«Paŭstańnia takich pamieraŭ u Biełarusi nikoli nie było». Historyk raskazaŭ, čym unikalny 2020-ty i što my voźmiem ź jaho na budučyniu
U piacihodździe pačatku pratestaŭ-2020 refleksujem razam z historykam Paŭłam Cieraškovičam pra tyja dni, jakija źmianili biełarusaŭ. U žniŭni 2020-ha biełarusam nie chapiła niekalkich tysiač rašučych ludziej, ale niekali źmieny ŭ krainie dakładna buduć, upeŭnieny Cieraškovič.
«Na vulicy vyvodziła nie tolki situacyja z kavidam, ale i patreba ŭ adekvatnaj uładzie»
«Naša Niva»: Padziei 2020-ha — pieramoha ci paraza dla biełaruskaj nacyi?
Pavieł Cieraškovič: Ja b nie staviŭ pytańnie tak radykalna, pahladzim, što budzie dalej. Ale možna skazać, što heta absalutna nieardynarnaja źjava ŭ biełaruskaj historyi, bo nikoli raniej nie było ničoha padobnaha.
Ja schilny nazyvać hetyja padziei revalucyjaj, ale možna nazvać ich i narodnym paŭstańniem. I kali prytrymlivacca druhoj formuły, možna skazać, što paŭstańnia takich pamieraŭ u Biełarusi nikoli nie było.
Kali my voźmiem historyju Biełarusi za apošnija dva z pałovaj stahodździ, pabačym: kali niešta padobnaje adbyvałasia, heta zaŭždy było recham padziej, jakija adbyvalisia za miežami Biełarusi. Voźmiem paŭstańni ad Kaściuški da Kalinoŭskaha — vidavočna, što ich centram usio ž taki była terytoryja Polščy.
Kali kazać pra padziei pačatku 20-ha stahodździa, revalucyi 1905-ha i 1917-ha hadoŭ, ich epicentr znoŭ-taki byŭ nie ŭ Biełarusi. Ci voźmiem 1991-šy hod, raspad SSSR i ŭtvareńnie niezaležnaj Biełarusi — heta było recha padziej, što adbyvalisia dzieści daloka.
A voś u 2020-m biełarusy ŭpieršyniu prademanstravali, što jany nie abjekt historyi, a subjekt. Mnie zdajecca, u hetym asnoŭny sens taho, što adbyłosia piać hadoŭ tamu.
«NN»: Čamu takaja prajava subjektnaści biełarusaŭ uvohule stała mahčymaja?
PC: Pa-pieršaje, na miažy 20-ha i 21-ha stahodździaŭ šmat čaho źmianiłasia. Praciahvałasia ŭrbanizacyja, usio bolš biełarusaŭ pierabiralisia ŭ harady, a takija padziei [jak u 2020-m] — heta pieradusim padziei haradskija i asabliva staličnyja. U haradach vyrasła novaje pakaleńnie biełarusaŭ, nie źviazanaje z urbanizacyjnym bumam, što adbyvaŭsia ŭ 60-ch i 80-ch hadach. Heta ŭžo byli haradžanie ŭ druhim i trecim pakaleńni, jakija inakš stavilisia da svajho žyćcia.
Taksama značna pavysiŭsia adukacyjny ŭzrovień biełarusaŭ, kolkaść ludziej z vyšejšaj adukacyjaj. U 2020-m takich ludziej było vielmi šmat na płoščach i vulicach.
I nakolki b nie była kansiervatyŭnaj ekanamičnaja palityka režymu, jaki žadaje zachavać usio «najlepšaje» z savieckich časoŭ, za apošnija 30 hadoŭ usio-tki źmianiłasia struktura pracaŭładkavańnia. U pačatku 90-ch bolšaść biełarusaŭ pracavali ŭ pramysłovaści i sielskaj haspadarcy, a ŭ 2020-m bolš za ŭsio biełarusaŭ pracavała ŭ śfiery pasłuh. Hramadstva madernizavałasia, pačało bolš adpaviadać sučasnym tendencyjam.
Taksama źmianiłasia struktura pracaŭładkavańnia pa dziaržaŭnym i niedziaržaŭnym siektary. U siaredzinie 90-ch asnoŭnym pracadaŭcam była dziaržava, a ŭ 2020-m — užo pryvatny siektar.
Jość jašče adzin momant, na jaki, mahčyma, mienš źviartajuć uvahi. Niahledziačy na toje, što ciaham usiaho isnavańnia režymu Łukašenki isnavaŭ cisk na hramadzianskuju supolnaść, treci siektar usio ž taki pracavaŭ. Hramadzianskaja supolnaść utvaryłasia, isnavali sotni arhanizacyj — heta było bačna pa tym, nakolki šmat ich źniščyli paśla 2020-ha. Mahčyma, u 2010-ja zdavałasia, što ŭsio, što robić hramadzianskaja supolnaść, nie maje nijakaha efiektu, a voś padčas pratestaŭ vyśvietliłasia, što ŭsia hetaja praca nie była daremnaj.
