«Людзей прымушалі думаць, што нічога ніколі не зменіцца». Хто такі антыкамуніст Ласла Краснагаркаі, які атрымаў Нобелеўскую прэмію па літаратуры?
71‑гадовы Краснагаркаі вядомы сваімі раманамі з змрочнымі тэмамі і незвычайнымі доўгімі сказамі, якія часам займалі цэлую старонку. Пра яго жыццё ў сацыялістычнай Венгрыі і пасля яе, чытайце ў нашым артыкуле.
Ласла Краснагаркаі, паводле літаратурных экспертаў, быў галоўным прэтэндэнтам на перамогу, і толькі адна канкурэнтка — авангардная кітайская пісьменніца Цань Сюэ — магла змяніць вынік. Аднак, відаць, ёй давядзецца пачакаць.
Сёлета Нобелеўскі камітэт вырашыў прысудзіць прэмію венгерскаму пісьменніку, як гаворыцца ў прэс-рэлізе, «за яго пераканаўчую і празорлівую творчасць, якая ва ўмовах апакаліптычнага жаху зноў пацвярджае сілу мастацтва».
Нобелеўскі камітэт адзначае, што Ласла Краснагаркаі — аўтар эпічных твораў у традыцыях Цэнтральнай Еўропы, што цягнуцца ад Кафкі да Томаса Бернхарда і адрозніваюцца абсурдызмам і гратэскнай празмернасцю. Але ў яго ёсць і іншыя здольнасці: ён таксама звяртаецца да Усходу, набываючы больш сузіральны, тонка вывераны тон.
Нацыяналістычнае прозвішча для яўрэя
Ласла нарадзіўся ў 1954 годзе ў невялікім гарадку Дзьюла на ўсходзе сацыялістычнай Венгрыі, каля самай мяжы з Румыніяй. Яго бацька Дзьёрдзь Краснагаркаі працаваў юрыстам, а маці Юлія — супрацоўніцай сацзабеспячэння.
Прозвішча Краснагаркаі (менавіта так, бо венгерская мова мае фіксаваны націск на першы склад) мае яўную славянскую аснову. Насамрэч бацька Ласла мае яўрэйскае паходжанне — таямніца, якую ён раскрыў сыну толькі тады, калі Ласла споўнілася 11 гадоў.
Як высветлілася, сапраўднае прозвішча дзядулі пісьменніка па бацьку было Корын. Але ў 1931 годзе ён змяніў яго на Краснагаркаі. Гэтае прозвішча мусіла адгукацца ў сэрцах венгерскіх нацыяналістаў. Пасля Першай сусветнай вайны Венгрыя страціла дзве траціны сваіх тэрыторый, і нацыяналістычны ўрад імкнуўся да іх вяртання. У той час была вельмі вядомая, невыносна сентыментальная песня пра замак Краснагаркаі — як называлі мясцовыя венгры замак Красна Гурка на поўдні сучаснай Славакіі, які адышоў пасля вайны да Чэхаславакіі. Гэты выбар дзеда, верагодна, збярог сям’ю ад Халакоста.
Спробы выслізнуць з сістэмы
У 18 гадоў пасля заканчэння гімназіі Ласла прызвалі ў армію, і гэта было сапраўдным пеклам для яго. Ён быў цалкам знішчаны, усе весяліліся ў начным цягніку, а ён не мог. Ласла знайшоў хлопца, які быў у такім жа стане, яны дамовіліся сустрэцца пасля. Але калі ён пайшоў навясціць свайго новага сябра, то заспеў таго ў момант самагубства — той стрэліў сабе ў рот. Краснагаркаі ў будучым зробіць усё, каб больш ніколі не патрапіць у гэтае пекла.
«Вайсковая служба для мяне была амаль смерцю. За ўвесь год я ні разу не атрымаў дазволу пакінуць лагер. Я не быў ні героем, ні пацыфістам, але калі ты знаходзіўся на варце, павінен быў стаяць там са зброяй і нічога не рабіць.
Часам да мяне падыходзіў афіцэр, і калі я ў гэты момант чытаў Кафку, я не мог спыніцца, бо Кафка быў цікавейшы за таго ідыёта-афіцэра.
