Nacyi — heta archaizm, i treba pieraharnuć staronku? Zusim nie, śćviardžaje polski prafiesar

Nie ŭsie narody roŭnyja. Jaŭrejski abo armianski narody isnujuć užo niekalki tysiač hadoŭ. Heta niemahčyma asprečyć. U hetych supolnaściaŭ vielmi doŭhaja, vyraznaja i adnaznačnaja historyja. Ich historyju stvaraje nacyja.

U inšych narodaŭ historyja vielmi karotkaja. U ich vypadku my kažam pra peŭnuju kanstrukcyju. Takoj nacyjaj źjaŭlajucca bielhijcy. Niahledziačy na toje, što Bielhiju ŭzhadvaje ŭžo Cezar u svajoj «Halskaj vajnie», nijakaj bielhijskaj nacyi doŭhi čas nie było. I jość pytańnie — a ci isnuje jana siońnia? Bielhija ŭźnikła jak štučny tvor u 1830 hodzie, abjadnaŭšy dźvie absalutna roznyja hieahrafična i histaryčna krainy. Z roznymi kulturami, relihijami, movami — Vałoniju i Fłamandyju.

A niemcy — heta takaja samaja nacyja, jak anhličanie? Niamieckuju nacyju stvaryŭ Bismark paśla abjadnania ŭ 1871 hodzie. Raniej niemcy byli padzielenyja na vielmi roznyja supolnaści. Tamu dahetul isnujuć vializnyja adroźnieńni pamiž bavarcami i tymi abšarami, jakija aformiŭ Frydrych Vialiki. Ja maju na ŭvazie Prusiju.

Nacyja — heta paniaćcie adnosnaje, z roznaj siłaj uździejańnia i z roznaj tradycyjaj. Nacyi — heta ŭjaŭnyja supolnaści, jak kazaŭ amierykanski historyk Bieniedykt Andersan. Ale ja dadam: vielmi važna, nakolki doŭha, nakolki šmat ludziej i nakolki intesiŭna hetyja supolnaści niechta ŭjaŭlaŭ.

U hetym sensie polskaja tradycyja adna z samych mocnych. Bo polski narod pačali ŭjaŭlać prynamsi ad 1000 hoda, kali nazva Polonia źjaŭlajecca ŭ histaryčnych krynicach. Tady hety narod ŭjaŭlali tolki paplečniki kniazia i karala, duchavienstva, jakoje pra hety narod pisała.

Stahodździami hetaja supolnaść rasła i zakranała šyrokuju šlachtu. Šlachty było šmat i jana vielmi aktyŭna ŭjaŭlała sabie polski narod. Ich było ad 6% da 10% u XVII-XVIII stahodździach i praktyčna ŭsie jany identyfikavali siabie z polskaj palityčnaj nacyjaj. Heta vielmi šmat.

Navat kali dziaržava pierastała być niezaležnaj, to jaje hramadzianie sustrakalisia i praciahvali ŭjaŭlać sabie samich siabie. Jany dyskutujuć pra nacyju. Ich byli dziasiatki tysiač. Užo tady drukavalisia roznyja brašury, u jakich išła dyskusija — a što značyć być nacyjaj, jak jaje pašyryć, ci dałučać tudy miaščan i sialan? Heta XVIII stahodździe.

Čarhovy dokaz, što hetaja nacyja isnavała — heta padychod tych, chto padzialiŭ Reč Paspalituju. Ja ciapier šmat vyvučaju krynicy XVIII stahodździa i byŭ šakavany, nakolki šmat užyvajecca termin nacyja, jak źjava, ź jakoj treba raspravicca.

Karol Frydrych II, jaki byŭ pazbaŭleny zababonaŭ nakont nacyj, jon pahardžaŭ niemcami, razmaŭlaŭ pa-francuzsku i nie ličyŭ niemcaŭ nacyjaj, a kazaŭ pra silezcaŭ, pamorcaŭ i h.d.

Dyk voś, u svaich listach jon biaskonca piša pra polskuju nacyju, što treba hetuju nacyju asłabić. Jak? Nakidvajučy joj niamieckuju movu. Jon pisaŭ, što treba pazbavić palakaŭ ich movy, adabrać u ich polskuju kulturu. Heta było padčas pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj. Da druhoha jon nie dažyŭ, tamu pra palakaŭ, jakich treba asłabić, pisaŭ užo jahony plamieńnik.

Toje ž samaje, ale bolš biurakratyčnaj movaj, pisaŭ i aŭstryjski impieratar Iosif II. Jon paśladoŭna išoŭ da taho, kab u Halicyi nie było palakaŭ. Jon byŭ prosta apantany hetaj idejaj, kab zrabić z polskaj šlachty łajalnych Aŭstryi paddanych. Dla hetaha treba było prymusić ich adračysia ad idei polskaha naroda, kab jany pierastali pra jaho dumać i ŭjaŭlać jaho.

