«Nie płakać, nie śmiajacca, a razumieć i rabić». Hety biełaruski raman Andrej Skurko raić pračytać usim
Raman Jevy Viežnaviec «Pa što idzieš, voŭča?» pračytaŭ dva razy: pieršy — asabliva nie ŭdumvajučysia ŭ siamiejnyja i susiedskija praklaćci (i dabrasłavieńni), prosta adčuvajučy hety pach harełaha torfu, smakujučy. Druhi raz užo raźbiraŭ padrabiazna, što z čaho vynikaje, piša z mahiloŭskaj turmy palitźniavoleny redaktar «Našaj Nivy» Andrej Skurko.
Uradženka Lubanskaha rajona Śviatłana Kurs piša mastackija tvory pad psieŭdanimam Jeva Viežnaviec.
Dabraŭsia narešcie da ramana Jevy Viežnaviec (Śviatłany Kurs) «Pa što idzieš, voŭča?». Knižka jak ahoń. Dzień prajšoŭ niezaŭvažna.
Mnie spadabałasia, jak u ramanie ŭtrymlivajecca bałans pamiž realnaściu i kazkaj. Zdavałasia b, siužet kazačny, falkłorny — hieroi musiać adšukać i viarnuć u carstva miortvych praklaty artefakt (faktyčna, siužet «Uładara piarścionkaŭ»). Dy jaki artefakt — srebnaje lusterka. Takoha ŭ našym časie i ŭ našym śviecie, zdavałasia b, być nie moža.
A ci moža być, što dva čałavieki z vyšejšaj adukacyjaj režuć pałosami dzirvan i voziać na mahiłku — abkładać jaje, kab niabožčyku nie było ŭzimku choładna? (Ja maju na ŭvazie nas z tatam i «prykładańnie» babulinaj mahiłki.)
Inšymi słovami, ničoha fantastyčna-zvyšnaturalnaha ŭ ramanie nie adbyvajecca, kazka isnuje va ŭjaŭleńni ludziej. I heta asablivaść śviadomaści hetych ludziej — biełarusaŭ. Choć zastajecca i ŭstojlivaje ŭražańnie, što za scenaj, na jakoj ihrajucca čałaviečyja dramy i kamiedyi, chtości staić.
Aŭtarka vybrała formu babulinaha apoviedu, kab pakazać unutrany schavany miechanizm, jaki ruchaje siužet, što adbyvajecca ŭ sučasnaści. Hety miechanizm — minułaje.
Ja ad svaich babul čuŭ raspoviedy pra vajnu, raskułačvańnie, chruščoŭskuju niščymnicu, lublu i razumieju hety žanr. Ale jak jaho ŭsprymajuć 17—20-hadovyja?
Taksama heta «apaviadańnie ŭ apaviadańni» dazvalaje nie pisać ad imia aŭtara čatyry tamy «Vajny i miru», jak zrabiŭ Tałstoj. A materyjału, faktury chapiła b na taki abjom. Udałosia ŭmiaścicca ŭ dosyć ścipły farmat, bo pamiać raskazčyka vybiraje hałoŭnaje sama, a mienš istotnaje — adkidaje.
Čytajucca mietafary: «muka kałchoznaja: čornaja, u sporach dy ražkach» — horki chleb, amal biblejskaje: «vaźmi žyta pratuchłaje, źmiašaj sa śviežym — usio pratuchnie», i pustyja kałasy na doŭhich ściablinach — jak vynik i spadčyna kamuny nad rakoj Aresaj.
Impanuje prysutnaść u ramanie «vialikaj historyi» — Kupały i Pryščepava, ź jaho charaktarystykaj biełarusa (jaki «pryvyk siadzieć na chutary i dulu ŭ kišeni krucić»). Takija «kamiea» uvodziŭ i Mielež u paleskaj tryłohii.
Jašče adna mietafara — cykličnaść historyi. Partyzany 40-ch paŭtarajuć učynki partyzanaŭ 20-ch, žonki «vorahaŭ naroda» adrakajucca ad mužoŭ, jak i žonki kolišnich atamanaŭ. U hetym jość biblejskaja (Sava i Prosia — jak Samson i Daliła ci Judyf i Ałafiern), ale bolš fieministyčnaja notka: vojny, ahresija — sparadžeńnie žorstkaha i niamudraha mužčynskaha śvietu. A viadźmarki-šaptuchi ŭ im — nibyta «sanitary lesu». Z adnaho boku, jany dapamahajuć usim, «nie biaruć ničyjho boku», ale razam z tym — «chočaš, stralaj mianie, ale potym nie abižajsia». Bo ŭsio adabjecca ŭ nastupnych pakaleńniach — ci to praz toje, što čałaviek uhniaviŭ mahičnyja siły, ci to prosta praz asablivaść jaho natury i sposab žyćcia. I ŭ suchim astatku ŭ Šardyki, jaki byŭ hierojem, carom i boham — «vohnik na ch*i», kiła i dzieci — pustadomki.
Mifałohijaj — ad samaj staražytnaj, paznačanaj imionami prabałckich bahoŭ (Dziavoja, Łojma) da sučasnaj prasiaknutaja ŭsia kniha. (Chočacca napisać «…iak i biełaruskaja duša».) Navat imia hałoŭnaj hieraini z Darafiei pieratvarajecca ŭ Darfieju (dar+fieja) i Darošku («darožka» ad adnaho śvietu da inšaha). I poruč z usioj hetaj kazačnaściu vyjaŭlajecca raptam vielmi pobytavy hrunt usioj hetaj razładžanaści, niedalublenaści hałoŭnaj hieraini: baba Darfieja była chałodnaja sa svaim synam (baćkam hałoŭnaj hieraini), bo ličyła, što jaho baćka — Šardyka, hvałtaŭnik. Tolki kali naradziłasia rudaja kirpataja ŭnučka, stała jasna, što syn — ad miłaha jaŭreja Orki. Ale papravić adnosiny ŭžo nie było jak, badaj. I heta taksama vielmi žyćciova.
Čaplałasia trochi voka za «vysakaparnyja» frazy: «trymać ruku» (dapamahać), «z domu» (pachodzić), «zvonkaja manieta» (zamiest «hrošy»). Nie było jasna, adkul heta i navošta, pakul nie raskryłasia značeńnie nazvaŭ chutaroŭ Aradeber i Zapater. U ich šlachcianki paśla 1863-ha zašyfravali svaje devizy dla kahości, chto zmoža ich niekali rasčytać — dla svaich. A raz tyja łacinskija dy ispanskija vyrazy — častka tutejšaj tapanimiki, dyk i «vysakaparnyja» frazy nabyli padmacavańnie, zahučali naturalniej.
Ahučany, nie raz pramoŭleny lejtmatyŭ ramana — «tut ništo nie trymajecca», heta ziamla bieznadziejnaja, tut treba «pisać drynduški» prosta, kab dali žyć (a časam i heta nie ratuje), adziny paratunak — ucioki. Ale siužet, sama płyń žyćcia — supiarečyć pramoŭlenamu. Kali, pierafrazoŭvajučy Śpinozu, «nie płakać, nie śmiajacca, a razumieć i rabić» — štości budzie.
Raman byŭ dapisany ŭ 2019-m, a ŭ druk zdadzieny ŭ śniežni 2020-ha, u zusim užo inšaj ad času napisańnia atmaśfiery.
Ale nijakija atmaśfiernyja źjavy nie admianiajuć źmieny poraŭ hodu.
Kamientary