Kolkaść dyjahnazaŭ «razład aŭtystyčnaha śpiektra» raście pa ŭsim śviecie, što vyklikaje tryvohu i razmovy pra sapraŭdnuju «epidemiju». Ludzi z tryvohaj šukajuć pryčyny aŭtyzmu: chtości narakaje na vakcynavańnie, chtości — na paracetamoł. Adnak, chutčej za ŭsio, pryčyna ŭ hienach, a taksama, mahčyma, u piestycydach. A mahčyma, ludziej z aŭtyzmam realna i nie stała bolš — prosta śviet źmianiŭsia, dyjahnostyka źmianiłasia, piša BBC.
Aŭtary artykuła raskazvajuć historyju Šenan De Roš Rozy, maci chłopčyka z aŭtyzmam. Jaje synu Lea pastavili dyjahnaz u 2003 hodzie, kali jamu było dva hady. Jaho simptomy byli davoli kłasičnymi dla tahačasnaha razumieńnia aŭtyzmu: jon redka hladzieŭ u vočy, nie reahavaŭ na svajo imia, jak inšyja dzieci, i demanstravaŭ kampulsiŭnyja pavodziny, naprykład, machaŭ rukami i žavaŭ vopratku.
Adnak paśla pastanoŭki dyjahnazu Šenan zastałasia sam-nasam sa svaimi pytańniami. Hałoŭnaje ź ich — «čamu?» U pošukach adkazaŭ u internecie jana, jak i mnohija inšyja baćki, sutyknułasia z teoryjaj pra suviaź aŭtyzmu i vakcynacyi. Niahledziačy na toje, što šmatlikija navukovyja daśledavańni całkam abvierhli hetuju suviaź, u adsutnaści inšych vyraznych tłumačeńniaŭ Šenan vyrašyła nie vakcynavać svaich inšych dziaciej.
Z hadami jana zrazumieła svaju pamyłku i zasnavała sajt Thinking Person's Guide to Autism, jaki dapamahaje inšym baćkam razabracca ŭ praŭdzivaj infarmacyi.
Historyja Rozy — heta prykład taho, jak paśla pastanoŭki dyjahnazu «aŭtyzm» siemji prosta chočuć atrymać vyraznyja adkazy. Hetaja patreba ŭ tłumačeńniach nastolki mocnaja, što navat vysokapastaŭlenyja čynoŭniki, takija jak ministr achovy zdaroŭja ZŠA Robiert F. Kienedzi-małodšy, nazyvajuć rost dyjahnazaŭ «epidemijaj» i abiacajuć maštabnyja daśledavańni dla pošuku pryčyn.
Nie «epidemija», a lepšaja dyjahnostyka
Raspaŭsiudžanaść aŭtyzmu ŭ krainach, dzie viadziecca statystyka, składaje prykładna 1-3%. Ale ličby sapraŭdy rastuć: naprykład, u ZŠA z 2000 pa 2022 hod kolkaść dyjahnazaŭ vyrasła z 1 vypadku na 150 dziaciej da 1 na 31. Padobnaja tendencyja nazirajecca ŭ Aŭstralii, Tajvani i inšych krainach.
Ekśpierty śćviardžajuć, što hałoŭnaja pryčyna rostu statystyki — heta nie pavieličeńnie kolkaści ludziej z aŭtyzmam, a źmiena ŭ tym, jak my vyjaŭlajem i dyjahnastujem hety stan. Dziesiacihodździ navukovych daśledavańniaŭ užo pakazali, što pryčyny aŭtyzmu składanyja i pieravažna hienietyčnyja.
Jak asobnaje zachvorvańnie, aŭtyzm byŭ pryznany adnosna niadaŭna — jaho ŭklučyli ŭ «Dyjahnastyčny i statystyčny dapamožnik pa psichičnych rasstrojstvach» (DSM) tolki ŭ 1980 hodzie. Da hetaha dzieciam z rasstrojstvam aŭtystyčnaha śpiektra (RAS) časta pamyłkova stavili dyjahnaz «šyzafrenija» abo nie dyjahnastavali ŭvohule. Pieršapačatkovyja kryteryi byli vielmi vuzkimi i patrabavali najaŭnaści ŭsich simptomaŭ.
Vialiki zruch adbyŭsia ŭ 2013 hodzie, kali DSM abjadnaŭ pad adnym parasonam «rasstrojstva aŭtystyčnaha śpiektra» (RAS) roznyja padkatehoryi, u tym liku sindrom Aśpierhiera. U vyniku ludzi, jakija raniej nie adpaviadali kryteryjam, ciapier mohuć atrymać dyjahnaz.
Za apošnija hady palepšyŭsia dostup da dyjahnostyki. Siońnia mnohich dziaciej praviarajuć na prykmiety aŭtyzmu ŭ rańnim uzroście, što dazvalaje pastavić dyjahnaz značna raniej, čym u minułyja dziesiacihodździ.
Jašče adnoj pryčynaj rostu kolkaści dyjahnazaŭ źjaŭlajucca praktyčnyja pieravahi, jakija jon daje. Siońnia aficyjny dyjahnaz adkryvaje dostup da padtrymki, naprykład, da dziaržaŭnych ilhot abo dadatkovaha času na ekzamienach.
Heta stvaraje matyvacyju dla zvarotu pa dyjahnostyku, jakoj nie isnavała ŭ minułyja dziesiacihodździ. Adnačasova z hetym palapšajucca i sami mietady dyjahnostyki: skryninhi stali bolš dakładnymi, što dazvalaje vyjaŭlać aŭtyzm u dziaciej na bolš rańnich stadyjach.
