Jak by dziejničaŭ Šarl de Hol, kali b jon byŭ prezidentam Biełarusi?
Adkaz na hetaje pytańnie možna znajści ŭ bijahrafii adnaho z samych značnych lidaraŭ Jeŭropy XX stahodździa. Jaki ŭ krytyčny dla svajoj nacyi momant staŭ «biehłym». I jaki zasłuhoŭvaje taho, kab vulicy i ŭ Biełarusi nasili jahonaje imia.
Dla ŭsiaho śvietu jon byŭ manumientam, ale dla svajoj dački Anny ź sindromam Daŭna — prosta tatam, jaki śpiavaŭ joj kałychanki. Jon byŭ biehłym hienierałam, jakoha ŭłasnaja kraina zavočna prysudziła da śmierci, ale mienavita jon uznačaliŭ Supraciŭ i viarnuŭ Francyi honar. Jon dvojčy byŭ na viaršyni ŭłady i dvojčy pakidaŭ jaje pa ŭłasnaj voli — kali bačyŭ, što narod jaho bolš nie padtrymlivaje. A jašče jon paśla Pieršaj suśvietnaj vajny dapamahaŭ stvarać maładuju polskuju armiju dla baraćby z balšavikami. Jak dziejničaŭ Šarl de Hol — čałaviek, jaki zaŭsiody staviŭ Francyju vyšej za siabie?
Stanaŭleńnie hienierała: ad cacačnych sałdacikaŭ da akopaŭ Vierdena
Šarl Andre Žazef Mary de Hol naradziŭsia ŭ horadzie Lil na poŭnačy Francyi 22 listapada 1890 hoda. Vyrašalny ŭpłyŭ na jaho charaktar akazaŭ baćka, Anry de Hol, vieteran franka-pruskaj vajny 1870—1871 hadoŭ. Jon nadavaŭ vielizarnuju ŭvahu vychavańniu svaich čatyroch synoŭ i dački: čytaŭ im uhołas knihi, a padčas siamiejnych padarožžaŭ raskazvaŭ pra słaŭnyja i horkija staronki historyi Francyi.
Małoha Šarla ź dziacinstva zachaplali vajskovaja forma i parady. A doma jon bliskuča kamandavaŭ cacačnaj francuzskaj armijaj, jakaja składałasia z kalekcyi ałavianych sałdacikaŭ, što naličvała kala dźviuch tysiač fihurak. Adnačasova jon prahna pahłynaŭ knihi.
U 15 hadoŭ, prasiaknuty historyjaj, padletak užo ŭjaŭlaŭ, što adnojčy vyratuje Francyju. Paźniej jon sfarmuluje svajo kreda ŭ znakamitaj frazie: «Francyja stvarałasia miačom» (La France s'est faite à coups d'épée). Tamu vybar dalejšaha šlachu byŭ dla jaho vidavočny — vajskovaje vučylišča Sen-Sir.
Kali ŭ kaledžy Šarl de Hol nie vyłučaŭsia starannaściu i časta łunaŭ u abłokach, to ŭ prestyžnaj vajskovaj škole Sen-Sir jon zasłužyŭ bliskučuju charaktarystyku. U joj značyłasia: «Maje šmat zdolnaściaŭ, enierhii, ruplivaści, entuzijazmu, umieńnia kamandavać i prymać rašeńni». U 1912 hodzie małodšy lejtenant de Hol staŭ adnym z najlepšych vypusknikoŭ i trapiŭ pad kamandavańnie pałkoŭnika Filipa Pietena.
U 1914 hodzie małady aficer apynuŭsia na froncie Pieršaj suśvietnaj vajny. Vysokamu (amal 2 mietry) de Holu prychodziłasia nialohka ŭ akopach i tranšejach. Užo na pačatku vajny jon dvojčy atrymaŭ kulavyja ranieńni, ale abodva razy viartaŭsia ŭ stroj. 2 sakavika 1916 hoda, padčas bitvy pry Vierdenie, bataljon Šarla de Hola byŭ amal całkam źniščany. Sam de Hol, paranieny štykom, nieprytomny trapiŭ u pałon.
Kamandavańnie, paličyŭšy de Hola zahinułym, paśmiarotna ŭznaharodziła jaho Ordenam Hanarovaha lehijona, a jaho hieraičnuju śmierć navat stavili ŭ prykład inšym kamandziram. Ale sam de Hol ničoha pra heta nie viedaŭ. Apynuŭšysia ŭ łahiery dla vajennapałonnych, jon upaŭ u rospač. Jon chacieŭ vajavać i zdabyvać słavu, a nie marnavać čas u pałonie. Z 1916 pa 1918 hod jon bieśpierapynna rabiŭ sproby ŭciokaŭ, ale kožny raz niemcy jaho łavili.
Isnuje cikavaja, choć i sprečnaja viersija, što častku svajho pałonu ŭ 1916 hodzie (lipień-kastryčnik) jon pravioŭ u łahiery na terytoryi sučasnaha biełaruskaha horada Ščučyn. Choć nasieleny punkt z takoj ža nazvaj isnuje i ŭ Polščy, francuzski historyk Marys Panćje ŭpeŭnieny, što havorka idzie mienavita pra naš horad.
U 2022 hodzie ŭ Ščučynie pastavili pomnik hienierału — pobač z cecham zavoda «Aŭtapravod», 100 hadoŭ tamu ŭ hetym budynku była kazarma, pieraroblenaja z tartaku kniazioŭ Druckich-Lubieckich dla ŭtrymańnia pałonnych, siarod jakich, mahčyma, byŭ i Šarl de Hol.
Urešcie, za niepakorlivy duch i šmatlikija sproby ŭciokaŭ de Hola nakiravali ŭ śpiecyjalny łahier dla «niepapraŭnych» uciekačoŭ u krepaści Inhalštat u Hiermanii.
Vyzvaleny paśla pieramirja, jon adrazu paprasiŭ nakiravać jaho ŭ Polšču dla padtrymki palakaŭ, jakija zmahalisia suprać Savietaŭ. Tam kapitan de Hol pracavaŭ instruktaram i vajskovym daradcam. Viarnuŭšysia ŭ Paryž, u sakaviku 1921 hoda jon ažaniŭsia ź Ivonaj Vandru i ŭładkavaŭsia vykładčykam u Sen-Sir.
Zaŭždy chałodny i strymany, małady kapitan tym nie mienš skaraŭ svaju aŭdytoryju, adnačasova natchniajučy karykaturystaŭ. Pracujučy ŭ vajskovaj akademii, jon byŭ jaršystym i krytyčnym, što mnohich razdražniała.
«Pałkoŭnik Motars»: prarok, jakoha nie čuli
U 1929 hodzie de Hol razam ź siamjoj byŭ nakiravany na słužbu ŭ Livan, dzie prabyŭ da 1931 hoda. Viarnuŭšysia ŭ Paryž, jon atrymaŭ pryznačeńnie ŭ Hienieralny sakrataryjat nacyjanalnaj abarony. Hety pieryjad staŭ dla jaho vielmi plonnym: jon aktyŭna stvaraŭ pracy pa vajskovaj teoryi i pa ŭłasnaj inicyjatyvie raspracoŭvaŭ prajekty refarmavańnia francuzskaj armii, nastojvajučy na stvareńni prafiesijnych tankavych dyvizij.
U svajoj knizie «Da prafiesijnaj armii» (1934) de Hol pradkazaŭ, što ŭ budučaj vajnie vyrašalnuju rolu adyhrajuć mabilnyja tankavyja vojski. Adnak u vyšejšych vajskovych kołach Francyi, jakija ŭsio jašče žyli ŭspaminami pra akopnuju vajnu, jaho idei paličyli fantazijaj. Ź jaho śmiajalisia, prazvaŭšy «pałkoŭnikam Motars», a jaho były kamandzir, maršał Filip Pieten, nazvaŭ hetyja pohlady «fantasmahoryjaj».
Uśviedamlajučy pahrozu, što navisła nad Francyjaj, de Hol ababivaŭ parohi dziaržaŭnych ustanoŭ, dachodziačy navat da premjer-ministra. Ale ŭsio było marna. Napiaredadni Druhoj suśvietnaj vajny, vajny manieŭranaj i tankavaj, francuzskaje kamandavańnie rychtavałasia da pazicyjnych bajoŭ na ŭzor Pieršaj suśvietnaj. Praź niekalki hadoŭ, užo znachodziačysia ŭ źniavoleńni, były premjer-ministr Leon Blum z horyčču napiša: «Ja vinavaty ŭ tym, što vystupaŭ suprać idej pałkoŭnika de Hola».
