«Najiaśniejšaja Reč Paspalitaja»

Najiaśniejšaja Reč Paspalitaja. Cyvilizacyja ‑ Kultura ‑ Relihija ‑ Palityka ‑ Avantura ‑ Hieroika ‑ Uspamin / Układalnik Aleh Dziarnovič — Miensk: Łohvinaŭ, 2007. — 346 s. — (Kniharnia «Naša Niva»).

Pavialičyć

«Dla nas važnaje toje, što Reč Paspalitaja była stvoranaja pavodle tahačasnych pravavych normaŭ nośbitami hramadzianskich pravoŭ, jakija tady naležali šlachcie. I jak by my nie aceńvali dalejšy los hetaj dziaržavy, jakija b rachunki nie vystaŭlali da jaje lidaraŭ i palitykaŭ, jak by nie zachaplalisia kulturnymi nabytkami i prajavami patryjatyzmu, musim pryznać — Reč Paspalitaja taksama była dziaržavaju našych prodkaŭ. U takim razie ŭsie pretenzii my pradjaŭlajem i da samich siabie» — piša ŭ pradmovie układalnik hetaha zbornika Aleh Dziarnovič.

Pad adnoj vokładkaj sabranyja teksty historykaŭ, mastactvaznaŭcaŭ, kulturolahaŭ, litarataraŭ, pryśviečanyja eposie Rečy Paspalitaj. Pierad čytačom paŭstajuć nia stolki zvykłyja palityčnyja perypetyi, kolki sam ład žyćcia i myśleńnia našych prodkaŭ. A taksama ich viera, ich kuchnia, ich ramany i avantury.

Šukajcie «Najiaśniejšuju Reč Paspalituju» ŭ kniharniach i ŭ niezaležnych raspaŭsiudnikaŭ.

* * *

Šmat sensaŭ Respubliki

Zamiest ustupu. Pradmova da knihi

Našyja abšary

Na zachadzie hetaja dziaržava, Reč Paspalitaja, susiedničała z Brandenburham i Prusijaj, a na ŭschodzie — z Rasiejaju. Vialikaje Kniastva Litoŭskaje praź Inflanty miežavała sa Švecyjaj. Polšča (ci, jak jaje nazyvali, Karona) susiedničała z habsburskimi krainami (Čechija, Vuhorščyna), a praź Dzikaje Pole, Małdovu i Siamiharodździe abiedźvie dziaržavy kantaktavali z Krymskim chanstvam dy Tureččynaj. U časy najbolšaha terytaryjalnaha pašyreńnia płošča Rečy Paspalitaj dasiahała blizka 1 młn kv. km (990 000), ź ich na Vialikaje Kniastva (užo biez ukrainskich vajavodztvaŭ) prypadała tracina: razam z Smalenščynaj u pieršaj pałovie XVII st. płošča VKŁ składała 380 tys. kv. km, a ad 1678 h. — 306 tys. kv. km i ŭžo nie źmianiałasia amal stahodździe, da padziełaŭ Rečy Paspalitaj.

Aproč ułasna terytoryi Rečy Paspalitaj u lennaj zaležnaści ad Polščy z 1525 h. znachodziłasia Prusija. Ad 1561 h. u padvojnym lenie (Polščy i VKŁ) była Kurlandyja (Zachodniaja Łatvija). «Małyja» Inflanty (Paŭdniova‑Uschodniaja Łatvija) źjaŭlalisia kandaminijumam — sumiesnym vałodańniem VKŁ i Polščy. U toj ci inšaj suviazi z Rečču Paspalitaj znachodzilisia rumynskija kniastvy Vałachija i Małdova. Uvieś čas nie ścichali intryhi vakoł česka‑niamieckaj Sylezii. Takim čynam, administracyjny i palityčny ŭpłyŭ Rečy Paspalitaj pašyraŭsia za jaje miežy.

Kolkaść žycharoŭ abiedźviuch dziaržavaŭ Rečy Paspalitaj, Karony Polskaj i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, pry kancy XVI st. dasiahała kala 7,5 młn. čałaviek — u Eŭropie ci navakoł jaje bolej ludziej žyło ŭ Francyi, Niamieččynie, Italii, Rasiei, Hišpanii dy Tureččynie. U pieršaj ža pałovie XVII st. kolkaść žycharoŭ dasiahnuła 10 młn. Kala pałovy ź ich składali palaki. Pierad Lublinskaj unijaj (1569 h.) nasielnictva Vialikaha Kniastva dasiahnuła 3 młn. Paśla ž zaklučeńnia unii, kali paŭnočna‑ŭkrainskija ziemli adyšli da Polščy, u VKŁ zastalisia žyć 2,6 młn. čałaviek. Da siaredziny ž XVII st. praciahvaŭsia peryjad demahrafičnaha rostu, u Litvie i Paŭnočna‑Zachodniaj Biełarusi ščylnaść nasielnictva nabliziłasia da maksymumu, jaki zabiaśpiečvaŭsia tahačasnym uzroŭniem haspadarki, — 16—20 čałaviek na kvadratny kilametar. Na 1650 h. u Vialikim Kniastvie pražyvali 3,1 młn. čałaviek, ź ich u Litvie — kala 920—950 tys., u Biełarusi — 2,1 młn. Paśla vojnaŭ i demahrafičnaha kryzisu druhoj pałovy XVII — pačatku XVIII st. nasielnictva Rečy Paspalitaj znoŭ pačało raści i ŭ druhoj pałovie XVIII st. dasiahnuła ŭzroŭniu siaredziny XVII st. Ale ŭsie peryjady ŭ ramkach Rečy Paspalitaj kolkaść nasielnictva Polščy pieravažała nad kolkaściu žycharoŭ VKŁ.

Voś tak pavodle vonkavych prykmietaŭ vyhladała dziaržava, utvoranaja ŭ vyniku padpisańnia Lublinskaj unii 1 lipienia 1569 h. Ad unii vyjhrali i prajhrali ŭsie baki. Vialikaje Kniastva straciła ŭkrainskija ziemli, ale amal całkam spynilisia nabiehi krymskich tataraŭ i źnikła pahroza maštabnych vojnaŭ z Tureččynaj. Pry dapamozie Polščy ŭ Inflanckaj vajnie adbyŭsia pierałom, i, miarkujuć daśledčyki, mienavita unija dazvoliła padoŭžyć isnavańnie Vialikaha Kniastva na niekalki stahodździaŭ. Vynikam ža realizacyi hetaj novaj formy dziaržaŭnaści stała niehvałtoŭnaja palanizacyja hramadztva VKŁ.

Polšča atrymała značnyja terytoryi, što raniej uvachodzili ŭ VKŁ. Ale «nabytkam» stała taksama niespakojnaja miaža z Rasiejaj. Praźmierna razrosłyja terytoryi na paŭdniovym uschodzie abiacali novyja sutyčki z Krymam i Atamanskaj Portaj. Napieradzie byli kazackija vojny. Na Polšču ž prypali asnoŭnyja vajennyja vydatki federatyŭnaj dziaržavy.

Dla nas ža važnaje toje, što Reč Paspalitaja była stvoranaja pavodle tahačasnych praŭnych normaŭ nośbitami hramadzianskich pravoŭ, jakija tady naležali šlachcie. I jak by my ni aceńvali dalejšy los hetaj dziaržavy, jakija b rachunki ni vystaŭlali da jaje lideraŭ i palitykaŭ, jak by ni zachaplalisia kulturnymi nabytkami i prajavami patryjatyzmu, musim pryznać: Reč Paspalitaja taksama była dziaržavaju našych prodkaŭ. U takim razie ŭsie pretenzii my vysoŭvajem i da samich siabie.

Što da terminu

Dobra viadomy termin Reč Paspalitaja źjaŭlajecca adpaviednikam łacinskaha słovazłučeńnia res publica, što možna pierakłaści jak «hramadzkaja / publičnaja sprava». U polskim pierakładzie terminam Rzeczpospolita z kanca XV st. zvykła stali paznačać polskuju dziaržavu, choć miarkujecca, što tradycyja ŭžyvańnia łacinskaha terminu ŭ takim kantekście idzie jašče z pačatku CHIII st. U XV—XVI st. termin Reč Paspalitaja vykarystoŭvaŭsia i ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, dzie jon mieŭ značeńnie dziaržavy jak supolnaj spravy, supolnych intaresaŭ i supolnaha dabra. Žyhimont Aŭhust u vilenskim pryvilei 1565 h. tak charaktaryzavaŭ zvaroty da jaho ad hramadzianaŭ VKŁ: «Iž budziečy nam, haspadaru (h. zn. vialikamu kniaziu. — A. Dz.) na vialikim sojmie valnym u mieście našym stalečnym Vilenskim... z usim rycarstvam zieml usiaho panstva Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, dzie prykładajučy patreby Rečy Paspalitaje taho panstva našaha danieśli prośby svaje...». Užo paśla Lublinskaj unii nazva Reč Paspalitaja była vykarystana dla paznačeńnia supolnaj dziaržavy, ale zusim nie źjaŭlałasia jaje aficyjnym nazovam, a tym bolš palanizmam u biełaruskaj movie, jak niekatoryja schilnyja mierkavać. U rasiejskuju movu słovazłučeńnie Reč Paspalitaja patrapiła mienavita ź biełaruskaj.

