Krajaznaŭcy adšukali novyja źviestki pra stračany tvor mastactva.
Materyjały pa stvareńni nadmahilnaha pomnika byli apublikavany ŭ fejsbuk-supołcy «Zapomniany Cmentarz».
Trahiedyja, jakaja napatkała siamju hramadskaha i haspadarčaha dziejača Edvarda Vajniłoviča, dobra viadomaja ŭ Biełarusi, bo była ŭviekaviečana ŭ adnym ź simvałaŭ stalicy — Čyrvonym kaściole, aśviečanym u honar Śviatych Symona i Aleny, zastupnikaŭ jahonych dziaciej.
U 12-hadovym uzroście pamior jahony syn Symon. Chłopčyku rabili apieracyju ŭ Varšavie, dzie ŭ toj čas bušavała škarlatyna, jakoj jon zaraziŭsia. A dačka Alena nie dažyła da 19-hodździa. Dziaŭčyna pamirała pakutliva, a baćki nie mahli ničoha zrabić — u lekaraŭ nie było navat dakładnaha dyjahnazu. Najbolš vierahodna, što heta było zapaleńnie lohkich.
Dziaciej Vajniłoviča pachavali ŭ radavym majontku Savičy. Ad siamiejnaha mohilnika siońnia zastaŭsia tolki kurhan u poli, da jakoha niama darohi.
Ale, jak daviedalisia krajaznaŭcy, skulpturny pomnik, viadomy pa starych fotazdymkach, mieŭ kankretnaha aŭtara i byŭ adlity z darahoj bronzy. Žurnalist polskaha vydańnia zaśpieŭ skulpturu ŭ majsterni i tak apisaŭ sustreču:
«Pan Janoŭski pracuje ŭ nievialikim pakoi, jaki źjaŭlajecca prybudovaj da kabinieta hipsavych fihur. Tut, na fonie vydatnaj kopii z «Strašnaha suda» Vita Stvoša, zajmajučy značnuju častku ściany, uzvyšajecca całkam hatovaja fihura Madonny, jakaja topča źmieja.
Heta apošniaja praca pana Janoŭskaha, tolki što skončanaja. Mastak budzie mieć zadavalnieńnie, jakoje redka byvaje ŭ našych skulptaraŭ: jon ubačyć svoj tvor u bronzie.
Hetaja fihura idzie prosta z majsterni, tolki zavitaŭšy pa darozie da lepščyka, u liciejniu pana Volskaha.
Tvor pana Janoŭskaha stanie nadmahilnym pomnikam pani Helenie Vajniłovič, jakaja pamierła ŭ roskvicie žyćcia. Atrymajecca pryhožaje nadmahille.
Fihura Madonny vymadelavana nadzvyčaj pravilna, vytrymana ŭ šlachietnych linijach, pastaŭlena na ziamnym šary lohka, svabodna i hracyjozna; asabliva drapiroŭki, vielmi ŭmieła składzienyja, śviedčać pra toje, što mastak vučyŭsia mastactvu svajmu ŭ najvialikšych majstroŭ skulptaraŭ Staražytnaj Hrecyi».
Aŭtaram skulptury staŭ varšaŭski skulptar, mastak i restaŭratar Juzaf Janoŭski (1859-1941). Jon atrymaŭ adukacyju ŭ varšaŭskaj Rysavalnaj škole pad kiraŭnictvam Vojciecha Hiersana i Alaksandra Kaminskaha. Skulptury vučyŭsia ŭ Andžeja Prušynskaha. Praciahnuŭ vučobu za miažoj, u Miunchienie, Drezdenie, Vienie i Bierlinie. U 1902-1905 hadach byŭ zachavalnikam kabinieta hipsavych adlivak u Varšaŭskim univiersitecie. Mienavita ŭ hety pieryjad jon atrymaŭ ad Vajniłovičaŭ zakaz na nadmahille dla dački.
U čas Pieršaj suśvietnaj vajny skulptar znachodziŭsia ŭ Rymie, dzie kiravaŭ ułasnaj skulpturnaj majsterniaj. Kala 1918 h. viarnuŭsia ŭ Varšavu. Byŭ členam Tavarystva zaachvočvańnia pryhožych mastactvaŭ, dzie nieadnarazova vystaŭlaŭ svaje tvory. U paźniejšaj tvorčaści Janoŭskaha žyvapisnyja kampazicyi stali pieravažać nad skulpturnymi formami.
Vybrany vobraz Dzievy Maryi, jakaja topča źmieja, što paŭzie pa ziamnym šary, dosyć raspaŭsiudžany. Jon adsyłaje da vierša z Knihi Byćcia, u jakim Boh praklinaje źmieja, jaki spakusiŭ Adama i Jevu:
«I varožaść pakładu pamiž taboju i pamiž žančynaju, i pamiž siemiem tvaim i pamiž siemiem jaje; jano budzie bić ciabie ŭ hałavu, a ty budzieš džalić jaho ŭ piatu». (Byćcio 3:15)
Pieršapačatkova ličyłasia, što «budzie bić ciabie ŭ hałavu» adnosicca da Maryi, žančyny, jakaja narodzić Miesiju. Hetaje ŭjaŭleńnie pajšło z Vulhaty, łacinskaha pierakładu Biblii, ź jakoha paśla rabili pierakłady na inšyja jeŭrapiejskija movy. U vyniku ŭ zachodnim mastactvie źjaviŭsia ikanahrafičny typ Dzievy Maryi, jakaja topča źmieja.
Z prychodam balšavikoŭ miascovyja sialanie, ź jakimi dvaranin Vajniłovič vyras i pravioŭ usio žyćcio, razrabavali siadzibu, spalili biblijateku, mała taho — raźbili nadmahilli na kurhanie, źnieśli fihuru Dzievy Maryi, jakaja ŭzvyšałasia nad pomnikami. Sami nadmahilnyja plity raściahnuli pa dvarach.
Ad bahataha nadmahilla Aleny nie zastałosia ničoha — heta i zrazumieła, bo bronza kaštoŭny mietał, ad pachavańnia Symona cudam źbiarohsia frahmient nadmahilla, jaki pieranieśli pad Čyrvony kaścioł, pobač ź pierapachavanymi tut pareštkami Edvarda Vajniłoviča.
Kurhan u Savičach u 1990-ch hadach akulturyli katoliki, ustalavali tut kryž i pamiatnyja znaki. Tolki achoŭnaha statusu kurhan dahetul nie maje.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary