«Adnojčy na palancy ja ŭbačyŭ čarapašania, jakoje tolki vybrałasia z hniezdavoj kamiery. U vočy adrazu kinułasia niezvyčajnaje raźmiaščeńnie ščytkoŭ na pancyry: rebiernyja abjadnanyja z chrybietnym u adzin ščytok, jaki apiarezvaje. Paźniej ja razhladzieŭ, što na troch kaniečnaściach brakuje pa adnym palcu.
Pa majoj hipotezie, heta nahladny prykład reviersii-viartańnia. Tak u bijałohii nazyvajecca źjava, pry jakoj u arhanizma źjaŭlajucca prykmiety dalokich prodkaŭ. Mahčyma, hetaje čarapašania adkazvaje na pytańnie, jakimi byli samyja pačatkovyja formy pancyra i kaniečnaściaŭ u čarapach».
«Blizkija da majho zachapleńnia staviacca spakojna»
Zrabiŭšy nieabchodnyja padliki, sieli ŭ mašynu i pajechali nazad u Čyrvonabiarežža. Pa darozie Juryj pryznajecca, što pravodzić u vioscy ledź nie kožnyja vychadnyja. Blizkija staviacca da zachapleńnia z razumieńniem i niezadavolenaści nie vykazvajuć.
— Žonka reahuje narmalna. Ciešča časam moža skazać: maŭlaŭ, niama čaho tabie bolš rabić. Ale ničoha, usio dobra.
— A jość jašče altruisty, jakija, jak i vy, adsočvajuć čarapach?
— Jość niekalki čałaviek. U Małarycie žyvuć Juryj Jankievič i Dzianis Pipko — my ź imi abmieńvajemsia infarmacyjaj. Niepadalok, u vioscy Dziaržynsk, žyvie Valeryj Łukaševič — jon taksama ŭ temie, my časam kamunikujem. Akramia taho, dobraja kamanda sfarmavałasia ŭ Nacyjanalnym parku «Prypiacki». Sučasnyja techničnyja srodki manitorynhu dazvalajuć im pravodzić jakasnyja nazirańni. Chočacca, kab u ich usio atrymałasia.
Pa słovach Juryja, našym čarapacham nieabchodnaja abarona. Mielijaracyja, jakaja ŭ časy Sajuza prajšłasia pa Paleśsi, surjozna skaraciła papulacyju bałotnaj čarapachi, a adnavić jaje ciapier niaprosta.
«Ja, viadoma, nie navukoviec, ale liču, što treba raźvivać jašče adnu papulacyju — na poŭnač ad Paleśsia. Hety hod dla našaha rehijonu byŭ nietypova chałodnym. I kali čarapašaniaty sioleta vyžyvuć, značyć, va ŭmovach, skažam, Minska jany taksama z časam zmohuć žyć. Ale dla hetaha treba sprabavać i stvarać asobnuju papulacyju. Dumaju, heta adbudziecca».
Žyvie 30 hadoŭ i sychodzić u zimovuju śpiačku. Dzie ŭ Biełarusi možna sustreć redkuju bałotnuju čarapachu?
«Taksist ahałomšyŭ pytańniem: «Vam čarapacha nie patrebnaja?» Kab uratavać redkuju reptyliju, chłopiec z Babrujska dajšoŭ da Akademii navuk
U Biełarusi ŭpieršyniu zafiksavali, jak adkładaje jajki čyrvanavuchaja čarapacha
Jak i navošta čarapachi dychajuć azadkam? Cikavy fakt
60‑hadovaja pjanaja biełaruska pieratvaryła palot z Paryža ŭ Vilniu ŭ kašmar3
Kamientary