Jon prajhraŭ svabodnyja vybary, kali «sacyjalistyčny łahier» razvalvaŭsia. Ale praz 17 hadoŭ iznoŭ staŭ prezidentam Nikarahua, pryčym «usurjoz i nadoŭha». U časopisie «Naša historyja» piša Andrej Akuška.
Daniel Arteha pryjšoŭ da ŭłady z dapamohaj kubinskaj (a nasamreč savieckaj) zbroi ŭ vyniku Sandzinisckaj revalucyi ŭ 1979 hodzie. Na pieršych svabodnych vybarach u 1990 hodzie jon prajhraŭ kaalicyi apazicyjnych sił na čale z byłoj paplečnicaj pa revalucyi. U prezidenckaje kresła jon zdoleŭ viarnucca ŭ 2007-m, kali jaho libieralnyja i kansiervatyŭnyja praciŭniki nie zdoleli vyznačyć adzinaha kandydata. A viarnuŭšysia ŭ prezidencki pałac, Arteha paśla taho vyjhraje vybary za vybarami.
Zmahańnie z «našym sukinym synam»
Daniel Arteha Saavedra naradziŭsia 11 listapada 1945 hoda ŭ nievialičkim horadzie Ła-Libiertad, u piać hadoŭ razam ź siamjoj pierajechaŭ u stalicu Nikarahua, u Manahua. Tam Artehi žyli ŭ kvartale, nazvanym u honar prezidenta Anastasia Samosy, pobač sa stadyjonam imia Samosy i parkam imia Samosy, dzie stajała statuja Samosy. Dynastyja Samosaŭ kiravała krainaj pry padtrymcy ZŠA.
«Samosa — sukin syn, ale heta naš sukin syn». Hetaje vykazvańnie prypisvajuć prezidentu ZŠA Ruźvieltu, i datyčyła jano baćki taho Samosy, suprać jakoha zmahaŭsia Arteha.
Baćki Artehi, niahledziačy na biednaść, zmahli apłacić navučańnie syna ŭ pryvatnaj škole, a paśla jon pastupiŭ va ŭniviersitet. Tam u pieršaj pałovie 60-ch jon usurjoz zachapiŭsia levymi idejami. Junaka złavała, što biednym nikarahuancam nie chapała hrošaj navat na ježu, u toj čas jak elita adpačyvała ŭ Majami i vučyła dziaciej u Kalifornii. U Sandzinisckim froncie nacyjanalnaha vyzvaleńnia (SFNV) Arteha atrymaŭ mianušku Enrykie.
U hetyja hady Daniel nieadnojčy traplaŭ za kraty — upieršyniu heta zdaryłasia jašče ŭ 14-hadovym uzroście, — ale dypłom jon usio-taki atrymaŭ.
U 1967-m Arteha ŭpieršyniu zabiŭ čałavieka — hvardziejca, jaki mučyŭ jaho padčas papiaredniaha aryštu. Heta byŭ čas, kali ŭ słavie byli Fidel i Če Hievara, čas viery ŭ nieminučaść revalucyi. Jak i jaho kamunistyčnyja kumiry, Daniel udzielničaŭ u rabavańni bankaŭ, kab zdabyć hrošaj na revalucyju, i ahitavaŭ, ahitavaŭ, mieŭ dar pramoŭcy.
U kancy 1967-ha Daniel Arteha trapiŭ u turmu nadoŭha. Tym časam jahonaja mama na voli arhanizavała kampaniju, dziakujučy jakoj režym byŭ vymušany palepšyć umovy ŭtrymańnia palitviaźniaŭ.
U abmien na zakładnikaŭ
Arteha moh zastacca ŭ turmie naviečna, ale ŭ 1972-m u Nikarahua zdaryŭsia strašenny ziemlatrus. Kala 10 tysiač čałaviek zahinuła, a stalica była całkam zrujnavanaja. Ludziej aburała raskradańnie mižnarodnaj dapamohi achviaram, maradziorstva nachvardziejcaŭ. Ludzi masava pajšli ŭ Sandziniscki front, vyrasła jaho bajazdolnaść. U dziorzkim rejdzie pry kancy 1974-ha revalucyjaniery zachapili sotni pradstaŭnikoŭ elity krainy — parłamientaryjaŭ, čynoŭnikaŭ, biznesoŭcaŭ — i damahlisia vyzvaleńnia palitviaźniaŭ, siarod jakich byŭ i Arteha.