Ci niama tut supiarečnaści, što spadčynnaja manarchija, jakoj u XV st. jašče było VKŁ, nazyvajecca Respublikaj? I jak razumieć sumiaščeńnie tytułaŭ karala ci vialikaha kniazia z Respublikaj? Užo ŭ XVII st. halandzki juryst Huha Hrocyjus pisaŭ, što ŭ Rečy Paspalitaj karol atrymlivaje ŭładu pad peŭnymi ŭmovami i jaho ŭłada nie źjaŭlajecca tym samym nieabmiežavanaju — hetaja «formuła ŭłady» likviduje Majestat (vialikaść) karala, funkcyi jakoha, u vyniku, nahadvajuć prezydenckija. Znoŭ uźnikaje pytańnie: ci asacyjacyi respubliki tolki z vybarnaściu jaje centralnych orhanaŭ ułady spraviadlivyja? Vidavočna, što sučasnaje razumieńnie terminu respublika nielha całkam prykładać da epochi XV—XVI stst.

Respublika — heta Suverenitet

Tearetyčnuju zavieršanaść na pačatku Novaha času kancepcyja «res publica» jak dziaržava, atrymała ŭ pracach francuskaha jurysta XVI st. Žana Badena (1530—1596; Jean Bodin, łacinizavanaja forma Johanus Bodinius). Jon ža ŭvioŭ u jakaści navukovaha paniaćcia i palityka‑pravavoha pryncypu termin «suverenitet», jaki zastaŭsia źnitavany z paniaćciem respublika. «Suverenitet jość absalutnaj i viečnaj uładaj Respubliki», — tak Ž. Baden akreśliŭ hetuju suviaź u svajoj pracy «Šeść knih pra Respubliku» («Six livres de la Rjpublique»). Kniha ŭbačyła śviet u 1576 h. pa‑francusku, a ŭ 1584 h. aŭtar sam pierakłaŭ jaje na łacinu. Praca pra Respubliku stała hałoŭnym tvoram Žana Badena i pryniesła jamu eŭrapiejskuju cłavu. Aŭtar pisaŭ, što suverennaja ŭłada Respubliki raspaŭsiudžvajecca na ŭsio hramadztva i hetym samym maje publičny charaktar, źjaŭlajecca specyfičnaj prykmietaju dziaržavy. «…Varta bačyć u kožnaj Respublicy tych, chto trymaje suverenitet, kab mierkavać pra toje, jakaja heta dziaržava: u tym vypadku, kali suverenitet uvasablajecca ŭ adnym haspadary, to my nazaviem jaje Manarchijaj, kali da jaho maje adnosiny ŭvieś narod, to my skažam, što dziaržava źjaŭlajecca narodnaj; kali tolki mienšaja častka narodu, my budziem ličyć dziaržavu Arystakratyčnaj». Daśledčykami ŭžo adznačałasia, što słovy «Manarchija» i «Arystakratyčnaja» Ž. Baden pisaŭ ź vialikich litaraŭ, a «narodnaja» — z małoj. I heta jość śviedčańniem praŭnaj pazycyi praŭnika. Uvohule Ž. Baden dapuskaŭ, što Suverenitet moža ŭvasablacca ŭ kožnaj z nazvanych im formaŭ kiravańnia. Ale sam jon mierkavaŭ, što paśladoŭnaja i poŭnaja realizacyja Suverenitetu adbyvajecca tolki ŭ manarchii. Žan Baden — prychilnik spadčynnaj manarchii jak najvyšejšaj formy Respubliki. Miž tym, jon krytyčna staviŭsia da absalutnaj manarchii i nazyvaŭ try faktary, jakija mohuć abmiežavać uładu manarcha:

1) kali manarch parušyć Boskija ci naturalnyja zakony;

2) kali padvysić padatki biez atrymańnia zhody adpaviednych upaŭnavažanych instytucyjaŭ dziaržavy;

3) kali admovicca ad vykanańnia mižnarodnych pahadnieńniaŭ.

Ž. Baden adyšoŭ ad razumieńnia palityčnaj ułady ŭ interpretacyi vyklučna praz rymskaje prava i siaredniaviečnuju praktyku. Francuski praŭnik krytykavaŭ taksama antyčnych aŭtaraŭ za toje, što jany vyłučali formy dziaržaŭnaha kiravańnia na hruncie idei Spraviadlivaści, u toj čas jak treba zychodzić ź idei i pryncypu Suverenitetu. Pavodle Badena, Suverenitet źjaŭlajecca vytvornym ad zhody narodu (mienavita palityčnaha narodu) i ŭ toj ža čas śćviardžajecca prymusam.

Takim čynam, Respublika ŭ Badena adpaviadaje paniaćciu Suverenitet, i kali toj tolki ŭvasablajecca ŭ dziaržavie, to Respublika adpaviadaje Dziaržavie, pažadana — manarchičnaj. Nie vypadkova tamu ŭ anhielskich vydańniach jašče XVII st. Respubliku Badena pierakładali jak «Commonwealth» — u sensie «supolnaść», «dziaržava».

Svaim vučeńniem pra suverenitet Baden stvaryŭ zładžanuju publična‑praŭnuju kanstrukcyju novaj eŭrapiejskaj dziaržavy. Francuski praŭnik vyłučaŭsia realistyčnaj nakiravanaściu dumki, vychavanaj starannym vyvučeńniem «Palityki» Arystotela, da jakoj Baden napisaŭ padrabiaznyja kamentary. Mienavita pad upłyvam Arystotela ŭ Badena skłałasia ŭśviedamleńnie nieabchodnaści paraŭnaŭča‑histaryčnaha vyvučeńnia raznastajnych formaŭ dziaržaŭnaha kiravańnia z metaju stvareńnia ahulnaha palityčnaha vučeńnia.

Ekskursavod pa Paryžu dla lićvinaŭ

Možna śćviardžać, što dośvied i histaryčnyja tradycyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Karaleŭstva Polskaha paŭpłyvali na farmavańnie kancepcyi Žana Badena. Na karyść hetaha majucca źviestki ź bijahrafii, a taksama vykazvańni samoha klasyka praŭnaj dumki. Sam Baden časta adychodziŭ ad čysta akademičnych i tearetyčnych zaniatkaŭ. Mocny temperament i pryrodnyja schilnaści tak ci inakš pryvodzili jaho na šlach słužeńnia hramadztvu.

Kali ŭ 1573 h. pasolstva Rečy Paspalitaj nakiroŭvałasia da Hienrycha Valua, hiercaha Anžujskaha, kab prapanavać jamu karonu, to ŭ žniŭni taho ž hodu ŭ Mecy, niepadaloku ad francuskaj miažy, pasłoŭ sustreŭ i začytaŭ im pryvitalnuju pramovu biskup Šarl de Kar. Pra palityčny narod (šlachtu) Rečy Paspalitaj tam było skazana, što jon «nikoli nia znosiŭ tyranii nivodnaha ŭładara, što, badaj, adziny siarod narodaŭ utrymaŭ staradaŭniaje prava vybaru karala, jakoje isnavała jašče ŭ «załatym vieku». U atačeńnie biskupa ŭvachodziŭ i razam ź im sustrakaŭ pasłoŭ Rečy Paspalitaj Žan Baden, jaki na nastupny hod apublikavaŭ tekst pramovy pa‑francusku. Francuskija i polskija daśledčyki miarkujuć, što hety tekst dla biskupa napisaŭ ułasna Baden. I choć vybarnaść karala nie była ideałam Ž. Badena, ale i vyšejpryviedzienaja cytata adpaviadaje pohladam francuskaha praŭnika na kancepcyju Suverenitetu jak na paŭnatu ŭłady i pierajemnaść prava.

Ž. Baden supravadžaŭ pasłoŭ Rečy Paspalitaj na šlachu ŭ Paryž i znajomiŭ z hetym horadam. Jak minimum, Baden vykarystaŭ pasłoŭ jak krynicu infarmacyi pra palityčny ład najbujniejšaj centralnaeŭrapiejskaj dziaržavy, pra što nieadnarazova pisaŭ u svajoj pracy «Respublika». Taksama jon uzhadvaŭ imia Alaksandra Pronskaha — pradstaŭnika Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ abjadnanym pasolstvie.

Kniaź Alaksandar Fryderyk Pronski (kala 1550 — kala 1595), rod jakoha pachodziŭ ad Rurykavičaŭ, maładyja hady pravioŭ pry dvary francuskaha karala Karła ICH, brata Hienrycha Valua. Što važna, jon vyznavaŭ kalvinizm i tamu ŭskosna byŭ uciahnuty ŭ baraćbu pamiž katalikami i huhienotami ŭ Francyi, a taksama prezentavaŭ pazycyju pratestantaŭ VKŁ u pieramovach z francuskim karaleŭskim domam. Nahadajem, što ŭsiaho tolki za hod da pryjezdu pasolstva Rečy Paspalitaj u Paryžy adbyłasia raźnia pratestantaŭ — Bartałamiejeŭskaja noč (24 žniŭnia 1572 h.).

Imia Ž. Badena značyłasia ŭ śpisie śvity budučaha karala Hienrycha ŭ Reč Paspalituju, kali toj u lutym 1574 h., vyklučna chałodnaj zimoju, pryjechaŭ u svaju novuju krainu. Užo potym, paśla detranizacyi Hienrycha Valua, Baden nastojvaŭ na lehitymnaści pretenzijaŭ francuskaha karala Hienrycha III na tron Rečy Paspalitaj. U lubym vypadku, Baden atrymaŭ mahčymaść dosyć blizka paznajomicca z praŭnymi tradycyjami Rečy Paspalitaj, što paŭpłyvała na raspracoŭku jaho kancepcyjaŭ. Usiu svaju navukovuju karjeru Baden imknuŭsia da systematyzacyi i ŭparadkavańnia: «...šmathrannaść dy nieŭparadkavanaść čałaviečaj dziejnaści, šmatlikija śviedčańni historyi, u jakich dziejańni i spravy ludziej zaviazanyja z peŭnymi zaniatkami, ujaŭlajuć ź siabie taki zapas raznarodnaha materyjału, što histaryčnyja pracy nia mohuć być zrazumietymi biez vyraznaj systemy, inakš ichny źmiest nienadoŭha zatrymajecca ŭ pamiaci».

Praca «Šeść knih pra Respubliku» vyjšła u śviet praz dva hady paśla historyi z abrańniem na tron Rečy Paspalitaj i tajemnym adjezdam adtul 18—19 červienia 1574 h. karala Hienrycha.

Evalucyja terminu

Dla praŭnikaŭ XVI st. termin Respublika mieŭ maralna‑praŭnyja aspekty, a nie symbalizavaŭ pryncyp vybarnaści kiraŭnika dziaržavy. U 1588 h. u Statucie VKŁ hetaje razumieńnie było akreślena nastupnym čynam: «Abačyvali to ŭsich viakoŭ ludzi mudryja, že ŭ každaj Rečy Paspalitaj čałavieku pačścivamu ničoha nia majet byci darožšaha nad volnaść».

Evalucyja terminu pryviała da taho, što mienavita aspekt vybarnaści centralnaj ułady (jak realizacyja pryncypu Suverenitetu) zamacavaŭsia za paniaćciem Respublika. Najbolš vyrazna takoje razumieńnie Respubliki było sfarmulavanaje na pačatku XIX st. «apostałam» abjadnańnia Italii Džuzepe Madzini, jaki ŭ svaim vučeńni zychodziŭ z čysta śpirytualistyčnych idejaŭ. Boh źjaŭlajecca śvietu ŭ pastupalnym raźvićci i ŭzvyšeńni narodaŭ. Vykaźnikam Boskaj voli źjaŭlajecca narod, a adzinaja hodnaja forma dziaržaŭnaha ładu — respublika. Volevyjaŭleńnie šlacham padačy hałasoŭ — śviaty abrad, u jakim narod vykonvaje svajo pryznačeńnie. Nia niejki adziny čałaviek, ale ŭvieś narod stanie mesijaj novaha adkryćcia.

Na hetym etapie terminalahičnaja transfarmacyja nie spyniłasia. Siońnia my majem prykłady mnohich dziaržavaŭ, jakija nazyvajucca respublikami, ale źjaŭlajucca zvyčajnymi despatyjami ci vajennymi dyktaturami. Ichnyja ŭładary kirujuć tak, byccam jany pierakananyja, što nikoli nie pamruć. Ale naŭrad ci jany zdolejuć nas padmanuć.

Aleh Dziarnovič

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0