Pa tym, što ja čuŭ ad ludziej na płoščach i vulicach, było bačna, što ŭ hramadstva trapili hetyja idei — idei pra hramadskuju damovu, pra toje, što my płacim dziaržavie padatki, pra padzieł uładaŭ i hetak dalej. Chacia režym i imknuŭsia heta ŭsio vycisnuć, ale heta trapiła ŭ śviadomaść ludziej. Na vulicy ich vyvodziła nie tolki situacyja z kavidam, ale i patreba ŭ adekvatnaj uładzie, jakaja była b kantralavanaja narodam.
«2020-ty byŭ niepaźbiežny»
«NN»: Biełarusy ŭ 2020-m pastaleli jak nacyja?
PC: Biezumoŭna. Vy pytalisia ŭ mianie, ci byli tyja padziei pieramohaj abo parazaj. Možna skazać, što taja revalucyja nie dasiahnuła pieramohi, ale takija revalucyi — heta nieabchodnaja ŭmova staleńnia nacyi. Daloka nie ŭsie revalucyi ŭ 19-m i 20-m stahodździ pryvodzili da pieramohi, ale bieź ich staleńnia nacyi nie adbyłosia b.
«NN»: Hetaje staleńnie nacyi musić pryvieści da bolš adčuvalnych źmien u Biełarusi?
PC: Tak, źmieny biezumoŭna buduć, i režym nie maje pierśpiektyŭ. I heta nie tolki z punktu hledžańnia jaho palityčnaj struktury, jakaja bolš padobnaja da 17-18-ha stahodździaŭ i absalutna nie pasuje sučasnamu hramadstvu.
U ekanamičnym płanie hety režym nie zdolny da raźvićcia. Jon pieratvaryŭ Biełaruś u adnu z samych žabrackich krain Jeŭropy — kali pahladzieć na ŭzrovień zarobkaŭ, to heta prosta soram.
«NN»: Padziei 2020-ha na siońnia — pierahornutaja staronka?
PC: Nie dumaju, što heta pierahornutaja staronka, jano nie skončyłasia. Heta bačna pa ŭsim. Bačna pa tym, jak pavodzić siabie režym, jak nie moža spynić represii, bo jany stali jaho sutnaściu, bieź jakoj jon nie moža žyć.
Heta bačna i pa tym, nakolki aktyŭna siabie pavodzić biełaruskaja emihracyja. Mnie zdajecca, u historyi Biełarusi nikoli nie było takoj aktyŭnaj i šmatlikaj emihracyi. Viadoma, možna paraŭnoŭvać z pačatkam 20-ha stahodździa abo z tym, što adbyvałasia paśla Druhoj suśvietnaj vajny, ale, na maju dumku, ciapier hetaja aktyŭnaść usio ž taki samaja vialikaja.
Nu i važna, što adbyvajecca ŭnutry Biełarusi. Ja baču šmat prykmiet, što pracesy, jakija tam iduć, mo i prypynienyja dy schavanyja, ale staronka daloka nie pierahornutaja.
«NN»: Davodziłasia čuć dumku, što lepš by 2020-ha nie było — maŭlaŭ, tady b i nie było represij dy emihracyi takoha ŭzroŭniu, nastolki mocnaha cisku na biełaruščynu. Što dumajecie nakont hetaha?
PC: U mianie tady inšaje pytańnie: a što, možna było admianić 2020-ty? Skazać biełarusam — maŭlaŭ, siadzicie pad plintusam i nie vychodźcie?
Kožny, chto byŭ u Biełarusi ŭ tyja časy, adčuvaŭ, što nianaviść da režymu prosta pierapaŭniaje [ludziej], i spynić heta niemahčyma. Režym šmat u čym spravakavaŭ hetuju situacyju, u tym liku i asabista Łukašenka ź jaho staŭleńniem da kavidu. Da hetaha dałučyłasia toje, što było nazapašana ŭ papiarednija dziesiacihodździ, i ludzi vyjšli na vulicu. Mnie zdajecca, heta nielha było spynić.
«NN»: To-bok 2020-ty musiŭ adbycca?
PC: Tak, heta było niepaźbiežna.
«Nie chapiła niekalki tysiač ci moža navat niekalki socień rašučych ludziej»
«NN»: Kraina ŭ 2020-m źmianiłasia niezvarotna? Ci mahčymy novy 2019-ty hod?
PC: Havorka ž nie tolki pra biełarusaŭ, ale i pra režym, a jon na takoje nie zdolny. Ja nie baču mahčymaści niejkaj libieralizacyi. Režym nie maje hnutkaści, ale sprava nie tolki ŭ hetym. Bačna, što ŭ režyma vielmi mocny strach z časoŭ pratestaŭ.