Samosa ŭvioŭ nadzvyčajnaje stanovišča. U Vašynhtonie tady kiravaŭ Džymi Karter, paśladoŭny abaronca pravoŭ čałavieka. Jon šturchaŭ i praamierykanskich dyktataraŭ da libieralizacyi. Heta ZŠA zmusili Samosu admianić nadzvyčajnaje stanovišča i adkrucić hajki.
Partyzany-sandzinisty ciaśnili nacyjanalnuju hvardyju ŭ pravincyjach. A kali ŭ pačatku 1978-ha zabili redaktara papularnaj apazicyjnaj haziety Piedra Čamora, zabastoŭki ŭspychnuli i ŭ stalicy. Z Kuby sandzinistam patokam išła savieckaja zbroja, tady jak Karter zmusiŭ Izrail raźviarnuć karabiel z patrebnymi bojeprypasami dla Samosy (Samosa-starejšy ŭ svoj čas dapamoh zbrojaj Izrailu ŭ časie baraćby taho za niezaležnaść, i dźvie krainy z taho času mieli asablivyja adnosiny). Sandzinisty ŭvajšli ŭ Manahua, nacyjanalnaja hvardyja kapitulavała. U lipieni 1979-ha Samosa źbieh za miažu, a ŭłada ŭ krainie pierajšła ŭ ruki revalucyjnaj chunty. ZŠA chucieńka źmianili viektar i vydzielili 70-miljonny kredyt novamu ŭradu.
Premija imia Nadzieždy Krupskaj
Paśla pieramohi revalucyjanieram dastałasia razburanaja kraina. U dziaržaŭnaj skarbnicy zastavałasia ŭsiaho 3,5 miljona dołaraŭ, a dziaržaŭny doŭh składaŭ 3,5 miljarda. Paśla karotkaha flirtu z novaj uładaj amierykancy zrazumieli, što novy ŭrad nie źbirajecca razryvać adnosiny z SSSR i Kubaj. Bolš za toje, Arteha pačaŭ «ekspart revalucyi» ŭ susiedni Salvador. Dy jašče miakkaha Kartera źmianiŭ Rejhan sa svaim «kryžovym pachodam suprać kamunizmu». Tak Vašynhton pačaŭ padtrymlivać «kontras» — partyzanaŭ, jakija bazavalisia ŭ susiednim Handurasie.
Arteha tym časam raźvitaŭsia ź libieralnymi i katalickimi sajuźnikami i pačaŭ sacyjalistyčnyja pieraŭtvareńni. U hety čas vyjaviłasia cikavaja rysa jahonaha charaktaru, jakaja zabiaśpiečyła jamu palityčnaje doŭhažycharstva. Kali było patrebna, jon lohka adkidaŭ ubok staryja łozunhi. Jon taksama nie staŭ dahmatyčna paŭtarać u Nikarahua ekanamičnyja pryjomy z savieckaha repiertuaru.
Maštabnuju nacyjanalizacyju biznesu nie pravodzili: 70% pradpryjemstvaŭ zastalisia ŭ pryvatnaj ułasnaści, razabrali tolki biznes-impieryju Samosy. Ziemli Samosy razdali sialanam. Kaapieratyvaŭ amal nie stvarali, urad rabiŭ staŭku na drobnyja siamiejnyja fiermy.
Honaram urada Artehi stała školnaja reforma. Za pieršyja hady jaho kiravańnia kolkaść škoł padvoiłasia, 400 tysiač hramadzian navučylisia čytać i pisać, za što Nikarahua atrymała ad JUNIESKA premiju imia Nadzieždy Krupskaj za najlepšuju prahramu likvidacyi niepiśmiennaści. Paśpiachova viałasia baraćba z malaryjaj, tamu ŭ 1984-m Arteha i SFNV upeŭniena pieramahli na vybarach prezidenta i parłamienta, choć da demakratyčnaści tych vybaraŭ byli vialikija pytańni.
ZŠA vybaraŭ nie pryznali, uviali sankcyi. Arteha ŭ hety čas prajaviŭ svaju druhuju rysu — vyklučnuju ŭpartaść. Baraćba suprać kontras viałasia doŭha, partyzany tak i nie zdoleli prarvacca da stalicy.
«Usio budzie lepš!»
U Artehi nie chapała hrošaj i vieści sacyjalnyja prahramy, i vajavać z hieryljaj. Hipierinflacyja ŭ 1988 hodzie dasiahnuła tryccaci tysiač pracentaŭ. Biełarusy navat u 90-ja takoha nie bačyli. Ale kali ŭ 1989-m padtrymku Nikarahua spyniŭ SSSR, a Kuba sama pierajšła na asadny režym, Arteha pakazaŭ, što zdolny rabić kroki, jakich nichto ad jaho nie čakaje. Jon pajšoŭ na pieramovy z vorahami i vypuściŭ z turmaŭ dziasiatki kontras, u tym liku zabojcu svajho brata.
Bolš za toje, jon pravioŭ u krainie svabodnyja vybary, jakija vyjhrała ŭdava taho samaha redaktara Čamora, zabojstva jakoha spravakavała revalucyja. Vijaleta Baryjas de Čamora pa pieršym časie ŭvachodziła ŭ revalucyjnuju chuntu, što kiravała krainaj paśla Samosy, ale paśla zrazumieła, što joj z sandzinistami nie pa darozie, i vyjšła ź jaje. Na vybarach 1990 hoda jaje padtrymali amierykancy, jany ž dapamahli zhurtavać za Čamora 14-partyjnuju kaalicyju, u jakuju ŭvajšli apazicyjnyja hrupoŭki — ad ultrakatalickaj da kamunistyčnaj. Słohanu Artehi «Usio budzie lepš!» pavieryŭ tolki 41% hramadzian. Bolšaść była stomlenaja ad vajny i sacyjalistyčnaha entuzijazmu.
Čyściec. U apazicyi
Były prezident zastaŭsia žyvy i na svabodzie — tak šancuje nie ŭsim dyktataram. Piekła nie było, byŭ čyściec. Siarod sandzinistaŭ pačaŭsia raskoł. Arteha prajhraje jašče adny prezidenckija vybary. U 1996-m prezidentam staŭ libierał Arnolda Aleman — zaciaty vorah sandzinistaŭ, jakija kanfiskavali ŭ jaho majomaść i pratrymali 7 miesiacaŭ u turmie. Ale pomścić Artehu Aleman nie advažyŭsia, bo padtrymka apošniaha zastavałasia ŭsio ž vysokaj: 38% hałasoŭ na vybarach. I Aleman vyrašyŭ padpisać pahadnieńnie z praciŭnikam (pa-ispansku El Pacto). Arteha atrymaŭ niedatykalnaść, a naŭzamien paabiacaŭ padtrymku pry pryniaćci niekatorych zakonaŭ.
Aleman, darečy, akažacca niačystym na ruku. Transparency International uklučyć jaho ŭ top-10 samych karumpavanych palitykaŭ sučasnaści. A ŭ 2003-m nikarahuanski sud pasadzić jaho na 20 hadoŭ za karupcyju.
Nabližalisia prezidenckija vybary 2001 hoda. Zdavałasia, Arteha hetym razam dakładna pieramoža, ale znoŭ pieraškodziła niečakanaść. Palityka abvinavacili ŭ zhvałtavańni pryjomnaj dački, i ad jaho adviarnulisia mnohija žančyny. Na vybarach jon nabraŭ 46% hałasoŭ, a pieramoh libierał i były vice-prezident Enrykie Bałańjos.
Vierny siabar abchazskaha naroda
Kab viarnucca da ŭłady, Arteha vymušany zaklučyć jašče niekalki paktaŭ.
Pieršy — z žonkaj, jakoj nadakučyli amurnyja pryhody muža.
Druhi — z Katalickaj carkvoj. Były revalucyjanier abviančaŭsia z žonkaj u prysutnaści kardynała Abanda-i-Brava i paabiacaŭ zabaranić aborty.
U 2007-m Arteha nabraŭ usiaho 38% hałasoŭ. Adnak hetaha chapiła, kab viarnucca ŭ prezidenckaje kresła, bo libierały nie zdoleli vybrać adzinaha kandydata i pajšli na vybary roznymi kałonami.
Kali Arteha viarnuŭsia da ŭłady, Amieryka ŭžo nie była takoj, jak u časy padtrymki «kontras». U hety pieryjad šmat u jakich krainach Łacinskaj Amieryki prychodzili da ŭłady palityki, nie nadta prychilnyja da ZŠA. Arteha byŭ u trendzie, a nie niejkim vyklučeńniem, tamu i nie byŭ asablivym bialmom na voku.
Jak prezident 2.0, Arteha ŭ čymści zastaŭsia vierny sabie. Jon navat nie staŭ pierajazdžać u prezidencki pałac, zastaŭsia žyć u svaim domie. Ale jahony režym hetym razam staŭ bolš žorstki: u 1980-ja apazicyja pry Artehu pieraśledavałasia nie tak surova. Ciapier častku apazicyjnych ŚMI zakryli, a karupcyjanieraŭ stali karać pad telekamiery.
U zamiežnaj palitycy Arteha pieraaryjentavaŭsia na Vieniesuełu, ad jakoj atrymlivaŭ ščodruju dapamohu ŭ vyhladzie nafty.
Novy Arteha viarnuŭsia na antyamierykanskija pazicyi i zapatrabavaŭ ad Jeŭropy kampiensacyi «za stahodździ akupacyi Nikarahua».
Jaho kredytoram stała Rasija, a jon uzamien — pieršym na śviecie paśla Rasii — pryznaŭ Abchaziju i Paŭdniovuju Asieciju. Dapamahali Nikarahua i irancy.
Na «zaroblenyja» zamiežnaj palitykaj hrošy prezident zrabiŭ biaspłatnaj školnuju adukacyju. Biednyja žychary znoŭ atrymali subsidyi na pradukty i dostup da daktaroŭ, tamu śmiarotnaść pry rodach z 2007-ha pa 2019-y źmienšyłasia na 60%, a dziciačaja — na 52%.
Niekatoryja novyja idei Artehi byli niebanalnyja. Tak, jon prapanavaŭ Kitaju i Rasii zbudavać novy, Nikarahuanski, kanał pamiž Atłantyčnym i Cichim akijanami. Prajekt koštam 40 miljardaŭ dołaraŭ patencyjna moh stać kankurentam Panamskamu.
U vyniku bolšaść nasielnictva nie piarečyła čarhovaj źmienie zakanadaŭstva, jakaja dazvoliła Artehu iści na vybary niekalki razoŭ zapar. U 2011-m jon upeŭniena pieramoh z vynikam u 62%. A na vybarach 2016-ha prezident nabraŭ rekordnyja 72% hałasoŭ — niahledziačy na rost biudžetnaha deficytu. Praŭda, apazicyja biła ŭ zvon pra šmatlikija parušeńni.
Stralajuć, jak pry Samosie
Voś tolki kitajski miljarder, jaki braŭsia inviestavać u kanał, źbiadnieŭ, kali kitajski finansavy rynak u 2016-m abvaliŭsia, i prajekt kanała adkłali na śviatyja nikoli. A bratniaja sacyjalistyčnaja Vieniesueła pahruziłasia ŭ piermanientny kryzis i bolš nie mieła z čaho finansavać krainy «balivaryjanskaha sajuza» — stvoranaha ŭ 2004 hodzie pa inicyjatyvie Uha Čaviesa i Fidela Kastra abjadnańnia kala dziasiatka dziaržaŭ Łacinskaj Amieryki i Karybskaha basiejna z sacyjalistyčnymi režymami. Deficyt biudžetu Nikarahua vyras da takoj stupieni, što viasnoj 2018-ha było abjaŭlena pra pavyšeńnie padatkaŭ i skaračeńnie sacyjalnych prahram. Studenty pačali mitynhavać, i Arteha staŭ dziejničać jak Samosa — zahadaŭ pa buntaŭnikach stralać. 325 čałaviek zahinuła, tysiačy byli paranienyja i aryštavanyja.
Usio pajšło pa kole: u śniežni 2018-ha prezident ZŠA Donald Tramp padpisaŭ ukaz ab sankcyjach suprać urada Nikarahua, da jakich dałučylisia inšyja krainy. Arteha trymajecca, jak u 80-ja, i abvinavačvaje niealibieralnyja koły.
Za hady svajho kiravańnia Daniel Arteha surjozna źmianiŭsia: jon prajšoŭ šlach ad levaha revalucyjaniera da kanfarmista, hatovaha supracoŭničać z vorahami dziela ŭtrymańnia ŭłady. Niaźmiennym zastajecca tolki fienamienalnaje ŭmieńnie vykručvacca.
Kamientary