Pieršaja kałonka Fiaduty: Heta była rasprava z pakaleńniem, jakoje ŭłada nie spadziavałasia pryručyć, a tamu sprabavała złamać
Eks-palitviazień, litaraturaznaŭca Alaksandr Fiaduta, što pravioŭ za kratami čatyry z pałovaj hady pa spravie zmoŭščykaŭ, napisaŭ dla Biełaruskaha PEN pieršuju kałonku, jakuju nazvaŭ «Vajna ź dziećmi».
Na sajcie «Viasny» ja pračytaŭ pra spravu «Čornych sałaŭjoŭ» — spravu šaściarych školnikaŭ i adnaho 18‑hadovaha chłopca. Akazvajecca, prapahandyscki film pra hetuju historyju pakazvali pa biełaruskim dziaržaŭnym telebačańni jašče ŭ krasaviku 2025 hoda. Ale ŭ mahiloŭskaj kałonii ja staraŭsia nie hladzieć televizar: biaroh niervy i serca, — tamu daviedaŭsia pra ŭsio tolki ciapier.
Ich abvinavacili ŭ stvareńni anarchisckaj hrupoŭki «Čornyja sałaŭi», metaj jakoj nibyta było akazańnie dapamohi ŭzbrojenym siłam Ukrainy šlacham fatahrafavańnia vajennych abjektaŭ, u «akcie teraryzmu», a taksama ŭ raspaŭsiudzie litaratury «ekstremisckaha źmiestu».
Žachlivym dziaržaŭnym złačyncam, bolšaść ź jakich byli niepaŭnaletnimi, pryčym dvoje ź ich — dziaŭčaty, prysudzili terminy źniavoleńnia ad 10 da 13 hadoŭ.
Tabie 16 ci 17 hadoŭ, i dziaržava, jakaja spałochałasia ciabie, asudžaje ciabie na 13 hadoŭ, što zdajucca tabie viečnaściu.
Ja nie pišu pra žach baćkoŭ — voś pra adčuvańnie viečnaści mušu skazać. Mnie, 58‑hadovamu na momant ustupleńnia majho prysudu ŭ siłu, 10 hadoŭ padajucca terminam całkam vynosnym (pamru — dyk pamru). A tut — sapraŭdnaja viečnaść.
I ja ŭspomniŭ pra inšy praces.
Darujcie staromu fiłołahu, jaki mientalna žyvie ŭ dzieviatnaccatym stahodździ, ale ja ŭspomniŭ pra vilenskuju «spravu fiłamataŭ». Tam ža taksama ŭsio pačynałasia z vajny dziaržavy ź dziećmi.
Školnik napisaŭ na hryfielnaj došcy ŭ kłasie: «Niachaj žyvie Kanstytucyja 3 maja!» Dyrektar himnazii pračytaŭ, ścior nadpis i pačaŭ raźbiracca. Nu i dałažyŭ načalstvu, kab nie abvinavacili jaho ŭ niełajalnaści. Načalstva zapadozryła niadobraje i rasparadziłasia pravieści vobšuki.
U papierach studenta Jana Jankoŭskaha (18-hadovaha) znajšli antyŭradavyja vieršy (ekstremisckaha, kažučy siońniašniaj movaj, źmiestu). Kuratar usich palityčnych śpiecsłužbaŭ Karaleŭstva Polskaha, a zaadno i adarvanych ad jaho litoŭska-biełaruskich hubierniaŭ, Mikałaj Navasilcaŭ ubačyŭ u hetym ślady zmovy, zdolnaj uzrušyć usiu sistemu dziaržaŭnaj ułady ŭ Rasijskaj impieryi, a zaadno i va ŭsioj Jeŭropie.
Pa spravie prachodziła kala 600 čałaviek, pieravažna — niepaŭnaletnich (paŭnalećcie tady nastupała z 21 hoda). Kahości baćki vykuplali (karupcyja zaŭsiody raźjadała śpiecsłužby), kahości, jak ni dziŭna, davodziłasia adpuskać z-za vidavočnaj adsutnaści składu złačynstva.
Ale 14‑hadovych padletkaŭ z himnazii ŭ Krožax (dzie litaraturu im vykładaŭ budučy prafiesar Kalež de Frans Adam Mickievič), što prachodzili pa spravie tak zvanych «Čornych bratoŭ» (koler! koler!), zdali ŭ sałdaty. Kaho-niebudź vysłali ŭ hłyb Impieryi — terytoryja vialikaja, Urał i Sibir možna asvojvać.
Praŭda, u Navasilcava było kiepska z fantazijaj: nazvy nakštałt «Čornyja sałaŭi» ci «Płan Cišynia», zdolnyja napałochać abyvaciela da paŭśmierci, jamu ŭ hałavu nie prychodzili. Ale, napeŭna, Mikałaj Mikałajevič nad takimi drobiaziami, jak prapahandysckija filmy, nie zadumvaŭsia: kiniematohraf, kažučy słovami Uładzimira Lenina, «najvažniejšaje z mastactvaŭ», tady, jak my viedajem, jašče nie byŭ vynajdzieny.
I ja ŭspomniŭ karcinu polskaha mastaka Jaceka Malčeŭskaha «Polskija studenty, sasłanyja ŭ Sibir», 1891 hoda. Chłopčyki zusim jašče, jany siadziać kala ściany, na jakoj visić karta vielizarnaj impieryi. Chtości siadzić, chtości lažyć na padłozie.
Sumnyja tvary padletkaŭ, jakich nazaŭsiody vysyłajuć za miežy radzimy. Žyvaja ilustracyja da znakamitaha pałaneza Michała-Kleafasa Ahinskaha «Raźvitańnie z Radzimaj».
Ja vyvučaŭ losy tych, chto prachodziŭ pa spravach, inicyjavanych Navasilcavym. Jany stanavilisia paetami, rektarami ŭniviersitetaŭ, stvaralnikami muziejaŭ i biblijatek, historykami i vydaŭcami, sumlennymi čynoŭnikami (tak, i takoje było), časam, jak «čorny brat» Jan Vitkievič, — čaho ŭžo tut hrachu taić — vybitnymi raźviedčykami. Jany byli maładyja, talenavityja i mienavita tamu — niebiaśpiečnyja.
Heta była rasprava z pakaleńniem, jakoje ŭłada nie spadziavałasia pryručyć, a tamu sprabavała złamać.
Złamali nie ŭsich. Ale pamiać pra hetuju sprobu zastałasia.
Z hetaj pamiaci vyraście paŭstańnie 1830—1831 hadoŭ. Navasilcavu daviałosia ŭciakać z Varšavy, u śpiešcy pakinuŭšy paŭstancam častku svajho archiva, u tym liku — prajekt kanstytucyi. Kiraŭnik palityčnaha vyšuku, akazvajecca, mnohaje razumieŭ i prapanoŭvaŭ daravać narodam Impieryi svabodu biez demakratyi. Nie paśpieli, nie atrymałasia.
Dy navat kali b i atrymałasia? Mikałaj II pasprabavaŭ zrabić heta, padpisaŭšy viadomy Manifiest 17 kastryčnika. Ale Impieryju ŭratavać nie ŭdałosia. Jaje ŭzarvali nie revalucyjaniery — nie, — svaje ž elity, dapuščanyja impierataram da ŭłady, razam z najbližejšymi svajakami stvaryli situacyju, u jakoj jamu daviałosia adračysia ad pasadu. Dy i vajna, nie nadta papularnaja ŭ narodzie, paspryjała.
Praŭda, i potym pryjšła svaboda biez demakratyi. A potym i svabodu adniali. Ale chłopčyki, što siadzieli ŭ čakańni ssyłki kala ściany ź vielizarnaj kartaj Impieryi, da hetaha nie dažyli. Jany zastalisia lehiendaj. Žyvoj dahetul.
Kamientary