Kaciaryna II nie piša pra polskuju nacyju, jana paśladoŭna zmahajecca ź joj spravami. I robić heta bolš chitra, čym jaje sajuźniki. Jana piša pra cudoŭny rasiejski narod.

Kaciaryna pieršaj siarod rasiejskich uładaroŭ Rasiei padkreślivaje, što Rasieju stvaraje jaje arystakratyja. Ale pytańnie: što tady rabić z polskaj šlachtaj, jakaja apynułasia ŭ Rasiei ŭ vyniku padziełaŭ Rečy Paspalitaj? Bo paśla pieršaha padziełu čytać i pisać umieli akurat bolš na tych dałučanych ziemlach, čym u rešcie Rasiei. U Rečy Paspalitaj elity byli bolš adukavanyja.

I što robić Kaciaryna? Jana sprabuje źniščyć polskuju kulturu. Što zahadvaje Suvoravu Kaciaryna paśla parazy paŭstańnia Kaściuški? Vyvieźci z Varšavy biblijateku Załuskich, to-bok Nacyjanalnuju biblijateku.

Heta była pieršaja na jeŭrapiejskim kantyniencie hramadskaja biblijateka, bolš za 400 tysiač tamoŭ. I ŭ śniežni 1794 hoda kibitki vyvozili z Varšavy ŭ Pieciarburh «dušu naroda». Kultura — «duša naroda». Kaciaryna heta vydatna razumieła.

U časy Ivana III i Ivana Hroznaha rasiejskija cary vyvozili z aneksavanych kniastvaŭ śviatyja ikony. Jany zabirali toje, što simvalizuje duchoŭnuju pryviazanaść hetaj supolnaści. Tak było z Kazanskaj ikonaj, z Uładzimirskaj. Usio heta trapiła ŭ Maskvu.

U 1831 hodzie, kali parazu paciarpieła Listapadaŭskaje paŭstańnie, Mikałaj I robić toje samaje. Jon zahadvaje vyvieźci z Varšavy adnoŭlenyja kalekcyi biblijateki. Heta 200 000 knih. I ŭsio heta trapiła ŭ Pieciarburh i stała «rasiejskaj kalekcyjaj». Heta baraćba z dušoj abo, inakš kažučy, z ujaŭleńniem naroda. Akupanty namahalisia spynić hety praces ujaŭleńnia siabie narodam usio bolšaj kolkaści ludziej. Ich zadačaj było zrabić z hetaha naroda łajalnuju sabie masu.

Adna z klučavych pryčyn efiektyŭnaści luboj impieryi — heta supraca zachoplenych narodaŭ z akupantam. I kali papiaredniaja kultura naroda pieraškadžaje ŭ hetym, tady treba jaje asłabić i źniščyć.

U polskaj historyi zachopniki sprabavali spynić pašyreńnie polskaj kultury. Jany razumieli, što hetaja kultura pašyraje suviaź z kulturaj i historyjaj na bolš šyrokija masy, jakija da XVIII stahodździa nie źjaŭlalisia narodam.

Sialanie tady nie byli častkaj polskaha naroda. Heta źmianiłasia tady, kali i jany ŭjavili, što i jany ŭžo častka nacyi. Jany zdabyvali hetuju śviadomaść u XIX stahodździ, da 1918 hoda. Mienavita tady sialanie rušyli da baraćby za niezaležnuju Polšču i jaje abarony ŭ 1920-m. Tady jany byli ŭžo palakami. Jany znajšli siabie ŭ hetaj ujaŭnaj polskaj supolnaści. Hety fienomien pakazvaje moc i intensiŭnaść polskaj nacyjanalnaj supolnaści.

Ci patrebnaja była sialanam Polšča dla materyjalnaha dabrabytu? Nie. Svabodnymi sialan zrabiła ŭłada zachopnikaŭ. I ŭ Aŭstryi, i ŭ Karaleŭstvie Polskim i ŭ Prusii. Zachopniki davali sialanam bolš, kab pieramahčy ŭ hetaj baraćbie za ich dušy. Ale sialanie nia stali rasiejcami i aŭstryjakami.

Što paŭpłyvała na toje, što sialanie dałučylisia da polskaści? Na heta paŭpłyvała nievierahodna intensiŭnaja praca elity, jakaja mocna pražyvała hetuju supolnaść i zmahałasia za jaje ŭ paŭstańniach, a taksama stvaralnaj pracaj na nivie kultury.

Jany danosili da sialan historyi z knih Siankieviča, Mickieviča, historyi pra Kaściušku. U vyniku jany znajšli kluč da sialanskaj dušy i pakazali, što być palakam — heta adna z samych pryhožych spravaŭ, jakaja moža ich sustreć na hetaj ziamli.

Pra heta nielha zabyvać i ŭ XXI stahodździ, kali my ŭsio čaściej čujem, što narody bolš nie patrebnyja, što narody nijak nie ŭpłyvajuć na naša materyjalnaje stanovišča, i što ich sapraŭdny pośpiech zabiaśpiečvaje impieryja.

• 6
• 3
• 1
• 0
• 0
• 1
• 1
• 4