Pradajuć kalekcyju, kanfiskavanuju ŭ Babaryki. A što stała z tvorami, jakija kanfiskoŭvali nacysty?
Represiŭnyja režymy kanfiskoŭvali tvory mastactva ŭ svaich achviar, prykryvajučysia zakonami, a ciapier dziaržavam i kalekcyjanieram davodzicca viartać šedeŭry ich sapraŭdnym ułaśnikam. Siońnia ŭłady ŭ Minsku raskłali tyja ž hrabli, raspradajučy pryvatnuju kalekcyju Babarykaŭ. Pa vynikach aŭkcyjonu tvory, najchutčej, vyviezuć u Rasiju. Ci budzie šaniec u budučyni ich viarnuć?
«Ničyjnaje» dabro
U časy nacysckaj Hiermanii rabavańnie mastactva stała častkaj ahulnaj palityki pieraśledu. Da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny najpierš paciarpieli jaŭrejskija kalekcyjaniery i handlary: ichnija tvory kanfiskoŭvali, a ŭ vypadkach, kali jany sprabavali atrymać dazvoł na emihracyju, prymušali pradavać majomaść za kapiejki.
Tak zvanyja «prymusovyja prodažy» stali zvykłaj praktykaj: ułady ŭvodzili padatki kštałtu «padatku na ŭcioki z Rejcha», zabirali kaštoŭnaści i adnačasova afarmlali heta jak «zakonnyja» ździełki.
Pa acenkach, u 1933—1945 hadach u Hiermanii, Aŭstryi i akupavanaj Jeŭropie było skradziena kala 600 tysiač tolki tvoraŭ mastactva, u tym liku šedeŭry Mane, Macisa ci Klimta. Jany traplali ŭ pryvatnyja kalekcyi kiraŭnikoŭ rejcha, u dziaržaŭnyja muziei i na art-rynak, a vialikija partyi składziravalisia ŭ śpiecyjalnych schoviščach.
Paśla vajny sajuźniki adšukali kala 5 miljonaŭ kulturnych kaštoŭnaściaŭ u 1500 schoviščach i pačali viartańnie. Ale restytucyja była składanaj, bo pryvatnyja kalekcyi — ułasnaść zabitych, departavanych, vymušanych emihravać — a tamu časta zastavalisia ŭ niapeŭnym pravavym statusie.
Karciny i skulptury z pryvatnych kalekcyj traplali ŭ dziaržaŭnyja muziei i na mastackija aŭkcyjony, dzie ich pachodžańnie nie zaŭsiody chacieli ŭdakładniać, pierapradavalisia pa niekalki razoŭ, jašče bolš zabłytvajučy ich pravienans.
Navat siońnia, praz 80 hadoŭ paśla zakančeńnia vajny, jašče dziasiatki tysiač tvoraŭ mastactva majuć niavyśvietlenaje pachodžańnie.
Novy padychod
Kardynalny pavarot u pytańni viartańnia pryvatnych kalekcyj adbyŭsia tolki praz paŭstahodździa paśla vajny. U 1998 hodzie 44 krainy, u tym liku Hiermanija i Aŭstryja, padpisali Vašynhtonskija pryncypy: krainy byli abaviazanyja adkryvać archivy, daśledavać pachodžańnie, publikavać vyniki hetych daśledavańniaŭ i šukać «spraviadlivyja i roŭnyja rašeńni» ŭ dačynieńni da takich tvoraŭ mastactva. U 2009-m u Čechii była pryniataja Terezinskaja dekłaracyja, jakaja pašyryła abaviazki i ŭklučała ŭžo i stračanuju nieruchomaść dy zachavańnie pamiaci pra Chałakost.
Z 1990-ch hadoŭ spadčyńniki represavanych nacystami aktyŭna ŭklučylisia ŭ baraćbu za spadčynu svaich svajakoŭ i adnaŭleńnie histaryčnaj spraviadlivaści. Najbolš viadomaj źjaŭlajecca historyja Maryi Altman, čyje pretenzii na «nacyjanalny zdabytak» Aŭstryi skałanuli krainu i suśvietny rynak mastactva, daŭšy nadzieju inšym spadčyńnikam achviar nacystaŭ.
«Załataja Adel»
Maryja naradziłasia ŭ Vienie ŭ zamožnaj jaŭrejskaj siamji Błoch-Baŭeraŭ. Jaje ciotka, Adel Błoch-Baŭer, była adnoj z hałoŭnych muz mastaka Hustava Klimta. Mienavita jana paziravała mastaku dla «Partreta Adeli Błoch-Baŭer I» — karciny, viadomaj siońnia jak «Załataja Adel». U domie siamji zachoŭvalisia i inšyja pracy Klimta — «Partret Adeli II», «Biarozavy haj», «Jabłynia I», «Damy ŭ Unterachu na Aterze».
U 1938 hodzie, paśla anšlusu Aŭstryi, nacysty kanfiskavali ŭsiu majomaść Błoch-Baŭeraŭ razam z kalekcyjaj karcin Klimta. Fierdynand Błoch-Baŭer, pramysłoviec i muž Adeli, uciok i pamior u emihracyi ŭ 1945 hodzie. Karciny trapili ŭ aŭstryjskuju halereju Bielvieder, dzie jany ličylisia «nacyjanalnaj spadčynaj». Pavodle aficyjnaj viersii ich dziaržavie byccam by adpisała Adel.
Ale ŭ kancy 1990-ch žurnalist Hubiertus Černin u archivach znajšoŭ dakumienty, jakija pakazvali inšaje: uładalnikam karcin byŭ muž Adeli, i jon pakinuŭ usio spadčyńnikam — dzieciam svajho brata. Aŭstryjskaja dziaržava, takim čynam, nie mieła zakonnych pravoŭ na karciny.
Sud, jaki źmianiŭ praviły hulni
Maryja Altman, jakaja z mužam źbiehła ad nacystaŭ i žyła ŭ Łos-Andželesie, spačatku sprabavała damahčysia spraviadlivaści ŭ Aŭstryi, ale sudovyja zbory byli niepadjomnymi — za toje, što naležała joj pa pravie, jana musiła zapłacić $1,5 młn. U 2000 hodzie žančyna padała isk u ZŠA suprać Aŭstryi. Hetaja hučnaja sprava dajšła da Viarchoŭnaha suda ZŠA, jaki ŭ 2004 hodzie pastanaviŭ, što dziaržavy nie abaronienyja imunitetam, kali havorka idzie pra majomaść, skradzienuju z parušeńniem mižnarodnaha prava. Hetaje rašeńnie mieła histaryčnaje značeńnie i adkryła šlach dla mnohich inšych pazovaŭ.
U vyniku ŭ 2006-m arbitraž u Vienie pastanaviŭ: usie piać karcin Klimta treba viarnuć spadčyńnicy Altman. Dla Aŭstryi, jakaja ŭsprymała karciny jak nacyjanalny zdabytak, rašeńnie suda stała šokam. Ich košt aceńvaŭsia prykładna ŭ 300 miljonaŭ dalaraŭ, jaki akazaŭsia niepadjomnym dla Aŭstryi. U vyniku Altman raspradała na aŭkcyjonach pryvatnym kalekcyjanieram tvory Klimta, jakija jašče niadaŭna ŭpryhožvali muziej u Vienie. «Załatuju Adel» kupili za rekodnuju dla taho času canu dla žyvapisu — $135 miljonaŭ.
Spadčyńnica Błoch-Baŭeraŭ pakazała, što jana maje prava rasparadžacca svajoj majomaściu pa ŭłasnym razumieńni.
Paśladoŭniki
Historyja Altman stała maralna-pravavym simvałam: paśla jaho inšyja krainy pačali bolš aktyŭna pierahladać svaje kalekcyi, vyšukvajučy tvory z sumnieŭnym pachodžańniem. U 2001 hodzie ŭ Niderłandach viarnuli spadčyńnicy Žaka Haŭdstykiera, jaŭreja-antykvara, jaki ŭciok z krainy, kali na jaje napali nacysty, sotni rabot ź jaho kalekcyi. U 2013 hodzie ŭ Hiermanii vybuchnuła historyja kvatery Hurlita, spadčyńnika handlara kanfiskavanym mastactvam, u jakoj było kala 1500 tvoraŭ nieviadomaha pachodžańnia, častka ź jakich vystaŭlałasia na lehiendarnaj «vystaŭcy dehienieratyŭnaha mastactva» ŭ 1937 hodzie.
Znakavym i nieadnaznačnym prykładam źjaŭlajecca i viartańnie spadčyńnikam Kazimira Maleviča jaho karciny «Suprematyčnaja kampazicyja», jakuju jon pakinuŭ u Bierlinie paśla vystavy 1927 hoda i pieradaŭ na zachavańnie architektaru Huha Hierynhu, jaki paźniej vyviez karcinu z Hiermanii, kab uratavać ad nacystaŭ. Ale ŭ 2000-ja hady spadčyńniki mastaka damahlisia praz sud viartańnia hetaj i inšych karcin, jakija asieli ŭ zachodnich muziejach, jak tvoraŭ, stračanych u vyniku pieraśledu.
Za apošnija dziesiacihodździ ŭ Zachodniaj Jeŭropie viadomyja dziasiatki vypadkaŭ, kali tvory mastactva, skradzienyja nacystami pavodle ŭstalavanaha nacystami represiŭnaha zakanadaŭstva, byli viernutyja ich zakonnym uładalnikam.
Ciapier užo i biełaruskija ŭłady raspradajuć majomaść biaźvinna represavanych. Simvaličny prykład — niadaŭna vystaŭlenyja na aŭkcyjon 19 tvoraŭ z kalekcyi Viktara Babaryki. Jašče ŭ 2020-m biełarusaŭ pałochali, što nabytuju «Biełhazprambankam» kalekcyju biełaruskich mastakoŭ rychtujuć da vyvazu ŭ Rasiju.
A siońnia ŭsio adbyvajecca naadvarot: ułady sami vystaŭlajuć tvory mastactva na aŭkcyjon, dzie faktyčna adzinymi kupcami mohuć być tolki kalekcyjaniery z Rasii, jakija nie hrebujuć kradzienym. Bo dla ŭsiaho astatniaha śvietu jany — taksičnyja i stratnyja: skradzienaje ŭsio adno daviadziecca viartać.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆCiapier čytajuć
Źnikły Anatol Kotaŭ byŭ partnioram samaha vysokapastaŭlenaha biełaruskaha raźviedčyka, jaki pierajechaŭ u Polšču. Tut moža być kluč da razhadki jaho źniknieńnia8080
Kamientary