Važnuju rolu adyhryvaje i pastupovaje źmianšeńnie styhmy vakoł aŭtyzmu. I hramadstva, i miedycynskija rabotniki stali značna lepš razumieć raznastajnyja prajavy hetaha stanu. Ludzi pačali ŭśviedamlać, što aŭtyzm moža vyjaŭlacca pa-roznamu, u tym liku ŭ tych, kaho raniej mahli b i nie zaŭvažyć — ludziej ź mienš vyjaŭlenymi simptomami i mienšaj patrebaj u padtrymcy.
Usio heta aznačaje, što «schavanych» vypadkaŭ aŭtyzmu stanovicca ŭsio mienš. Jak kaža Šenan Roza:
«Aŭtystyčnyja ludzi byli tut zaŭsiody. Ale my nikoli nie ŭjaŭlali, kolki ich nasamreč».
Dyk u čym ža pryčyna? Rola hienaŭ i asiarodździa
Navukovyja daśledavańni ŭ roznych krainach pakazvajuć: 80% ryzyki tłumačycca hienietyčnymi faktarami. Pry hetym u chłopčykaŭ aŭtyzm bolš spadčynny (87%), čym u dziaŭčynak (75%).
Kali ŭ dziciaci jość brat/siastra z aŭtyzmam, ryzyka ŭzrastaje ŭ 10 razoŭ. Kali aŭtyzm jość u zvodnaha brata ci siastry, ryzyka pavialičvajecca ŭ 3 razy.
Daśledavańni identyčnych bliźniat paćviardžajuć heta: kali ŭ adnaho ź ich jość RAS, to ź vierahodnaściu ad 65% da 90% jon budzie i ŭ druhoha.
Adnak važna razumieć: toje, što aŭtyzm spadčynny, nie aznačaje, što za jaho adkazvaje niejki adzin hien. Nasamreč, navukoŭcy vyjavili bolš za 100 hienaŭ, źviazanych z RAS, i miarkujuć, što ŭ niekatorych vypadkach ich mohuć być tysiačy. Pry hetym mnohija z hetych hienaŭ nie źjaŭlajucca ŭnikalnymi dla aŭtyzmu i mohuć być źviazanyja ź inšymi stanami.
Akramia hienietyki, daśledčyki vyvučajuć i inšyja faktary, takija jak starejšy ŭzrost baćki, zaŭčasnyja rody, a taksama ŭpłyŭ piestycydaŭ i zabrudžvańnia pavietra.
Niekatoryja daśledavańni źviartajuć uvahu i na adlehłaść pamiž naradžeńniami dziaciej. Razhladajucca i ŭmovy zdaroŭja maci padčas ciažarnaści: dyjabiet, kureńnie, atłuścieńnie. Adnak tut składana dakładna vyznačyć, što źjaŭlajecca pryčynaj, a što vynikam spadarožnych faktaraŭ. Naprykład, bolš vysoki indeks masy cieła maci moža być nie pramoj pryčynaj, a vynikam taho, što starejšyja žančyny čaściej majuć bolšuju vahu.
U cełym ekśpierty sychodziacca ŭ mierkavańni, što bolšaść faktaraŭ navakolnaha asiarodździa patrabujuć dalejšych daśledavańniaŭ, pierš čym rabić vysnovy.
Što kančatkova i biespavarotna vyklučana navukaj — heta lubaja suviaź pamiž vakcynami i RAS.
Niebiaśpieka mifaŭ i sapraŭdny kryzis
Takaja składanaść nie zadavalniaje mnohich. Ludzi šukajuć prostaje tłumačeńnie, a časam — i kahości, kaho možna abvinavacić, asabliva kali sutykajucca sa styhmaj i niehatyvam. Hety infarmacyjny vakuum stvaraje hlebu dla raspaŭsiudžvańnia prostych, ale niepraŭdzivych idej, navat tych, jakija byli nieadnarazova abvierhnutyja.
Naprykład, u ZŠA, dzie ŭspyška adru zabrała niekalki žyćciaŭ, dzieci, u jakich starejšyja braty ci siostry majuć RAS, radziej atrymlivajuć pryščepki — vierahodna, z-za daŭno abvierhnutaha mifa pra suviaź vakcynacyi i aŭtyzmu.
Adna z pryčyn, čamu rost dyjahnazaŭ vyklikaje tryvohu, zaklučajecca ŭ tym, što hramadstva nie stvaryła dastatkovaj sistemy padtrymki dla takich ludziej. Kab dyjahnaz «aŭtyzm» nie hučaŭ tak strašna, treba palepšyć hetuju padtrymku.
Z hetym zhodnaja i Roza. Jana kaža, što sapraŭdny kryzis — heta nie kryzis aŭtyzmu, a kryzis dohladu i padtrymki. Mienavita hetaha nie chapała jaje synu Lea, jakomu siońnia 24 hady i jaki lubić pachody i picu. I pakul navukoŭcy praciahvajuć razhadvać tajamnicy aŭtyzmu, siamja Rozy praciahvaje šukać dla jaho najlepšyja sposaby padtrymki.
Poźniaje baćkoŭstva moža pahražać zdaroŭju dziciaci
Roza Turarbiekava raskazała pra vychavańnie dački z aŭtyzmam
«U jaje śviadomaść šaścihadovaj dziaŭčynki». U homielskaj kałonii siadzić palitźniavolenaja z aŭtyzmam
«Tut sapraŭdy vyhladaje tak, što nastaŭniki lubiać dziaciej». Biełaruska raskazała, jak vučyć u Polščy dačku z aŭtyzmam
U Vialikabrytanii asudzili padletka z aŭtyzmam: jon uzłamaŭ Rockstar Games, što pryviało da najvialikšaj u historyi ŭciečki budučaj GTA VI
Kamientary