Intervju sa 100-hadovym doktaram Anatolem Zankovičam — pra žyćcio padčas Druhoj suśvietnaj i pracu chirurham u ZŠA
Žyćcio Anatola Zankoviča — heta niaprostaja historyja XX stahodździa, raskazanaja praź los adnaho čałavieka. Jaho siamja zaznała raskułačvańnie, Anatolu daviałosia pažyć pry palakach, savietach i nacystach. Urešcie mužčyna emihravaŭ u ZŠA, dzie 40 hadoŭ adpracavaŭ chirurham u Čykaha. Svaju historyju jon raskazaŭ «Našaj Nivie».
Sioleta Anatolu Zankoviču spoŭniłasia 100 hadoŭ. Jon kaža, što ŭ jaho niama sakretu daŭhalećcia. «Prosta žyŭ, dobra staviŭsia da ludziej, słuchaŭ inšych, tryvaŭ i nie padaŭ ducham».
Siamja Zankovičaŭ, u jakoj było 10 dziaciej, pachodzić ź vioski Siŭcy (Vilejski rajon).
Anatol naradziŭsia tam u 1925 hodzie, kali vioska ŭvachodziła ŭ Polskuju Respubliku. Jaho baćki mieli vialikuju haspadarku.
«Doma zaŭsiody havaryli pa-biełarusku»
«Doma my zaŭsiody havaryli pa-biełarusku, — zhadvaje Anatol. — Dzieci išli ŭ polskuju škołu — tam, viadoma, polskaja mova, ale jak tolki viartalisia dadomu, nivodnaha polskaha słova nichto nie čuŭ. Baćki taksama havaryli tolki pa-biełarusku. Jany vučylisia jašče ŭ carskaj škole, kali Biełaruś była pad Rasijskaj impieryjaj, tamu ŭmieli pisać pa-rusku.
Pa-biełarusku havaryli, ale nie mieli mahčymaści vučycca na rodnaj movie — ułada nie davała. My, biełarusy, da palakaŭ stavilisia dobra, i jany da nas taksama. Chacia časam było i takoje. Adzin polski nastaŭnik niejak skazaŭ mnie: «Čamu ty havoryš mužyckaj movaj?» A ja maŭčaŭ — ničoha nie adkazaŭ — i nadalej havaryŭ pa-biełarusku».
U Druhuju suśvietnuju vajnu z prychodam savieckaj ułady ŭ Zachodniuju Biełaruś baćkoŭ Anatola raskułačyli. Siamja vyžyła dziakujučy zapasam, jakich chapiła na peŭny čas. Potym časta haładali.
«My ŭsie žyli razam, ludzi byli znajomyja pamiž saboj, nijakich kanfliktaŭ nie było. A potym — usio raptam źmianiłasia. Čamu jany pryjšli raskułačvać mienavita da nas? Heta vielmi cikava, čamu ludzi tak mianiajucca.
Voś, naprykład, bratoŭ Barysa, Siarhieja i siastru Antaninu, jakija ničoha nie zrabili, nie supracoŭničali ź niemcami, zabili partyzany, jakija kryčali, što jany «ruskija». Čamu ludzi źmianiajucca tak? Čamu siońnia žyvieš pobač z čałaviekam, a zaŭtra jon hatovy ciabie zabić? Heta ciažka zrazumieć», — kaža jon i płača.
Anatol zhadvaje, što z prychodam savietaŭ ludzi ŭ vioscy stali bajacca za svajo žyćcio, bo mnohich zabirali ŭ łahiery ŭ Sibir.
«Bajalisia, što saviety vyviezuć u Sibir»
Niamieckaje vojska pryjšło ŭ rodnuju viosku Anatola ŭ lipieni 1941-ha. Tady jon vučyŭsia ŭ Vilejskaj biełaruskaj himnazii.
«Dla biełarusaŭ heta byŭ čas vyprabavańniaŭ, bo mnohija chavalisia ŭ lasach — uciakli z Čyrvonaj Armii ci prosta nie chacieli ź joj źviazvacca. Ale žyć u lesie — heta ciažka, treba było niešta jeści. Partyzany prychodzili da miascovych, da mužykoŭ, patrabavali — to adziežu, to ježu. Časam u adnosinach była ŭzajemnaść, ale byvała, što prosta zabirali ŭsio siłaj», — raskazvaje jon.
Pa słovach Anatola, niekatoryja miascovyja ličyli, što niemcy dali peŭnuju svabodu, bo vyhnali ruskuju armiju i dazvalali vučycca na biełaruskaj movie.
«Niamieckaja akupacyja mnohim zdavałasia navat lepšaj za savieckuju, — kaža jon. — Naša himnazija praciahvała isnavać. Tolki budynak jaje niemcy zabrali pad sałdackija patreby. Vučni pierajechali ŭ inšyja damy i škoły. Ale navučańnie praciahvałasia — byli kłasy, byli biełaruskija nastaŭniki, i navučańnie išło na biełaruskaj movie».
U 1944-m Anatol pajšoŭ vučycca ŭ aficerskuju škołu Biełaruskaj krajovaj abarony. Kali niemcy stali adstupać ź Biełarusi pad ciskam savieckaj armii, Anatol evakujavaŭsia ŭ Hiermaniju.
«Usich maładych evakujavali ŭ Hiermaniju. Ja ŭžo byŭ tam, kali daviedaŭsia, što i maje baćki taksama vyjechali. Jany apynulisia ŭ Drezdenie, daloka ad mianie. Baćka i maci pajechali ŭ Niamieččynu tolki tamu, što vielmi bajalisia, što saviety ich vyviezuć u Sibir. Žyli jany prosta, byli zvyčajnyja biełaruskija ludzi, sielskija, nie palityki. Ale tady ŭžo mnohija razumieli, što moža zdarycca — aryšty, vysyłki. Ale praź niejki čas jany viarnulisia ŭ Biełaruś.
Tady prychodzili savieckija aficery i ŭhavorvali: «Viartajciesia». Tak mnohija i zrabili. Na žal, mnohija tyja, chto pavieryŭ i viarnuŭsia, — ich adrazu vyvieźli ŭ Sibir. Tamu moj brat Žorž i ja vyrašyli zastacca ŭ Hiermanii, my bajalisia», — raskazvaje Zankovič.
«Pracavali ŭ amierykanskaj sałdackaj kuchni»
U Hiermanii Anatol trapiŭ na słužbu ŭ ROA — armiju hienierała Ułasava, sfarmiravanuju z pałonnych i emihrantaŭ, jakaja vajavała na baku Treciaha rejcha.
«Nas pavinny byli nakiravać u biełaruskija [čaści], ale nichto dobra nie viedaŭ, chto jość chto. Tamu mianie pa pamyłcy vysłali ŭ ruskuju kłasičnuju armiju. Prosta pierabłytali. Nichto z nas sam nie vybiraŭ, prosta tak zdaryłasia», — kaža jon.
U Rehiensburhu — niamieckim horodzie niepadaloku ad Čechii — Anatol razam ź inšymi ŭłasaŭcami zdaŭsia amierykanskamu vojsku.
«Kab vyžyć, my pracavali ŭ amierykanskaj sałdackaj kuchni. Jeli razam z amierykanskimi sałdatami, jany byli vielmi dobryja da nas. Adčuvałasia svaboda. Amierykancy zabrali zbroju ŭ tych, u kaho jana była. A ŭ mianie zastaŭsia pistalet u kišeni, i ja jaho tak i zachavaŭ navat u łahiery.
Strašna zusim nie było. My byli ŭ vialikim łahiery, tam było kala piacidziesiaci tysiač čałaviek — nie tolki biełarusy, ale i ŭkraincy, i palaki. Amierykancy dobra da nas stavilisia, karmili. Było adčuvańnie, što nichto nas nie źbirajecca karać», — kaža jon.
U armii ŭ Anatola byli siabry, biełaruskija chłopcy, jany trymalisia razam. Jon uzhadvaje, što ŭ łahier pryjazdžali i savieckija aficery i pierakonvali ŭsich viartacca ŭ Saviecki Sajuz.
«Niekatoryja pavieryli i viarnulisia, — raskazvaje jon. — Saviety naciskali, pierakonvali. Adnak adnojčy hienierał amierykanski pačuŭ pra heta i skazaŭ: «Kali chto choča — niachaj viartajecca, ale nijakaha prymusu być nie pavinna». I jon zahadaŭ heta aficyjna, bo byli vypadki, što ludziej siłaj zabirali, i tyja, chto nie chacieŭ viartacca, navat siabie zabivali, kab nie trapić u SSSR. Heta byŭ strašny čas. Ale dobra, što amierykancy pastavilisia z pavahaj — chto chacieŭ, moh zastacca».
«Pieršapačatkova dumaŭ pra palityku, ale razumieŭ, što być miedykam — heta stabilnaja praca, dzie b ja ni byŭ»
U 1946 hodzie Anatol skončyŭ Biełaruskuju himnaziju imia Janki Kupały. Jana była zasnavana ŭ łahiery dla pieramieščanych asob u Rehiensburhu z metaj padrychtoŭki biełaruskaj moładzi dla pastupleńnia ŭ VNU. Paśla niadoŭha vučyŭsia ŭ Teałahična-fiłasofskaj vyšejšaj škole. Byŭ zasnavalnikam i staršynioj Rehiensburhskaha adździeła Zhurtavańnia biełaruskich studentaŭ u Hiermanii. Z druhoha siemiestra Anatol vyrašyŭ pieravieścisia na miedycynski fakultet Miunchienskaha ŭniviersiteta. Anatol maryŭ stać doktaram.
Ale ŭ 1949 hodzie ŭ Zachodniaj Hiermanii była praviedziena hrašovaja reforma i heta źmianiła płany, daviałosia pierajechać.
«U Niamieččynie ŭsio stała vielmi ciažka — źmianili hrošy, inflacyja, žyć stała ciažka. My pačuli, što ŭ Bielhii, u horadzie Luvenie, univiersitet daje mahčymaść vučycca. Tam byŭ biełaruski ruch, padtrymka. Tamu ŭ 1949-m ja pierajechaŭ u bielhijski Luven. Spačatku zapisaŭsia ŭ himnaziju pry ŭniviersitecie. Praŭda, ciažka było, bo my nie havaryli pa-francuzsku. Pačynali z taho, što razmaŭlali z prafiesarami pa-niamiecku. Ale nas padtrymlivali — dali stypiendyju, karmili. Heta była dobraja mahčymaść žyć volna i vučycca», — raskazvaje jon.
Anatol advučyŭsia na chirurha i ŭ 1956-m atrymaŭ dypłom. Pacikavilisia, čamu jon abraŭ mienavita miedycynu.
«Uvohule pieršapačatkova dumaŭ pra palityku, ale razumieŭ, što być miedykam — heta stabilnaja praca, dzie b ja ni byŭ. Tamu pajšoŭ u miedycynu. U Bielhii tady mnohija biełarusy, jakija vučylisia, nie mahli pracavać pa śpiecyjalnaści, bo byŭ taki asablivy zakon, ale z časam u krainie jaho źmianili — biełarusy atrymali prava adkryvać svaju praktyku i pracavać samastojna, a nie razam ź inšymi daktarami. Na žal, ja ŭžo na toj momant vyjechaŭ u ZŠA i nie viarnuŭsia», — raskazvaje jon.
«Žonka była na dziesiać hadoŭ maładziejšaja za mianie»
U Bielhii Anatol paznajomiŭsia sa svajoj budučaj žonkaj — Matyldaj.
«Ja byŭ na miedycynskim, jana — na fakultecie francuzskaj movy, fiłołah. Matylda była na dziesiać hadoŭ maładziejšaja za mianie, kali paznajomilisia, joj było 18, a mnie — 29. Jana razmaŭlała na francuzskaj, taksama na niamieckaj. Pastupova syšlisia, i ŭ 1956 hodzie ažanilisia. Žonka vielmi palubiła biełarusaŭ. Kali jaje baćki daviedalisia pra mianie, jany nie byli suprać, kab jana vychodziła zamuž za mianie, bo ja biełarus.
U nas troje dačok, adna ź ich pajšła z žyćcia ŭ maładym uzroście: ankałohija. Majem čatyroch unukaŭ. Adzin ź ich matematyk, dva inšyja — advakaty, a małodšy vučyć karejskuju movu».
U 1958 hodzie razam z žonkaj Anatol pierajechaŭ žyć u ZŠA.
«U Bielhii žyli šmat maich siabroŭ — biełarusy, čechi, ukraincy, palaki, — jakija vyjazdžali ŭ Amieryku. Ale ŭ toj čas ja bačyŭ, što treba budzie šukać lepšyja mahčymaści. Ja pačaŭ čytać časopisy i daviedaŭsia, što amierykanskija špitali šukajuć lekaraŭ. Napisaŭ u niekalki špitalej, i adzin u Ilinojsie adkazaŭ, što ja mahu atrymać pracu. Ja chutka atrymaŭ hryn-kartu», — raskazvaje jon.
Matylda pahadziłasia jechać z Anatolem. «Dobra, davaj ciapier adukoŭvać Amieryku», — skazała žančyna.
«Jana pajšła z žyćcia niadaŭna, heta stała dla mianie vialikaj strataj. My abjechali ź joj usiu płanietu, akramia Japonii, kudy taksama chacieli pajechać. Mnie cikava było ŭbačyć, jak ludzi za tysiačy hadoŭ nie źmianilisia, zachavaŭšy svaju kulturu i mientalitet».
«Z bratam my razam źjeździli ŭ našu viosku Siŭcy. Tam amal ničoha nie zastałosia — vioski byli spalenyja»
Budučy chirurham, Anatol pieravažna pravodziŭ apieracyi na žyvacie.
«Adnojčy zrabiŭ dźvie apieracyi na lohkich, dzie vydaliŭ častki lohkich, u jakich byŭ rak. Byli i vielmi adkaznyja apieracyi na vialikim sasudzie serca — aorcie. Heta było vielmi ciažka, bo pamyłka mahła pryvieści da surjoznych uskładnieńniaŭ, navat straty noh. Astatnija apieracyi byli bolš prostyja ŭ paraŭnańni», — zhadvaje jon.
U Biełarusi ŭ Anatola zastalisia stryječnyja braty. Adzin ź ich žyvie ŭ Minsku — skulptar Valancin Zankovič.
«My sustrakalisia ŭ Minsku ŭ 1993 hodzie, tady Stanisłaŭ Šuškievič zaprasiŭ biełarusaŭ z usiaho śvietu na źjezd. A z bratam my razam źjeździli [zaadno] ŭ našu viosku Siŭcy. Tam amal ničoha nie zastałosia — vioski byli spalenyja. Maich baćkoŭ pachavali ŭ Vilejcy — niedaloka ad vioski. Tam taksama pachavanyja maje dziady pa maci i pa baćku».
U emihracyi Anatol nie zabyŭsia na biełaruskuju movu. U Čykaha, pa jaho słovach, biełarusy zaŭsiody źbiralisia razam i havaryli pa-biełarusku.
«Maja žonka nie havaryła pa-biełarusku, dzieci taksama, časam jany pierachodzili na francuzskuju, ale ja zastavaŭsia ź biełaruskaj movaj», — kaža jon.
Što dapamahała Anatolu pa žyćci?
«Usiudy było ciažka, bo byŭ taki čas, ale ja zaŭsiody trymaŭsia, lubiŭ chadzić u škołu, chacia niekatoryja siabry sychodzili z zaniatkaŭ, nie lubili vučycca. Moža, praha da vučoby niejak i dapamahała.
Ja bačyŭ šmat vojnaŭ. Heta ludskaja pryroda. Vojny pačynajucca, bo ludzi nie mohuć pahavaryć i znajści parazumieńni. Kab vajny nie było, treba pačynać sa škoły, adukacyi, z dapamohi ludziam, z dabryni. Treba vučyć ludziej mirnamu žyćciu, kab vajna nie paŭtarałasia».
Ciapier čytajuć
Historyja ŭ EHU — heta histfak vašaj mary. Jeŭrapiejski dypłom z navučańniem na biełaruskaj movie pry intensiŭnym vyvučeńni anhlijskaj. I poŭnaja svaboda11
Kamientary