A voś ci mahčymy novy 2020-ty? Biezumoŭna. Dla hetaha patrebnaje akno mahčymaściaŭ, i raniej ci paźniej jano źjavicca.
«NN»: Što padziei 2020-ha adkryli ŭ biełarusach?
PC: U pieršuju čarhu jany adkryli prosta nievierahodnuju hatoŭnaść da sacyjalnaj salidarnaści. Toje, jak jana prajaŭlałasia tady — mnie zdajecca, heta ŭnikalnaja źjava nie tolki dla biełarusaŭ, ale i dla ciapierašniaha čałaviectva. Hetaja hatoŭnaść da salidarnaści i ŭzajemadapamohi, jakaja nie vychoŭvałasia palityčnaj sistemaj.
Tut mahčyma kazać i pra adkryćcio siabie. Padčas akcyj 2020-ha tema historyi, identyčnaści i movy nie hučała tak mocna, jak tema sacyjalnaj i palityčnaj spraviadlivaści. Ale paśla zakančeńnia ich aktyŭnaj fazy, kali značnaja častka aktyvistaŭ apynułasia ŭ emihracyi, adbyłosia takoje adkryćcio siabie, adkryćcio kaštoŭnaści ŭłasnaj historyi, identyčnaści.
U apošnija hady ja naziraju na jutubie i ŭ telehramie sapraŭdny bum resursaŭ, pryśviečanych biełaruskaj historyi. Nikoli raniej ja takoha nie naziraŭ u najnoŭšaj historyi biełarusaŭ. Heta vielmi raduje. Asabliva ździŭlaje, što najbolš papularnymi robiacca kanały, jakija viaduć nieprafiesijnyja historyki. I ja baču, jak hetyja ludzi źmianiajucca ŭ pracesie svajoj pracy.
«NN»: Što z 2020-ha nam treba pakinuć u minułym, a što — zachavać jak častku našaj kalektyŭnaj pamiaci?
PC: Pa-pieršaje, nam treba zafiksavać usio toje, što było. Treba, kab jano nie prosta było zafiksavanaje, a vyliłasia ŭ knihi, manahrafii, dakumientalnyja stužki, kab hetaja pamiać była materyjalizavanaja.
Viadoma, jašče patrebny analiz, čamu tady nie atrymałasia i što treba rabić, kab nastupny 2020-ty skončyŭsia biezumoŭnaj pieramohaj demakratyi.
«NN»: Kali b revalucyja ŭ 2020-m pieramahła, ci byli b my hatovyja da toj pieramohi?
PC: A čamu nie? Pa tym, što ja čuŭ na płoščach i vulicach, u ludziej užo była sfarmavanaja adekvatnaja karcina taho, jakoj pavinna być sučasnaja dziaržava. Ich było sotni tysiač, i jany byli hatovyja. Inšaja sprava, što dla rašučych dziejańniaŭ nie chapiła lidaraŭ.
Dumaju, kali b Łukašenka ŭ toj samy dzień adlacieŭ na svaim viertalocie, a nie viartaŭsia ŭ pałac, historyja Biełarusi skłałasia b pa-inšamu.
Ludzi byli hatovyja demantavać sistemu. Inšaja sprava, što jany byli absalutna nie hatovyja da niejkich hvałtoŭnych dziejańniaŭ. Mahčyma, heta druhi bok toj dziejnaści, jakuju pravodziła hramadzianskaja supolnaść da 2020-ha, kali ŭvieś čas paŭtarałasia ideja — maŭlaŭ, vyjdzie 100 tysiač na płošču, i režym zavalicca. Heta paŭtarałasia paśla pratestaŭ i ŭ 2006-m, i ŭ 2010-m.
Usie byli prasiaknutyja dumkaj, što dastatkova prosta vyjści i ničoha bolš rabić nie treba, ale vyśvietliłasia, što treba. Nie chapiła litaralna niekalki tysiač ci moža navat niekalki socień rašučych ludziej, jakija b zrabili rašučy krok.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Apantanaści hieapalitykaj, jak u Rasii, u nas siońnia niama». Historyk parazvažaŭ, ci pieražyvuć biełarusy «russkij mir»
Mikałaj I zabaraniŭ užyvać nazvy Litva i Biełaruś? Heta saviecki mif
Śmierć udovam. Archieołah raskazaŭ pra znachodku, jakaja śviedčyć pra žudasny zvyčaj pieršych słavian na Biełarusi
Ciapier čytajuć
«Paŭstańnia takich pamieraŭ u Biełarusi nikoli nie było». Historyk raskazaŭ, čym unikalny 2020-ty i što my voźmiem ź jaho na budučyniu15
Kamientary