«Hetaja partyja prajhranaja». Biełaruskija daśledčyki — pra toje, u što pieratvaryłasia Akademija navuk

Hałoŭnaje — prykładnyja zadačy i ideałohija

Chimik Siarhiej Biesarab, niekali supracoŭnik instytuta ahulnaj i niearhaničnaj chimii Nacyjanalnaj akademii navuk, raskazvaje pra pracesy, jakija iduć u Akademii navuk apošnija niekalki hadoŭ i ciapier, vyhladaje, dasiahnuli piku:

«Mnie padajecca, što spraŭdziłasia mara [kiraŭnika NAN] Husakova pra toje, kab pieraaryjentavać biełaruskuju navuku całkam na prykładny charaktar. Amal usie supracoŭniki akademii z koła maich znajomych zajmajucca prykładnymi zadačami, pracujuć pa roznych padradach i subpadradach. Hetaje spraščeńnie patrebnaje dla ekanomiki krainy, ale nie patrebnaje śvietu, nichto ŭ NAN ciapier nie zdabyvaje novyja viedy, jany vykarystoŭvajuć staryja viedy va ŭtylitarnych metach.

Vidavočna, što ŭ asnoŭnym heta vajskovaja zamova, ale znajomyja ŭ akademii kažuć, što heta zamova ad pradpryjemstvaŭ. Naprykład, tam robiać davoli technałahičnyja abrazivy, zmazvalnyja materyjały, ciapier vielmi vyrasła cikavaść da kampazitaŭ i funkcyjanalnych palimieraŭ. Kažuć, što ŭsio heta patrebnaje dla biełaruskich zamoŭcaŭ. Ale ja razumieju, što apošnija 10 hadoŭ vysokatryvałyja kampazity nikomu nie byli patrebnyja, dyk navošta jany treba ciapier? Dla kampazitnaj lohkaj brani, dla ram bieśpiłotnikaŭ».

U vyniku takich pracesaŭ zarobki ŭ akademii rastuć, kaža Biesarab, i mnohija navukoŭcy zadavolenyja.

Navukoŭcy, jakija źjechali paśla 2020-ha i nie majuć vidavočnaj niebiaśpieki pieraśledu, viartajucca ŭ Biełaruś.

«Ciapier nastroi ŭ biełaruskaj navucy anałahičnyja situacyi ŭ pačatku 2010-ch, — razvažaje jon. —

Represii ŭ akademii ŭsio roŭna praciahvajucca. Maštab ich mienšy, ale časam u navukova-daśledčyja instytuty ŭsio roŭna prychodziać pa kahości».

Da tych, chto źjechaŭ, u akademii staviacca z kryŭdaj — maŭlaŭ, nie spraŭdzili nadziej. Jość i razdražnieńnie za toje, što za miažoj uvohule ŭzdymajuć temu taho, jak žyvie akademija. Navukoŭcy prosta žadajuć pracavać, a taksama kab im nichto nie nahadvaŭ pra 2020-ty.

Dobryja zarobki nie harantujuć stabilnaści. Dźmitryj Kananovič — biełaruski navukoviec, jaki pracuje ŭ Talinskim technałahičnym univiersitecie — raskazvaje, što navat u zamiežžy šmat čuŭ pra zvalnieńni biełaruskich kaleh:

«Da mianie nieadnarazova dachodzili naviny, što niechta z maich znajomych, siabroŭ znajomych ci byłych vykładčykaŭ va ŭniviersitecie — ci byŭ zvolnieny, ci jamu nie padoŭžyli kantrakt, ci sam pryniaŭ rašeńnie zvolnicca. Heta nahadvała chvalu zvalnieńniaŭ. Chtości z hetych ludziej u vyniku apynuŭsia za miažoj i ciapier praciahvaje navukovuju pracu tut».

Pavialičyć

Maryna Šapturenka, byłaja navukovaja supracoŭnica Instytuta hienietyki i cytałohii NAN, sočyć za padziejami ŭ akademii i rodnym instytucie praz naviny i publikacyi instytuta ŭ sacsietkach.

«Kali analizavać kantent majho instytuta, naŭrad ci možna jaho nazvać navukovym. Faktyčna instytut pieratvarajecca z navukovaj ustanovy, jakaja musić zajmacca fundamientalnymi i prykładnymi daśledavańniami, u łabaratoryju pa hienietyčnym testavańni. Bolšaść publikacyj instytuta skiravanaja na toje, kab pryciahnuć ludziej da hetych płatnych pasłuh. […]

Šmat uvahi taksama nadzialajuć ideałohii i prapahandzie. Mianie asabliva ŭraziŭ udzieł supracoŭnikaŭ instytuta ŭ mierapryjemstvie «Składańnie situacyjnych zadač z patryjatyčnym kantentam na ŭrokach pa pradmiecie Bijałohija». Taksama ŭ instytucie vystupajuć lidary BRSM, Ihar Tur, ładziać inšyja mierapryjemstvy, nie źviazanyja z navukaj».

Maryna adznačaje — usio heta nie kaža pra toje, što Instytut hienietyki bolš nie źjaŭlajecca daśledčaj ustanovaj. Jość niehatyŭnyja tendencyi, ale pry hetym siarod supracoŭnikaŭ instytuta dahetul jość prafiesijnyja navukoŭcy. Ale ŭ takich umovach jany nie mohuć raźvivacca i vymušanyja prymać praviły hulni, jakija im naviazvaje sistema.

«Robiać kałabaracyi z kitajcami»

Niekalki hadoŭ tamu dla biełaruskich navukoŭcaŭ było prablemaj publikavać svaje pracy ŭ zachodnich vydańniach. Ale i tut jość pieramieny, kaža Siarhiej:

«Ciapier znajšli abychodnyja šlachi, naprykład, robiać kałabaracyi z kitajcami, jakija raniej supracoŭničali z zachodnimi navukoŭcami. Takija artykuły ź vialikaj kolkaściu aŭtaraŭ nie traplajuć pad sankcyi. Jak skazaŭ mnie adzin chłopiec, sankcyi mieli niaznačny efiekt, i publikavacca možna dzie zaŭhodna.

Jość bujnyja arhanizacyi, nakštałt jeŭrapiejskaj arhanizacyi CERN, i im rasijskija i biełaruskija navukoŭcy nie patrebnyja. Tam fundamientalnaja navuka suśvietnaha ŭzroŭniu, ale ŭsio heta nie patrebna biełaruskaj navucy, jakaja zrabiłasia prykładnoj u apošni čas. U bolš prostych vypadkach možna rabić publikacyi z kitajcami».

U lutym 2025 hoda hrupa biełaruskich navukoŭcaŭ, siarod jakich byŭ Siarhiej Biesarab, vypuściła spravazdaču pa stanie biełaruskaj Akademii navuk. Kananovič źviartaje ŭvahu, što ŭ hetaj pracy razhladajecca ŭ tym liku dynamika publikacyj, zroblenych u apošnija hady biełaruskimi navukoŭcami ŭ pavažanych zachodnich bazach Scopus i Web of Science. 

Pavodle hetych danych, sučasny ŭniosak biełarusaŭ u suśvietnuju navuku nosić frahmientarny charaktar. Šmat u čym jon trymajecca na namahańniach asobnych navukoŭcaŭ i mižnarodnym supracoŭnictvie. Kali biełarusy niešta publikujuć, to heta abo pracy, zroblenyja ŭ kałabaracyi, dzie biełaruski ŭniosak nie źjaŭlajecca viadučym, abo artykuły ŭ mienš upłyvovych navukovych vydańniach. Jość, kaža Dźmitryj, i publikacyi ŭ prestyžnych vydańniach, ale ich vielmi mała dla jeŭrapiejskaj krainy z takoj kolkaściu nasielnictva, jak Biełaruś.

Kananovič raskazvaje, što jaho kantakty ź biełaruskimi kalehami paćviardžajuć hetyja vysnovy:

«Uzrovień kvalifikacyi mnohich daśledčykaŭ sapraŭdy vysoki, jość cikavyja idei, asabliva ŭ tych, chto sočyć za aktualnaj navukovaj litaraturaj. Ale adčuvajecca niedachop asabistaha kantaktu z suśvietnaj supolnaściu: udziełu ŭ mižnarodnych kanfierencyjach, sumiesnych prajektach, prahramach abmienu. Takija kantakty — mahutny stymuł dla pačatku novaha daśledčaha napramku, asabliva dla maładych navukoŭcaŭ. Hetak i naradžajucca praryŭnyja idei, što i pryvodziać da mocnych publikacyj.

Biez hetaha nadychodzić zastoj: dziesiacihodździami daśledujucca adny i tyja ž pa sutnaści ŭžo vyčarpanyja temy, pry hetym atrymlivajucca rucinnyja i mała značnyja vyniki, jakija publikujucca ŭ treciasortnych časopisach prosta «dla ptušački».

Navat kali ŭźnikaje sapraŭdy pierśpiektyŭnaja ideja, realizavać jaje vielmi ciažka abo niemahčyma. Prablema ŭ niedachopie infrastruktury: biełaruskim navukoŭcam nie chapaje sučasnaha abstalavańnia, nieabchodnych reaktyvaŭ, dostupu da dakładnych pryboraŭ.

Pavialičyć

I ŭsio ž navat u takich umovach časam biełarusy robiać cikavyja publikacyi, ale jany adzinkavyja. Kali b tyja ž pracy vykonvalisia ŭ dobrych łabaratornych umovach, vyniki mahli b być na paradak vyšejšyja, upeŭnieny Kananovič.

Najbolš udaryć pa pryrodaznaŭčych i techničnych navukach

Biesarab robić piesimistyčnyja vysnovy pra los biełaruskaj navuki:

«Treba nam, chto z hetaha boku, zrazumieć, što datyčna navuki hetaja partyja prajhranaja, akademija adaptavałasia, i tam usio narmalova. Šmat chto z navuki źmianiŭ žurava demakratyi na sinicu łukašyzmu.

Niemahčyma skazać, što prosta ciapier jany žyvuć drenna. Ale kali ty pačynaješ uzvažvać doŭhaterminovyja nastupstvy, biarešsia za hałavu».

Akademija navuk, kaža Biesarab, stanie viečnym subpadradčykam dla rasijan:

«Rasijskija navukovyja instytuty buduć niešta zamaŭlać biełarusam. Budzie stahnacyja, pakul Nacyjanalnaja akademija navuk nie pieratvorycca ŭ niejki filijał Navasibirskaha navukova-daśledčaha instytuta. U Biełarusi źniknie nacyjanalnaja navuka jak subjekt.

Usio heta datyčyć pryrodaznaŭčych i techničnych navuk, a nie humanitarnych, dzie zbolšaha dla pracy treba tolki papiera, ałovak i daśledčyk. Ale ŭ ciapierašnim śviecie moc krainy trymajecca na technałahičnych dasiahnieńniach, i ŭ hetym sensie technałahičnaja navuka budzie źniščanaja, jana ŭžo nie vydzialajecca praktyčna ničym. Usio heta — častka intehracyi Biełarusi ŭ Rasiju».

Źniknie ceły płast śpiecyjalistaŭ, razvažaje Siarhiej. Niemahčyma budzie ich zamianić svaimi siłami, tamu što navukovaja adukacyja ŭ Biełarusi taksama vyčyščajecca. 

Treba budzie stymulavać navukovuju mihracyju, ale i heta budzie niaprosta. Asnoŭnyja centry pryrodaznaŭčych navuk znachodziacca na Zachadzie, to-bok u Biełaruś naŭrad ci chtości pajedzie ŭ tym liku i praz reputacyjnyja ryzyki.

Atrymlivać infarmacyju pra toje, što adbyvajecca ŭ akademii, usio bolš składana. Kali niechta daviedajecca, što navukoviec niečym padzialiŭsia ź ludźmi pa-za miežami akademii, jaho čakaje pakarańnie, adznačaje Siarhiej:

«Heta damoŭlenaść, prapisanaja ŭ kalektyŭnaj damovie, jakuju padpisvajuć z čałaviekam, kali prymajuć jaho na pracu. Tam mohuć prapisać umoŭnyja pakarańni, a vusna skazać — maŭlaŭ, kali što, siadzieš na adzinaccać hadoŭ».

• 3
• 0
• 1
• 14
• 3
• 11
• 5
• 0