Upakoŭki fastfudu i staryja tefłonavyja patelni — strašennaja pahroza. Ale ŭ Biełarusi ich nijak nie ŭtylizujuć. Jak bierahčysia?

Pier– i paliftorałkilnyja złučeńni (PFAS), viadomyja jak «viečnyja chimikaty», — heta vialikaja hrupa z bolš čym 14 000 sintetyčnych złučeńniaŭ, jakija nadzvyčaj ustojlivyja da vady, tłuščaŭ, vysokich tempieratur i bijadehradacyi. Jany vykarystoŭvajucca z 1940-ch hadoŭ dziakujučy svaim unikalnym ułaścivaściam, ale mienavita hetaja ŭstojlivaść zrabiła PFAS hłabalnaj ekałahičnaj i miedycynskaj prablemaj.

Adzin ź pieršych i najbolš viadomych pradstaŭnikoŭ — pierftoraktanavaja kisłata (PFOA), što vykarystoŭvajecca dla vyrabu tefłonu — antypryharnaha pakryćcia dla posudu. Inšaje viadomaje złučeńnie — pierftoraktansulfonavaja kisłata (PFOS) — znajšła prymianieńnie ŭ pažarnych pienach, jakija tušać haručyja vadkaści, u vodaniepranikalnych pakryćciach dla tkanin i ŭpakoŭcy fast-fudu.

Ź ciaham času na źmienu PFOS pryjšła pierftorhieksansulfonavaja kisłata (PFHxS), što vykarystoŭvajecca ŭ tekstyli, elektronicy i ačyščalnych srodkach. Peŭnyja typy PFAS i ciapier šyroka vykarystoŭvajucca ŭ kaśmietycy, zmazkach, śpiecyjalizavanych farbach, paŭpravadnikovaj pramysłovaści i miedycynskim abstalavańni — paŭsiul, dzie patrabujecca hidra-, tłušča– i termaŭstojlivaść.

Asnova chimičnaj stabilnaści PFAS — mocnaja suviaź pamiž atamami vuhlarodu i ftoru, jakaja pieraškadžaje naturalnamu raspadu. Mienavita heta pryviało da ich nazapašvańnia ŭ pryrodzie i žyvych arhanizmach.

Uździejańnie PFAS na žyvioł i ludziej

Na siońnia PFAS byli vyjaŭlenyja ŭ pitnoj vadzie, hlebie i pavietry. Pavodle Jeŭrapiejskaha ekałahičnaha ahienctva, hetyja rečyvy źviazvajucca z rakavymi zachvorvańniami, parušeńniami repraduktyŭnaj i imunnaj sistem, harmanalnymi zbojami i mietabaličnymi razładami.

Daśledavańnie na race Kiejp-Fir u Paŭnočnaj Karalinie ŭ 2022 hodzie pakazała, što ŭsie 75 pratestavanych amierykanskich alihataraŭ (achoŭny vid) mieli PFAS u syvaratcy kryvi. Navukoŭcy źviazali heta z parušeńniami imunnych funkcyj i chvarobami aŭtaimunnaha typu.

Čamu PFAS dahetul vykarystoŭvajucca?

Niahledziačy na ŭsie ryzyki, PFAS praciahvajuć šyroka vykarystoŭvacca. Pryčyna — adsutnaść tannych i efiektyŭnych alternatyŭ, a taksama aktyŭnaje łabiravańnie intaresaŭ vytvorcaŭ. Naprykład, francuzskaja kampanija SEB, jakaja vałodaje brendami Tefal, Rowenta i Moulinex, aktyŭna vystupaje suprać abmiežavańniaŭ na PFAS, zajaŭlajučy pra ekanamičnyja straty i technałahičnyja ciažkaści.

Jak śviet zmahajecca z PFAS?

ES — adzin ź lidaraŭ u baraćbie z PFAS. U miežach Stakholmskaj kanviencyi ab ustojlivych arhaničnych zabrudžvalnikach zabaronienyja: PFOS (z 2009 hoda), PFOA (z 2019 hoda), PFHxS (z 2022 hoda).

U 2023 hodzie Danija, Hiermanija, Niderłandy, Narviehija i Šviecyja padali ŭ Jeŭrapiejskaje chimičnaje ahienctva prapanovu ab univiersalnym abmiežavańni ŭsich PFAS. Razhladałasia poŭnaja zabarona ich vykarystańnia: u bytavych tavarach z 2025 hoda; va ŭsich śfierach pramysłovaści z 2030 hoda. Adnak cisk pramysłovych łabistaŭ zamarudžvaje pryniaćcie rašeńniaŭ.

Francyja

U lutym 2025 hoda Nacyjanalnaja asambleja Francyi pryniała zakon, jaki zabaraniaje z 1 studzienia 2026 hoda vytvorčaść i prodaž kaśmietyki, tekstylnaj vopratki i abutku, srodkaŭ dla ich vodaniepranikalnaj apracoŭki, a taksama vosku dla łyž, jakija ŭtrymlivajuć PFAS vyšej dazvolenaj kancentracyi.

Z 1 studzienia 2030 hoda zabarona achopić usie tekstylnyja vyraby, za vyklučeńniem tych, što vykarystoŭvajucca dla zabieśpiačeńnia funkcyj dziaržaŭnaha suvierenitetu i dla jakich nie isnuje technałahična abo ekanamična dastupnych alternatyŭ.

Pad ciskam vytvorcaŭ antypryharnaje pakryćcio dla posudu było vyklučana z dakumienta.

ZŠA

U šerahu štataŭ ZŠA zabaronienyja PFAS u charčovaj upakoŭcy i pažarnych pienach. Aktyŭna raspracoŭvajucca technałohii ačystki vady z dapamohaj ionaabmiennych smołaŭ i aktyvavanaha vuhalu.

Kitaj i inšyja krainy

U Kitai i niekatorych inšych krainach pravodzicca manitorynh PFAS u hlebie i vadzie, ale strohija zabarony pakul adsutničajuć.

Situacyja ŭ Biełarusi

Biełaruś padpisała Stakholmskuju kanviencyju — ale jana pakryvaje tolki asobnyja PFAS, a nie ŭsiu hrupu.

Z 1 sakavika 2025 hoda ŭ krainie ŭstupiŭ u siłu techničny kodeks zamacavanaj praktyki, jaki rehłamientuje paradak abychodžańnia z adkidami (vyjaŭleńnie, zbor, zachoŭvańnie, pieravozku, abiasškodžvańnie i zachavańnie), jakija źmiaščajuć pierftaravanyja i poliftaravanyja złučeńni ŭ adpaviednaści ź pieralikam Stakholmskaj kanviencyi.

Raspracoŭščykam vystupiŭ Instytut pryrodakarystańnia Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi.

Kodeks utrymlivaje padrabiazny pieralik adkidaŭ, jakija mohuć utrymlivać PFAS, adznačajecca nieabchodnaść uviadzieńnia sistem ich raździelnaha zboru, zachavańnia, markiroŭki, infarmavańnia i navučańnia piersanału abychodžańniu z takimi adkidami.

Adnak jon tyčycca tolki jurydyčnych asobaŭ i indyvidualnych pradprymalnikaŭ. U krainie pakul nie stvorana sistema zboru bytavych adchodaŭ, jakija ŭtrymlivajuć hetyja niebiaśpiečnyja rečyvy, pa prykładzie punktaŭ zboru starych enierhaźbierahalnych lampačak, batarejek, elektronnych adkidaŭ, šyn, akumulataraŭ ci lekaŭ.

Adsutničajuć danyja pra maštaby vykarystańnia PFAS, kancentracyi hetych rečyvaŭ u pryrodzie. Nie pravodzicca nijakaj aśvietnaj pracy z nasielnictvam.

U toj ža čas kampanii prapanujuć pasłuhi pa naniasieńni i adnaŭleńni tefłonavych pakryćciaŭ.

Što mohuć zrabić spažyŭcy?

Navat bieź dziaržaŭnych zachadaŭ spažyŭcy mohuć źnizić ryzyku:

• Vybirajcie posud biez PFAS

Kuplajcie patelni i kastruli z kieramičnym pakryćciom, ź nieržaviejučaj stali abo čyhunu. Jany nie ŭtrymlivajuć PFOA. Nie paškodžvajcie pakryćcio — mienavita jano moža vydzialać PFAS i mikrapłastyk.

• Pierad kuplaj praviarajcie markiroŭku

Šukajcie «PFAS free» abo «biez PFOA». Kali takich źviestak niama — spytajcie pradaŭca abo addavajcie pieravahu posudu biez antypryharnaha słoju.

• Paźbiahajcie vodaniepranikalnych tkanin i śpiecyjalnych achoŭnych pakryćciaŭ,

asabliva tych, što majuć antyplamnyja, tłuščaadpornyja abo vodaadpornyja ŭłaścivaści. Pry vybary tavaraŭ dla dziaciej abo dla častaha vykarystańnia varta addavać pieravahu naturalnym materyjałam biez chimičnaj apracoŭki, jak, naprykład, bavoŭna, lon ci voŭna. Taki vybar skaračaje štodzionny kantakt ź niebiaśpiečnymi złučeńniami i źnižaje ahulnaje chimičnaje ŭździejańnie na arhanizm.

• Starajciesia radziej užyvać fast-fud i ježu na vynas,

bo ŭpakoŭka dla takoj pradukcyi — skrynki dla burhieraŭ, pakiety dla papkornu, kantejniery dla frytak utrymlivajuć PFAS.

• Praviarajcie skład kaśmietyki,

asabliva — antyŭzrostavyja kremy, zubnyja nitki, vodatryvały makijaž. Šukajcie pradukty z paznakaj «PFAS-Free» abo naturalnyja alternatyvy.

• Filtrujcie vadu.

Vykarystoŭvajcie filtry z aktyvavanym vuhalem abo ionaabmiennymi smołami. Jany nie vydalajuć usie PFAS, ale značna źnižajuć uzrovień PFOA i PFOS. Svoječasova mianiajcie filtry.

PFAS — niabačny, ale vielmi realny vyklik. Va ŭmovach, kali sistema abarony spažyŭcoŭ adsutničaje, nam zastajecca samastojna kłapacicca pra ŭłasnuju biaśpieku.

Jak kažuć: «Pračytaj i pieradaj inšamu!»

• 1
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0