Ujaŭleńnie, jakoje robić nas ludźmi, ułaściva nie tolki čałavieku
Naša ŭnikalnaja zdolnaść bačyć toje, čaho nie isnuje, maje doŭhuju evalucyjnuju historyju.
Vy možacie lohka ŭjavić, jak vy lacicie pa niebie nie horš za Supiermiena albo što vy žyviacie ŭ vializnym domie na Vałdai z pazałočanaj stałovaj i akvadyskatekaj. Z raźvićciom navuki stała mahčymym vyznačyć, jakija mienavita struktury i suviazi ŭ mozhu nieabchodnyja dla razumovaj kanstrukcyi novych (i navat nieisnujučych) abjektaŭ i scen. A viedajučy heta, niejrabijołahi majuć mažlivaść azirnucca na chod evalucyi, kab ubačyć, kali źjavilisia hetyja vobłaści mozha i, mahčyma, sparadzili pieršyja vidy ŭjaŭleńnia.
Ad bakteryj da mlekakormiačych
Zhodna z apošnimi źviestkami navukoŭcaŭ, žyćcio na Ziamli ŭźnikła 3,4 młrd hadoŭ tamu. Kala 700 miljonaŭ hadoŭ tamu niejrony arhanizavalisia ŭ prostyja niejronavyja sietki, jakija pastupova pieratvarylisia ŭ hałaŭny i śpinny mozh kala 525 miljonaŭ hadoŭ tamu.
Dynazaŭry, jakija dakładna prysutničali na Ziamli ŭžo 240 młn hadoŭ tamu, u pracesie evalucyi navučylisia vielmi dobra palavać na drobnych puchnatych mlekakormiačych, jakija źjavilisia značna paźniej — praź niekalki miljonaŭ hadoŭ.
Dynazaŭry, budučy chałodnakroŭnymi istotami (jak i sučasnyja reptylii), mahli efiektyŭna pierasoŭvacca i palavać tolki ŭdzień, kali było dastatkova ciopła. Mlekakormiačyja ž znajšli vidavočnaje rašeńnie: chavacca dniom pad ziamloj. Adnak pad ziamloj možna znajści nie tak šmat ježy, tamu evalucyja dla ciepłakroŭnych aznačała ŭ pieršuju čarhu mahčymaść pierasoŭvacca i charčavacca ŭnačy.
Adnak hetaje evalucyjnaje rašeńnie vyhladaje jak kampramis: mlekakormiačyja padčas svajho karotkaha niaspańnia pavinny byli źjadać našmat bolš ježy na adzinku vahi, čym dynazaŭry. Heta było nieabchodna, kab padtrymlivać vysoki mietabalizm i pastajannuju ŭnutranuju tempieraturu cieła kala 37°C.
Kab aptymizavać pošuk ježy, u mlekakormiačych źjaviłasia novaja sistema dla efiektyŭnaha zapaminańnia miescaŭ, dzie jany hetuju ježu znachodzili, źviazvajučy adździeł mozha, jaki zapisvaje sensarnyja aśpiekty łandšaftu — toje, jak miesca vyhladaje ci pachnie, — z učastkam mozha, jaki adkazvaje za navihacyju. Asablivaści łandšaftu kadavalisia ŭ nieakorteksie (samym vonkavym płaście mozha), a navihacyja, u svaju čarhu, kadavałasia ŭ entarynalnaj kary. I ŭsia hetaja sistema była źviazana pamiž saboj strukturaj mozha, jakaja nazyvajecca hipakampam. Ludzi ŭsio jašče vykarystoŭvajuć hetuju sistemu dla zapaminańnia, naprykład, taho, dzie vy pryparkavali vaša aŭto.
Hrupy niejronaŭ u kary hałaŭnoha mozha kadujuć uspaminy ab pradmietach i minułych padziejach. I vierahodna ŭsie mlekakormiačyja mohuć uspaminać i pieražyvać raniej zakadavanyja abjekty dy padziei, reaktyvujučy hetyja samyja hrupy niejronaŭ. Takim čynam, sistema pamiaci na asnovie nieakorteksa i hipakampa, jakaja raźviłasia prykładna 200 miljonaŭ hadoŭ tamu, stała pieršym značnym krokam da ŭjaŭleńnia i fantazii.
Nastupnym budaŭničym błokam źjaŭlajecca zdolnaść stvarać «pamiać», jakoj nasamreč nie było.
Mižvolnyja vydumanyja «ŭspaminy»
Samaja prostaja forma ŭjaŭleńnia novych abjektaŭ i scen adbyvajecca ŭ snach. Hetyja jarkija mižvolnyja fantazii źviazanyja ŭ ludziej z chutkaj stadyjaj snu, ci REM-stadyjaj cnu (tak zvanaja stadyja chutkaha ruchu vačej (rapid eye movement).
Navukoŭcy miarkujuć, što žyvioły, čyj adpačynak uklučaje REM-stadyi, taksama zdolnyja bačyć sny. Isnujuć daśledavańni, jakija faktyčna prademanstravali, što mlekakormiačyja, u cykle snu jakich prysutničaje stadyja chutkaha snu, mohuć «maryć» pra toje, kab pabyvać u miescach, jakija jany nikoli raniej nie naviedvali.
U ludziej rašeńni, znojdzienyja padčas snu, mohuć dapamahać vyrašać raznastajnyja prablemy. Jość mnostva prykładaŭ navukovych i inžyniernych adkryćciaŭ, jakija spantanna vizualizavalisia padčas snu.
Tak, nieŭrołah Ota Lovi ŭbačyŭ son pra ekśpierymient, jaki dakazvaŭ, što niervovyja impulsy pieradajucca chimičnym šlacham — paźniej jon atrymaŭ za hetaje adkryćcio Nobieleŭskuju premiju. A Elijas Chou, vynachodnik pieršaj šviejnaj mašynki, śćviardžaŭ, što hałoŭnaje novaŭviadzieńnie — raźmiaščeńnie adtuliny dla nitki kala končyka ihołki — pryjšło jamu mienavita ŭ śnie.
Hetyja adkryćci byli zroblenyja dziakujučy tamu ž miechanizmu mižvolnaha ŭjaŭleńnia, jaki ŭpieršyniu nabyli mlekakormiačyja 140 miljonaŭ hadoŭ tamu.
Ujaŭlajučy znarok
Roźnica pamiž advolnym ujaŭleńniem i mižvolnym ujaŭleńniem anałahičnaja roźnicy pamiž advolnym kantrolem ciahlic i ciahličnym spazmam. Dobraachvotny kantrol ciahlic dazvalaje ludziam naŭmysna kambinavać ruchi ciahlic. Spazm uźnikaje spantanna i nie paddajecca kantrolu.
Sapraŭdy, hetak ža dobraachvotnaje ŭjaŭleńnie dazvalaje ludziam naŭmysna abjadnoŭvać dumki. Kali vas prosiać u dumkach abjadnać dva adnolkavyja pramavuholnyja trochvuholniki ŭzdoŭž ich hipatenuz, to vy ŭjaŭlajecie kvadrat. A kali vas prosiać u dumkach razrezać kruhłuju picu dźviuma pierpiendykularnymi linijami, to vy ŭjaŭlajecie čatyry adnolkavyja kavałki.
Hetaja naŭmysnaja, chutka reahujučaja i nadziejnaja zdolnaść kambinavać i rekambinavać razumovyja abjekty nazyvajecca prefrantalnym sintezam, jaki abapirajecca na zdolnaść prefrantalnaj kary kantralavać astatniuju častku kary hałaŭnoha mozha.
Kali ž naš vid nabyŭ zdolnaść da prefrantalnaha sintezu? Samyja staražytnyja znojdzienyja artefakty śviedčać ab jaho dakładnaj prysutnaści prykładna 70 000 hadoŭ tamu: heta raznastajnyja fihurki kštałtu čałavieka-lva; kaścianyja ihołki z vuškam; łuki i streły; muzyčnyja instrumienty; pabudavanyja žyłyja pamiaškańni; upryhožanyja pachavańni, jakija pakazvajuć na vieru ŭ zamahilnaje žyćcio, i mnohaje inšaje.
Niekalki typaŭ archieałahičnych artefaktaŭ, adnaznačna źviazanych z prefrantalnym sintezam, źjavilisia adnačasova kala 65 000 hadoŭ tamu ŭ roznych hieahrafičnych miescach. Hetuju rezkuju źmienu va ŭjaŭleńni historyk Juval Charary acharaktaryzavaŭ jak «kahnityŭnuju revalucyju». Charakterna, što heta prykładna supadaje z najbujniejšaj mihracyjaj Homo sapiens z Afryki.
Hienietyčnyja analizy dazvalajuć vykazać zdahadku, što niekalki asobin nabyli hetuju zdolnaść da prefrantalnaha sintezu, a zatym raspaŭsiudzili svaje hieny, likvidavaŭšy inšych tahačasnych mužčyn pry dapamozie stratehii ŭjaŭleńnia i novaj, raspracavanaj dziakujučy joj, zbroi.
Takim čynam, spatrebiłasia šmat miljonaŭ hadoŭ evalucyi, kab uźnikła ŭjaŭleńnie. Bolšaść mlekakormiačych maje mahčymaść ujavić toje, čaho nie isnuje ci što nie adbyłosia, mižvolna padčas chutkaha snu, ale tolki ludzi mohuć śpiecyjalna vyklikać novyja abjekty i padziei ŭ svajoj śviadomaści z dapamohaj prefrantalnaha sintezu.
Kamientary