Nie zdoleŭšy pierakanać vyšejšaje kiraŭnictva, pałkoŭnik de Hol vyrašyŭ na ŭłasnym prykładzie dakazać svaju racyju. U 1937 hodzie jon uznačaliŭ 507‑y tankavy połk i nieŭzabavie pieratvaryŭ jaho ŭ adno z samych bajazdolnych farmavańniaŭ francuzskaj armii.
Połymia Supracivu
Kali 10 maja 1940 hoda Hiermanija naniesła pa Francyi skryšalny ŭdar, de Hola pryznačyli kamandziram śpiecham sfarmiravanaj 4‑j tankavaj dyvizii. Na praciahu maja 1940 hoda, kali ŭvieś front vakoł razvalvaŭsia, mienavita na ŭčastku, dzie kamandavaŭ de Hol, nie było katastrofy. Jaho dyvizija nie prosta trymała abaronu, ale i zdoleła pravieści niekalki paśpiachovych kontrudaraŭ. U kancy maja za prajaŭlenuju mužnaść Šarlu de Holu prysvoili zvańnie bryhadnaha hienierała. Z hetaha času i da kanca žyćcia jaho buduć nazyvać mienavita tak — Hienierał.
Jaho pośpiechi na froncie byli zaŭvažanyja. 6 červienia de Hola pryznačyli namieśnikam vajskovaha ministra. Užo ŭ novaj jakaści, 9 červienia 1940 hoda, jon adpraviŭsia ŭ Łondan na svaju pieršuju sustreču z Uinstanam Čerčylem, novym premjer-ministram Vialikabrytanii, prychilnikam baraćby da kanca. Pa viartańni, na fonie chaosu i masavaha sychodu miljonaŭ biežancaŭ na poŭdzień, de Hol daviedaŭsia, što ŭrad źbirajecca pakinuć Paryž i šukać pieramirja.
14 červienia stalicu zaniali nacysckija vojski. Praź niekalki dzion tudy pryjechaŭ i sam Hitler. 16 červienia premjer-ministr Pol Rejno, jaki vystupaŭ za dalejšaje supraciŭleńnie, padaŭ u adstaŭku. Novy ŭrad uznačaliŭ hieroj Pieršaj suśvietnaj vajny, maršał Filip Pieten, jaki nieadkładna pačaŭ pieramovy z nacystami ab pieramirji. U vyniku kraina była padzielenaja na dźvie častki: akupavanuju poŭnač i tak zvanuju «svabodnuju zonu» na poŭdni, dzie ŭstalavaŭsia aŭtarytarny režym Višy na čale ź Pietenam, jaki pajšoŭ na supracoŭnictva z akupantami. De Hol nazvaŭ Pietena i jaho paplečnikaŭ zdradnikami.
Ranicaj 17 červienia de Hol pakinuŭ Francyju na borcie brytanskaha samalota. Paźniej Čerčyl skaža, što hety maleńki samalot vyvoziŭ honar Francyi. Novy ŭrad Višy zavočna prysudziŭ «biehłaha» de Hola da śmiarotnaha pakarańnia.
«Ja ryzykavaŭ bolš nikoli nie ŭbačyć svaju vielmi chvoruju maci. I ja niepakoiŭsia za Ivonu i dziaciej, jakim pahražała niamieckaje ŭvarvańnie», — paźniej zhadvaŭ hienierał. Jaho aściarohi byli nie marnymi: žoncy ź dziećmi daviałosia prajści praź ciažkija vyprabavańni, pierš čym jany zmahli dałučycca da jaho ŭ Łondanie praź niekalki tydniaŭ.
U emihracyi de Hol uziaŭ na siabie misiju zachavać hodnaść svajoj krainy i vyratavać francuzski narod ad hańby. Varta razumieć, što nichto nie nadzialaŭ jaho paŭnamoctvami vystupać ad imia Francyi. Chto jon taki? Usiaho tolki bryhadny hienierał, adzin z mnohich, jaki admoviŭsia padparadkavacca zahadu.
Uviečary 18 červienia hienierał de Hol uvajšoŭ u studyju łondanskaha radyjo BBC i vystupiŭ sa svaim pieršym, lehiendarnym zvarotam da suajčyńnikaŭ: «Chiba skazana apošniaje słova? Chiba źnikła nadzieja? Chiba paraza kančatkovaja? Nie! Što b ni zdaryłasia, połymia francuzskaha Supracivu nie pavinna zhasnuć i nie zhaśnie!»
Jaho zvaroty pa radyjo stali sapraŭdnym fienomienam toj vajny. Adnak de Hol byŭ nie tolki hołasam nadziei, ale i stvaralnikam armii. Jon nazvaŭ svoj ruch «Svabodnaja Francyja». Spačatku da jaho dałučyłasia ŭsiaho kala 1200 čałaviek — niašmat dla vialikaj nacyi, ale de Hol nie zdavaŭsia. Jon źviartaŭsia pa radyjo da francuzaŭ va ŭsim śviecie.
U 1942 hodzie ruch źmianiŭ nazvu na «Zmaharnaja Francyja» (La France Combattante). Da siaredziny vajny ŭžo dziasiatki tysiač «halistaŭ» vajavali plačom da plača z sajuźnikami na ŭsich frantach, u tym liku ŭ składzie avijapałka «Narmandyja-Nioman» u SSSR.
De Hol prajaviŭ siabie i jak bliskučy palityk. Jon vytrymaŭ vielizarny cisk z boku ZŠA i Vialikabrytanii, jakija sprabavali zrabić staŭku na inšaha hienierała, Anry Žyro. Adnak de Hol, dziakujučy svajoj palityčnaj voli i padtrymcy ŭnutranaha Supracivu, u vyniku staŭ adzinym lidaram francuzskaha zmahańnia.
Vyzvaleńnie i pieršaja adstaŭka
Kulminacyjaj hetaj baraćby stała 3 červienia 1944 hoda, kali napiaredadni vysadki sajuźnikaŭ u Narmandyi jaho arhanizacyja była aficyjna pryznana Časovym uradam Francuzskaj Respubliki. Kali 25 žniŭnia 1944 hoda Paryž byŭ vyzvaleny, de Hol prybyŭ u stalicu jak nacyjanalny hieroj. Na nastupny dzień jon uznačaliŭ hrandyjozny parad vyzvaleńnia. Padčas šeścia z dachaŭ pačali stralać snajpiery, ale de Hol navat nie zbaviŭ kroku, prademanstravaŭšy niejmaviernuju vytrymku.
Jaho vizit u Maskvu ŭ śniežni 1944 hoda i padpisańnie damovy sa Stalinym stali bliskučym dypłamatyčnym chodam, jaki dazvoliŭ jamu akazać cisk na Ruźvielta i Čerčyla. U vyniku Francyja, kraina, jakaja niadaŭna kapitulavała, atrymała status dziaržavy-pieramožcy, ułasnuju akupacyjnuju zonu ŭ Hiermanii i pastajannaje miesca ŭ Radzie biaśpieki AAN.
Paśla pieramohi de Hol zaniaŭsia adnaŭleńniem paradku ŭ krainie. 15 žniŭnia 1945 hoda maršała Pietena asudzili za zdradu dziaržavie. Uličvajučy jaho stały ŭzrost i byłyja zasłuhi ŭ Pieršaj suśvietnaj vajnie, de Hol zamianiŭ prysud na pažyćciovaje źniavoleńnie.
Adnačasova de Hol adnaŭlaŭ u krainie demakratyčny ład. Adnak palityčnaja madel, jakuju adradžali ŭ Francyi, — parłamienckaja respublika na ŭzor davajennaj Treciaj respubliki, — kateharyčna nie zadavalniała de Hola. Jon ličyŭ jaje słaboj, vinavaciŭ u parazie 1940 hoda i byŭ prychilnikam mocnaj prezidenckaj ułady, dzie ŭ rukach kiraŭnika dziaržavy skancentravany maksimum paŭnamoctvaŭ.
Sutyknuŭšysia ź niemahčymaściu realizavać svajo bačańnie i nie žadajučy ni padparadkoŭvacca partyjnym intryham, ni pieratvaracca ŭ dyktatara, de Hol abraŭ treci šlach. 20 studzienia 1946 hoda jon niečakana padaŭ u adstaŭku i pajechaŭ u svoj siamiejny majontak Kałambe-le-Dez-Ehliz.
«Pierachod praz pustyniu» i viartańnie da ŭłady
Na toj momant hienierał pražyŭ u šlubie ź Ivonaj de Hol užo amal 35 hadoŭ. Mienavita joj naležać znakamityja słovy, jakija stali afaryzmam: «Prezidenctva — časovaje, a siamja — nazaŭsiody».
U ich było troje dziaciej: syn Filip i dźvie dački — Elizabiet i Anna. Naradžeńnie Anny spyniła biaschmarnaje žyćcio hetaj siamji. Lekary pastavili dziciaci dyjahnaz — sindrom Daŭna. Niebaračka tak i nie navučyłasia havaryć, nie mahła sama jeści i chadzić, časta biłasia ŭ kanvulsijach.
Dzicia z takoj chvarobaj možna było zdać u internat, ale budučy prezident umieŭ hodna prymać vykliki losu. Anna zastałasia z baćkami.
Prykład lubovi tut padavaŭ sam kiraŭnik siamji. Anna nie mahła zasnuć biez taty, i 40‑hadovy aficer płanavaŭ svoj dzień tak, kab abaviazkova pakałychać małuju i praśpiavać kałychanku, słovy jakoj prydumaŭ sam.
Addanaść baćki znajšła vodhuk u sercy dziaŭčynki: adzinaje słova, jakoje jana navučyłasia vyrazna vymaŭlać, było «tata».
U svaich miemuarach de Hol paśla pisaŭ: «Hetaje dzicia było dla mianie Božaj łaskaj, jano dapamahło mnie stać vyšejšym za ludskija zryvy, pahladzieć na ich inšymi vačyma».
U 1948 hodzie Anna pamierła va ŭzroście 20 hadoŭ, što stała dla Šarla de Hola strašennym udaram. Ścipłaja pachavalnaja cyrymonija skončyłasia słovami niesuciešnaha baćki: «Ciapier jana stała takoj, jak usie».
Što tyčycca palityki, to paśla svajoj adstaŭki ŭ 1946 hodzie de Hol nie adyšoŭ ad spraŭ. Jon stvaryŭ ułasny palityčny ruch «Abjadnańnie francuzskaha naroda» (RPF) i niekalki hadoŭ aktyŭna zmahaŭsia z režymam Čaćviortaj respubliki. Adnak, rasčaravaŭšysia ŭ hetaj baraćbie, u 1953 hodzie jon prypyniŭ dziejnaść RPF i kančatkova adyšoŭ ad hramadskaj dziejnaści.
Hety pieryjad, viadomy jak «pierachod praz pustyniu», jon pryśviaciŭ napisańniu svaich znakamitych miemuaraŭ i žyŭ zamknionym pryvatnym žyćciom u svaim majontku. Paźniej jon sa svaim strymanym humaram padviadzie vyniki svaich palityčnych bitvaŭ: «Jak kiravać krainaj, u jakoj 265 hatunkaŭ syru?»
U 1958 hodzie Francyja, jakaja apynułasia na miažy hramadzianskaj vajny, znoŭ źviarnułasia da svajho hienierała. Užo čatyry hady išła kryvavaja vajna ŭ Ałžyry, jaki pa zakonie źjaŭlaŭsia nie kałonijaj, a nieadjemnaj častkaj Francyi. Heta rabiła kanflikt asabliva balučym i składanym. 1 červienia 1958 hoda Šarl de Hol uznačaliŭ urad, atrymaŭšy nadzvyčajnyja paŭnamoctvy dla vyrašeńnia kryzisu.
Prezident Piataj Respubliki: vielič i niezaležnaść
Nieŭzabavie de Hol pradstaviŭ prajekt novaj Kanstytucyi, jakaja ŭvajšła ŭ historyju jak Kanstytucyja Piataj Respubliki. Na refierendumie francuzam prapanavałasia pierazasnavać dziaržavu, pieratvaryŭšy jaje sa słabaj parłamienckaj u mocnuju prezidenckuju respubliku. