Adzin z najlepšych znaŭcaŭ historyi VKŁ svajho času, Ihnat Žehota Anacevič, i kampazitar Anton Abramovič, jaki stvaryŭ pieršyja biełaruskija nacyjanalnyja muzyčnyja tvory, — abodva žyli ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa i siońnia hladziać sa staronak svaich bijahrafij absalutna identyčnymi partretami. F. Raŭbič razabraŭsia, kamu ź ich nasamreč naležyć partretnaja vyjava i jak adzin numar litaraturnaha almanacha zmoh usio zbłytać.
U svaim fejsbuku historyk Aleś Bieły apublikavaŭ dopis pra čarhovaje skažeńnie biełaruskaj historyi, jakoje, jak jon bačyć, robiać sučasnyja aŭtary — pieradusim Aleh Łatyšonak i Ihar Marzaluk — kali ŭsich adukavanych unijataŭ-vychadcaŭ z Padlašša pieršaj pałovy XIX st. padajuć jak «paplečnikaŭ Ihnata Babroŭskaha», to-bok — u interpretacyi Biełaha, ź jakoj mnohija niazhodnyja — jak ludziej prarasijskich, «zachodnierusaŭ», łajalnych da Mikałaja I i idei viartańnia da ruskich «karanioŭ».
Hetym razam havorka zajšła pra Ihnata Žehotu Anaceviča (1780-1845), historyka pieršaj pałovy XIX st. i prafiesara Vilenskaha ŭniviersiteta, jaki daśledavaŭ historyju VKŁ i ź simpatyjaj staviŭsia da starabiełaruskaj movy i rusinaŭ.
Nazvanyja historyki zaličvajuć Anaceviča da «paplečnikaŭ Babroŭskaha». Pry hetym Anacevič nie padtrymlivaŭ impierskaha prajekta i nie byŭ nośbitam zachodnieruskaj ideałohii. U svaim liście da Adama Mickieviča ŭ 1842 hodzie Anacevič adkryta nazyvaŭ Rasijskuju impieryju krainaj, dzie hałoŭnymi pryncypami źjaŭlajucca varvarstva i rabaŭnictva, ułada trymajecca na manipulacyi, falšy i rekrutach, a Mikałaja I — despatam, jaki hidzicca śviatła i maralnaj čyścini, bo jany padryvajuć aŭtakratyju.
Adnak abmierkavańnie niečakana pajšło ŭ inšym kirunku: u kamientarach źviarnuli ŭvahu na toje, što prykładzieny da dopisa partret Anaceviča — heta nasamreč partret biełaruskaha kampazitara Antona Abramoviča (1811? — paśla 1854). Jon stvaryŭ, badaj, pieršyja nacyjanalnyja muzyčnyja tvory, u asnovu jakich pakłaŭ miełodyi biełaruskich narodnych piesień i tancaŭ, i nie saromieŭsia ŭžyvać słova «biełaruski» ŭ ich nazvach.
Sapraŭdy, adzin i toj ža partret, ale padpisany pa-roznamu, ilustruje artykuły ŭ Vikipiedyi pra historyka i kampazitara, a jaho krynicaj nazyvajecca adno i toje ž vydańnie.
Zhodna z tłumačeńniem da partreta Abramoviča, jon byŭ apublikavany razam z notami jahonaj fartepijannaj pjesy «Biełaruskaje viasielle» (Wesele białoruskie) u trecim vypusku litaraturna-mastackaha almanacha «Rocznik Literacki», vydadzienym u 1846 hodzie ŭ Pieciarburhu.
Heta było polskamoŭnaje pa formie vydańnie, ale biełarusacentryčnaje pa źmieście — inšaha ŭ toj čas jašče źjavicca na śviet i nie mahło.
U kamientarach vysoŭvałasia mierkavańnie, što rukapisny aŭtohraf Żegota O'Nacewicz (tak na irłandski manier časam zapisvali proźvišča historyka) pad partretam — heta prosta daroŭny podpis, jaki ŭvioŭ kahości ŭ zman.
Zdavałasia b, pierad nami čarhovy prykład vizualnaj falsifikacyi, kali vyjava adnoj asoby prysvojvajecca inšaj, kab jana mieła choć niejkaje abličča pry adsutnaści inšych vizualnych krynic. Jak toje było z adzinym viadomym partretam Vasila Ciapinskaha, jaki, jak ciapier vyśvietliłasia, nasamreč niaznačna pierapracavanaja vyjava francuzskaha architektara.
Adnak, kali pahłybicca ŭ temu, možna zrazumieć, što ŭ hetaj historyi nie ŭsio tak prosta, a razhadka pytańnia ŭpirajecca ŭ techničnyja abmiežavańni.
Niedasiažny «Litaraturny štohodnik»
Niahledziačy na histaryčnuju i kulturnuju značnaść almanacha «Rocznik Literacki» dla Biełarusi, adziny dastupny anłajn-asobnik treciaha vypusku znachodzicca na sajcie ličbavaj biblijateki Łodźskaha ŭniviersiteta. I ŭ im niama nivodnaj vyjavy, jakaja nas cikavić.
Źmiest almanacha, apublikavany na pieršych staronkach, tłumačyć pryčynu błytaniny: u hetym vypusku źmieščana nie tolki pjesa «Biełaruskaje viasielle» Antona Abramoviča, ale i artykuł Anaceviča «Pohlad na pieršapačatkovuju historyju Litvy».
Sa źmiestu taksama vynikaje, što ŭ almanachu źmieščany partrety i Abramoviča, i Anaceviča, pryčym abodva zroblenyja adnym i tym ža mastakom — Karalem Žukoŭskim u Pieciarburhu, što tolki zabłytvaje macniej.
Padzabytyja spryjalniki biełaruščyny
U pradmovie da numara vydaviec Ramuald Padbiareski (1812—1856) piša, što źmieščany artykuł Žehoty O'Naceviča zastaŭsia niaskončanym z pryčyny śmierci aŭtara, i publikuje faksimile jahonaha apošniaha lista da vydaŭca. Možna skazać, što numar byŭ pryśviečany pamiaci znaŭca historyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, tamu nie dziŭna, što jaho artykuł staić pieršym. A paśla jaho, na 31‑j staroncy, musiŭ iści partret historyka, vykanany Žukoŭskim. Jak tłumačycca ŭ pradmovie, heta kopija alejnaj karciny, jakaja znachodziłasia ŭ pana Michała Hraboŭskaha ŭ Alaksandraŭcy (ciapier Ukraina — NN).
Na dumku historyka Mikoły Chaŭstoviča, mienavita Michał Hraboŭski (1804—1863), adzin z samych upłyvovych publicystaŭ taho času ŭ krai, skiravaŭ Padbiareskaha na «biełaruski šlach». Jamu heta treba było, vidać, dziela raźvićcia polskaści i polskaj litaratury. Adnak jahonyja zakliki vykarystoŭvać miascovy falkłor spryčynilisia da źjaŭleńnia šerahu litarataraŭ, jakich my siońnia ličym pačynalnikami biełaruskaj litaratury.
Hraboŭski ž ciopłymi słovami vitaŭ i tvorčaść kampazitara Antona Abramoviča:
«…my ŭdziačny panu Antonu Abramoviču za śpisańnie kolkich miełodyj biełaruskich narodnych śpievaŭ. Pakidajem kampietentnym sudździam skazać, ci maje biełaruskaja muzyka adrozny charaktar u šerahu inšych słavianskich? (…) My ličym za najvialikšuju zasłuhu śpisvańnie takich śpievaŭ. Heta, na maju dumku, nieabchodny materyjał dziela avałodvańnia kali-niebudź sapraŭdy nacyjanalnaju taničnaju paezijaju; a taki blizki prykład karyści, zdabyty hetaju darohaju rasijskimi kampazitarami p.p. Viarstoŭskim i Hlinkaj, pavinien pierakanać p. Abramoviča, jakuju jon dobruju spravu pačaŭ».
Nie dziŭna, što ŭ svaim almanachu ŭžo i sam Padbiareski ščyra raić kampazitaru skiravać svaje namahańni na biełaruskija narodnyja pieśni, bo heta jahony šlach, na jakim znojdzie siabie i svajo miesca ŭ muzycy.
Čacharda ilustracyj
Vidać, partrety dziejačaŭ kultury ŭ almanachu byli na nienumaravanych ustaŭkach, bo na 31‑j staroncy, dzie musiŭ być partret historyka Anaceviča, pačynajecca ŭžo inšy artykuł. Toje ž samaje tyčycca i 112‑j staronki, dzie musiŭ być partret Abramoviča — ź jaje pačynajecca artykuł pra kampazitara, za jakim idzie jaho muzyčnaja pjesa (usie staronki da nastupnaha artykuła iduć pa-za numaracyjaj).
Na sajcie ličbavaj biblijateki Łodźskaha ŭniviersiteta jość jašče adzin fajł, u jakim asobna źmieščana pjesa «Biełaruskaje viasielle» Abramoviča, za jakoj idzie dziŭnaja paśladoŭnaść: list z partretam Anaceviča/Abramoviča — pusty list — list z malunkam Saplicy — pusty list — list z malunkam mahilni karalevy Ryksy.
Zdavałasia b, voś razhadka — heta partret Abramoviča, bo jon idzie paśla not.
Adnak pa źmieście pjesa i partret biełaruskaha kampazitara znachodziacca na staroncy 112. Malunki Saplicy i mahilni karalevy Ryksy nie majuć numaroŭ, ale pieršy ŭ źmieście idzie paśla partreta Anaceviča na staroncy 31, a druhi — paśla partreta Abramoviča na staroncy 112. Dalej pavodle źmiestu idzie partret Juzafa Karžanioŭskaha, choć u dakumiencie jon na staroncy 153; a faksimile lista Anaceviča padadziena apošnim punktam, chacia faktyčna źmieščana na vośmym liście.
Łahična było b mierkavać, što malunki Saplicy i mahilni karalevy Ryksy nadrukavanyja na advarotach arkušaŭ z partretami. U takim vypadku paśladoŭnaść pavinna była b vyhladać tak: faksimile lista — partret Anaceviča — malunak Saplicy — partret Abramoviča — malunak mahilni karalevy Ryksy — partret Karžanioŭskaha.
Ale ŭ dakumiencie, vystaŭlenym na sajcie biblijateki (jaki, vidać, jość kampilacyjaj usich niatekstavych staronak, jakija zachavalisia ŭ kankretnym asobniku i jakija vykładzieny ŭ najlepšaj jakaści), abo adsutničaje partret Abramoviča, abo jon pierabłytany miescami z partretam Anaceviča. Poŭny chaos.
Zrešty, błytanina ź listami sapraŭdy mahła ŭźniknuć: muzyčnaja paema Abramoviča, jakaja stała epicentram treciaha vypusku, ź nieviadomaj pryčyny była ŭklučana Padbiareskim razam z artykułam pra kampazitara litaralna ŭ apošni momant — uvieś hety błok uklejvaŭsia ŭžo paśla 112‑j staronki. Chaŭstovič miarkuje, što vydaviec moh takim čynam abychodzić cenzuru abo ž isnavali niejkija čysta techničnyja pryčyny.
Uskosnyja dokazy
Treba taksama ŭličvać, što Anacevič pamior va ŭzroście 64 hadoŭ, a Abramoviču na momant vychadu treciaha vypusku almanacha było kala 35. Na partrecie ž bačym mužčynu z azyzłym tvaram, miaškami pad vačyma i druhim padbarodździem — małajmavierna, kab małady kampazitar vyhladaŭ tak, kali tolki nie mieŭ surjoznych prablem sa zdaroŭjem.
Z druhoha boku, isnuje inšaja viadomaja vyjava Anaceviča — nievialikaja zamaloŭka Stanisłava Maraŭskaha, dzie ŭ profil pakazanyja sam Anacevič, rektar Vilenskaha ŭniviersiteta Vacłaŭ Pielikan, apiakun univiersiteta Mikałaj Navasilcaŭ i carski prakuror Hieranim Batvinka. Na hetym malunku Anacevič maje zusim inšy tvar — z bolš hrubymi rysami i charakternym nosam-bulbinaj.
U «Biełaruskaj Encykłapiedyi» i «Encykłapiedyi kultury Biełarusi» artykuły pra kampazitara Abramoviča ilustrujucca nievialikim profilnym partretam maładoha čałavieka, čyje rysy tvaru taksama istotna adroźnivajucca ad taho partreta, što byŭ apublikavany ŭ almanachu.
Anacevič byŭ blizkim siabram historyka Teadora Narbuta. Narbut vielmi daražyŭ jaho dziesiaćciu listami, napisanymi ŭ 1836—1843 hadach: jon nie tolki skłaŭ ich u asobnuju papku, ale i sšyŭ rudavatymi bavaŭnianymi nitkami.
U hetuju ž papku, jak znak pašany da aŭtara, byŭ układzieny i toj samy partret, namalavany Žukoŭskim i litahrafavany Radyham, jaki viadomy pa almanachu. Narbut atrymaŭ jaho ŭ 1843 h. ad vilenskaha lekara Anicentyja Reńje (1804—1877).
«Pra śmierć Anaceviča zusim nie čuvać. Biez sumnievu, heta chłuśnia, bo niadaŭna ja bačyŭsia z tymi, chto byŭ u Pieciarburhu, i jaho bačyli zusim zdarovym. Dałučaju 3 partrety Anaceviča, mnie dali 8 asobnikaŭ na prodaž, adna štuka kaštuje 2 złotyja, moža, udasca pradać, bo rabota vielmi dobraja i padabienstva [partretavanaha] vialikaje», — pisaŭ Narbut.
Vidavočna, kali Narbut byŭ siabram Anaceviča i kazaŭ pra vialikaje partretnaje padabienstva, jon dakładna viedaŭ, jak toj vyhladaŭ.
Jašče adnym dokazam na karyść taho, što partret usio ž naležyć Anaceviču, źjaŭlajecca ŭłasna podpis. Žukoŭski stvaryŭ nie adzin taki partret, jamu ž naležyć i viadomaja vyjava piśmieńnika Jana Barščeŭskaha, vykananaja ŭ tym ža styli, što i partret u almanachu. Jon taksama maje rukapisny podpis — Jan Barszczewski. Partret Barščeŭskaha pracy Žukoŭskaha byŭ apublikavany ŭ druhim vypusku «Rocznika Literackiego» ŭ 1844 h. pierad jaho tvoram «Uspaminy pra naviedvańnie rodnaha kraju».
Anałahična na frantyśpisie čaćviortaha i apošniaha vypusku almanacha, vydadzienaha ŭ 1849 hodzie ŭžo ŭ Vilni, źmieščany partret Stanisłava Maniuški pracy Rypinskaha taksama z rukapisnym podpisam — Stanisław Moniuszko.
Tak što mierkavańnie, niby na partrecie staić daroŭny nadpis Anaceviča, možna adkinuć jak pamyłkovaje — heta podpis, jaki abaznačaje namalavanuju asobu. Možna ŭpeŭniena śćviardžać, što heta pratret historyka Ihnata Anaceviča, a nie Abramoviča.
Sapraŭdny partret kampazitara
Narešcie, kali hety artykuł užo byŭ zavieršany, ja ź cikaŭnaści źviarnuŭsia da jašče adnoj krynicy, jakaja mahła dapamahčy pastavić usie kropki nad «i», choć imaviernaść była małaja.
U Dziaržaŭnym muziejnym katałohu Rasii zachoŭvajecca niekalki partretaŭ Anaceviča, identyčnych tamu, što byŭ nadrukavany ŭ almanachu.
Ale samaje cudoŭnaje — ŭ fondach Dziaržaŭnaha histaryčnaha muzieja ŭ Maskvie znajšoŭsia i partret biełaruskaha kampazitara Antona Abramoviča pracy Žukoŭskaha z rukapisnym podpisam samoha partretavanaha!
Vidać, mienavita hetaja vyjava i musiła trapić (ci ŭsio ž patrapiła) u treci vypusk «Rocznika Literackiego», a jaje abrezanaja viersija paźniej vykarystoŭvałasia ŭ encykłapiedyjach. Jana vyrazna kantrastuje sa stomlenym i statyčnym partretam Anaceviča: pierad nami žyvy, žvavy małady čałaviek, paviernuty ŭ profil, nibyta zaśpiety za fartepijana, hrajučy na niabačnych kłavišach.
Da kanca niezrazumieła, jak i dzie vyjava Anaceviča padmianiła aryhinalny partret Abramoviča, ale z usiaho hetaha rasśledavańnia dobra vidać: dostup da poŭnaj pieršakrynicy mocna abmiežavany, a sam vypusk sabrany błytana.
Partret Abramoviča byŭ viadomy biełaruskaj navucy, ale, mahčyma, mienavita ŭ hetym artykule ŭpieršyniu z 1846 hoda jon publikujecca ŭ biełaruskim vydańni ŭ poŭnym farmacie — i z dakładnym razumieńniem taho, chto na im adlustravany.
***
Naša praca niemahčymaja biez vašaj padtrymki. Kali vy pračytali hety artykuł i vam cikava toje, što my raskopvajem, padtrymajcie nas praz Patreon, praz Pejpoł, abo pieradaŭšy danat Redakcyi lubym inšym zručnym dla vas sposabam, praz tych redaktaraŭ i žurnalistaŭ «Našaj Nivy», jakich vy viedajecie asabista.
A jašče — padkazvajcie nam, na što źviarnuć uvahu, i pieradavajcie infarmacyju znutry Biełarusi praz sakretny čat u telehramie @nn_editor abo na mejł [email protected]. Abo ŭ Sihnał ci inšym sposabam tym z redaktaraŭ i žurnalistaŭ «NN», jakich viedajecie asabista.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆAdziny viadomy partret Vasila Ciapinskaha akazaŭsia vyjavaj francuzskaha architektara
U Minsku byŭ svoj šedeŭr Albrechta Dziurera. Dzie jon ciapier?
U Nacyjanalnym mastackim muziei vystava da 120‑hodździa Andreja Biembiela, zasnavalnika biełaruskaj škoły skulptury
U Śviackim pałacy raskryli halereju partretaŭ rymskich impierataraŭ. Jany byli schavanyja ad vačej bolš za stahodździe
U Litvu z Vatykana pryvieźli ŭnikalnyja kodeksy z Pahoniaj i histaryčnymi minijaciurami, stvoranyja biełaruskimi hrafiniami dla Papy
Ciapier čytajuć
Pamiatajecie kadeta, jaki na sustrečy z Łukašenkam śmieła vystupiŭ pa-biełarusku? Jon vyjechaŭ z krainy21
Kamientary