Таму я пастаянна атрымліваў пакаранні і трапляў у лагерную турму. Гэта было не надта страшна, але азначала, што я ўсё роўна не мог атрымаць дазвол пакінуць лагер. І гэта было жахліва — быць там заўсёды», — успамінаў пісьменнік.
Каб пазбегнуць далейшай службы, Ласла паступіў ва ўніверсітэт вывучаць права. Бацька хацеў, каб ён пайшоў на юрыдычны факультэт, але быў упэўнены, што сын, якога цікавіла толькі мастацтва — літаратура, музыка, жывапіс, а таксама філасофія — адмовіцца. Як успамінае сам пісьменнік, галоўнай прычынай яго выбару быў Кафка, з якім ён пазнаёміўся занадта рана, калі яшчэ не мог зразумець сэнсу яго твораў, і да якога хацеў быць падобным.
Паводле афіцыйных звестак, Краснагаркаі вывучаў права спачатку, з 1973 па 1976 гг. ва ўніверсітэце ў Сегедзе, а затым ў 1976—1978 гадах — у Будапешцкім універсітэце імя Лоранда Этвёша.
Праўда, сам пісьменнік расказвае зусім іншую гісторыю — усяго праз тры тыдні ён не змог выносіць атмасферу на юрыдычным факультэце і пакінуў не толькі яго, але і сам Сегед. Хаваючыся ад прызыву, ён вельмі часта змяняў месца жыхарства, жыў у вельмі бедных вёсках, і ў яго заўсёды была дрэнная праца. Ён перабраўся ў Будапешт, дзе, каб яго не забралі ў армію другі раз, стаў вывучаць рэлігію і філалогію. Экзамены было складана здаць, бо ён фактычна не вучыўся ва ўніверсітэце. Толькі з’яўленне праз чатыры гады дваіх дзяцей стала для яго палёгкай — гэта вызваляла яго аб вайсковага абавязку.
У 1977 годзе Ласла пачаў працаваць у выдавецтве «Gondolat» («Думка»). Тады ж у часопісе «Mozgó Világ» быў надрукаваны яго першы твор — «Tebenned hittem» («Я верыў у цябе»).
«Гэта было першае апавяданне ў маёй пісьменніцкай кар’еры – і яно лёгка магло стаць апошнім» — расказваў Краснагаркаі ў адным з інтэрв’ю.
Як толькі ён пачаў публікаваць нейкія дробязі, яго адразу запрасілі ў паліцыю, дзе Ласла адмаўляў, што піша пра палітыку. Нарэшце яго цярпенне не вытрымала, і ён са злосці сказаў паліцэйскім: «Вы сапраўды можаце ўявіць, што я буду пісаць нешта пра такіх людзей, як вы?».
Гэта выбесіла паліцыянтаў, і ў Краснагаркаі адабралі пашпарт, пазбавіўшы магчымасці выезду за мяжу. Пісьменнік не меў аніякага пашпарта да 1987 года.
Ужо ў наш час ён знайшоў у дакументах тайнай паліцыі, што яго хацелі завербаваць як інфарматара ці шпіёна, але прызналі, што гэта немагчыма, бо ён антыкамуніст.
Сатанінскае танга
У 1982 годзе Ласла кінуў сваю працу ў выдавецтве і стаў вольным пісьменнікам. У 1983 годзе атрымаў нарэшце дыплом па спецыяльнасці «венгерская мова і літаратура». Яго дыпломная праца была прысвечана жыццю і вопыту пісьменніка Шандара Мараі (1900—1989) пасля яго вымушанага выезду з камуністычнай Венгрыі ў эміграцыю ў 1949 годзе — тэма даволі падазроная для сацыялістычнай краіны, дзе пісьменнік быў прызнаны «буржуазным аўтарам».
Вызваліўшыся ад працы і ад вучобы, Краснагаркаі жыў у маленькіх вёсках і гарадах і так напісаў свой першы раман. Але ніхто, уключаючы яго самога, не ўяўляў, як можна было яго апублікаваць у сацыялістычнай Венгрыі, калі ў ім была гратэскная карыкатура на камуністычную сістэму.
Дапамога прыйшла адкуль ніхто не чакаў — у 1985 годзе раман «Сатанінскае танга» (Sátántangó) быў надрукаваны ў адным з выдавецтваў сучаснай літаратуры, якое ўзначальваў былы начальнік тайнай паліцыі. Магчыма, тым самым ён хацеў нагадаць, што ўсё яшчэ мае нейкую ўладу.
Гэты дэбют у вялікім жанры становіцца пачаткам цэлай літаратурнай філасофіі Ласла Краснагаркаі. Раман, які вызначыў асноўны эстэтычны і філасофскі кірунак усёй далейшай творчасці пісьменніка, адразу стаў адной з вяршынь венгерскай літаратуры другой паловы ХХ стагоддзя.
Дзеянне разгортваецца ў занядбанай вёсцы, якая ператварылася ў сімвал дэградацыі, разрухі і духоўнай спустошанасці. Насельнікі — спітыя, бедныя, безнадзейныя людзі, якія жывуць у поўнай ізаляцыі. Усё пачынаецца з чуткі: у вёску вяртаецца Ірым’яш, загінулы два гады таму прыгажун, які некалі стварыў эканамічны цуд у гэтых краях. Але ўваскрэслы можа быць кім заўгодна — збаўцам, ашуканцам або самім сатаной — аўтар робіць гэтыя варыянты роўнаверагоднымі. Яго імя пераклікаецца з прарокам Ераміем, якога называюць прарокам роспачы і спусташэння.
Праз апісанне маленькай вёскі аўтар паказвае мадэль позняга сацыялізму, дзе людзі пазбаўленыя волі, адказнасці і надзеі. Героі Краснагаркаі жывуць у стане постапакаліптычнага спакою, калі апакаліпсіс ужо адбыўся, а яны гэтага не заўважылі. Гэта кніга пра бязвыходнасць, закальцаваную ў часе.
«Не трэба чакаць апакаліпсісу, — кажа аўтар, — трэба зразумець, што мы ўжо ў ім жывём».
Сцэнарыст
Адразу пасля выхаду дэбютнага рамана Краснагаркаі пачалася падрыхтоўка да экранізацыі яго на вялікім экране. Але праз падзенне сацыялістычнага рэжыму і палітычных пераўтварэнняў у Венгрыі праца заняла цэлых сем гадоў. Стужка працягласцю амаль сем гадзін — 415 хвілін — упершыню была паказана ў 1994 годзе і атрымала сусветнае прызнанне.
Яе рэжысёрам быў Бела Тар, з якім Ласла пачаў плённа супрацоўнічаць пасля 1984 года, хутка стаўшы яго «штатным» сцэнарыстам. Усе фільмы Тара пасля 1985 года былі знятыя па сцэнарах Краснагаркаі і з музыкай Міхая Віга.
Вяршыняй іх творчага тандэма стаў фільм «Турынскі конь» (A torinói ló), які выйшаў у 2011 годзе. Стужка заваявала прыз ФІПРЭСІ і «Срэбнага мядзведзя» — гран-пры журы Берлінскага кінафестывалю, пасля чаго Тар назваў фільм сваёй фінальнай працай у кіно і завяршыў сваю кінакар’еру.
Майстар Апакаліпсісу
Пасля «Сатанінскага танга» былі апублікаваныя зборнік навел «Апошняя ласка» (Kegyelmi viszonyok) і раман «Меланхолія супраціву» (Az ellenállás melankóliája), за якія Краснагаркаі атрымаў міжнароднае прызнанне — літаратурную прэмію ў Заходняй Германіі. У алегарычным рамане ён расказвае пра тое, як прыезд у неспакойны горад загадкавага цырку з адзіным атракцыёнам — кітом — запускае апакаліптычны хаос і становіцца алегорыяй навязвання звонку таталітарнай ідэалогіі.
Раман складаецца ўсяго з аднаго сказа, расцягнутага на 300 старонак.
Гэта была першая кніга Краснагаркаі, якая ў 1998 годзе была перакладзена на англійскую мову.
Ад амерыканскай пісьменніцы С’юзан Зонтаг, зачараванай яго кнігай, ён удастоіўся іншай узнагароды — прозвішча «Майстра апакаліпсісу», бо ў яго творчасці пераважаюць тэмы адчаю і заняпаду. Краснагаркаі апісвае грамадствы на мяжы краху, разбурэнне сусветнага парадку, даследуе постапакаліптычную тугу і меланхолію.
Натхненне Краснагаркаі для сваіх змрочных твораў, відавочна, знаходзіў у сацыялістычнай рэчаіснасці:
«Арганізацыя гэтага бясчасавага грамадства прымушала людзей думаць, што нічога ніколі не зменіцца. Увесь час адно і тое ж шэрае неба і бясколерныя дрэвы, паркі, вуліцы, будынкі, гарады, пасёлкі, жудасныя напоі ў барах, галеча і рэчы, пра якія забаранялася гаварыць уголас. Ты жыў у вечнасці. Гэта было вельмі прыгнятальна.
Маё пакаленне было першым, якое не толькі не верыла ў камуністычную тэорыю або марксізм, але і лічыла гэта смешным, сорамным.
Калі я перажыў канец гэтай палітычнай сістэмы, гэта было сапраўдным цудам. Я ніколі не забуду смак палітычнай свабоды. … Для мяне Еўрапейскі саюз азначае перадусім палітычную свабоду — супраць агрэсіўнай дурноты, якая цяпер стала богам Усходняй Еўропы», — дзяліўся пісьменнік.
Вакол свету
У 1987 годзе 33‑гадовы Краснагаркаі ўпершыню пакінуў Венгрыю, ён правёў год у Заходнім Берліне па праграме акадэмічнага абмену. Пасля падзення камуністычнага блоку ў канцы 1980‑х гадоў Краснагаркаі шмат падарожнічаў.
У 1990 годзе ўпершыню правёў працяглы час у Усходняй Азіі. Пра свае ўражанні ад Манголіі і Кітая распавёў у зборніку навэл «Палонны Ургі» (1992) і дакументальным раманам «Разруха і смутак у Паднябеснай» (2004), у якім ён даследуе, як сучаснае кітайскае грамадства ставіцца да сваёй старажытнай культуры і духоўнай спадчыны. З таго часу неаднаразова вяртаўся ў Кітай.
Па паўгода пісьменнік жыў і ў японскім Кіёта ў 1996, 2000 і 2005 гадах. Знаёмства з далёкаўсходняй культурай і эстэтыкай моцна паўплывалі на яго творчасць, гэтым уражаннямі быў натхнёны і яго раман «Сі-ван-му тут сярод нас» (Seiobo járt odalent) пра мастацтва і прыгажосць, у 17 раздзелах якога, выбудаваных паводле паслядоўнасці Фібаначы, Краснагаркаі паказвае мастакоў і творы розных эпох і краін, аб’яднаныя матывам японскай багіні Сі-ван-му.
Гэты ўсходні след стаў часткай сям’і пісьменніка. У гэты час, у 1997 годзе, Краснагаркаі ажаніўся ў другі раз — з Доркай, графічнай дызайнеркай і кітаязнаўцам, з якой мае трох дачок, мастацтвазнаўцу Кату (Каталін), актрысу Агнес і Пані. Нягледзячы на сусветную вядомасць і статус нацыянальнага генія ў Венгрыі, Краснагаркаі заўсёды трымаў асабістае жыццё далёка ад публічнасці. Ён рэдка казаў пра сям’ю, што толькі падштурхоўвала цікавасць чытачоў.
На працягу 1990‑х Ласла Краснагаркаі шмат падарожнічаў: на грузавым судне перасякаў Атлантыку і дабіраўся да Мадэйры, гасцяваў у мастацкай віле Вальдберта ў Мюнхене, бываў у Босніі, Італіі, Даніі, Англіі, Грэцыі, Францыі, Іспаніі і на Крыце — фактычна пабачыў палову свету. У гэты час, у пачатку дзевяностых, ён пачаў працаваць над раманам «Вайна і вайна». Першапачаткова яго цікавіла, што азначала паняцце «мяжа» для Рымскай імперыі, таму ён падарожнічаў па Еўропе ў пошуках руін і следаў ваенных умацаванняў. Краснагаркаі прызнаваўся, што заўсёды быў у дарозе, а сапраўдная праца над раманам пачалася толькі ў 1996 годзе ў Нью-Ёрку, дзе ён жыў у кватэры амерыканскага пісьменніка Алена Гінзберга, які стаў для яго сябрам і аказваў маральную падтрымку падчас напісання твора.
На шляху да Нобеля
Сусветнай вядомасці і Нобелеўскай прэміі па літаратуры не было б, калі б не пераклады твораў Краснагаркаі, вельмі добрыя пераклады — такія, якія з’явіліся ў пачатку 2010‑х. У 2012 годзе на англійскай мове выйшла «Сатанінскае танга», у 2013 — «Сі-ван-му тут сярод нас», які адзін за адным заваявалі Прэмію за найлепшую перакладную кнігу. Заходняя прэса высока ацаніла творы Краснагаркаі, адзначыўшы адметнае, захапляльнае бачанне і падкрэсліўшы выразны ўплыў Франца Кафкі і Сэмюэла Бэкета на яго творчасць — гэтыя ж імёны з’явяцца і ў заяве Нобелеўскага камітэта.
«Калі я не чытаю Кафку, я думаю пра Кафку. Калі я не думаю пра Кафку, я сумую па думках пра яго», — казаў, нібы пацвярджаючы гэтае меркаванне, сам пісьменнік. Але таксама ён прызнаваўся, што імкнуўся стварыць абсалютна арыгінальны стыль, быць свабодным і адысці як мага далей ад сваіх літаратурных продкаў — не станавіцца новым Кафкам, Дастаеўскім ці Фолкнерам.
У 2015 годзе Ласла Краснагаркаі атрымаў прэстыжную Букераўскую прэмію, якой узнагароджваюць аўтараў, што пішуць на англійскай мове або чые творы перакладзены на яе. Узнагароду яму ўручылі за заслугі ў літаратурнай творчасці. Старшыня журы Марына Уорнер назвала яго «візіянерам выключнай сілы і маштабу, здольным перадаваць фактуру сучаснага жыцця ў сцэнах, якія бываюць трывожнымі, дзіўнымі, смешнымі і адначасова ўзрушальна прыгожымі».
Гэта прызнанне стала сапраўдным паваротным момантам у яго творчай кар’еры — першай прыступкай да галоўнай літаратурнай узнагароды свету, Нобелеўскай прэміі.
Цікава, што ўжо праз год Букераўскую прэмію атрымала карэйская пісьменніца Хан Ган, якая летась таксама стала нобелеўскай лаўрэаткай па літаратуры. І Краснагаркаі, і Хан Ган яднае не толькі высокая мастацкасць, але і духоўная блізкасць да традыцыі Франца Кафкі — творчасць абаіх аўтараў часта параўноўваюць з кафкіянскай у сваёй філасофскай глыбіні і адчуванні абсурду чалавечага існавання.
Сёння Краснагаркаі мае нямецкае грамадзянства і жыве пераважна ў Берліне ды Трыесце.
У свае 71 год ён застаецца пладатворным аўтарам.
У 2024 годзе ён выдаў раман «Herscht 07769», перакладзены на англійскую мову, у якім галоўны герой — чысцільшчык графіці ў Германіі — піша лісты Ангеле Меркель, спрабуючы папярэдзіць яе пра набліжэнне канца свету. На 400 старонках кнігі — толькі адна кропка.
У тым жа годзе з’явіўся і яго раман «Zsömle Odavan» — гісторыя электрыка на пенсіі, які хавае сваё каралеўскае паходжанне і жыве ў безыменнай венгерскай вёсцы, пакуль яго не знаходзяць тыя, хто імкнецца аднавіць манархію.
Ласла Краснагаркаі, які калісьці казаў, што мы ўжо жывём у апакаліпсісе, сёння можа бачыць таму пацверджанне: устанаўленне ўлады Орбана ў яго роднай Венгрыі, вайну Расіі супраць Украіны і — тое, што, як ён сам прызнаваўся, выклікала ў яго жах — абранне Дональда Трампа прэзідэнтам ЗША.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
Каментары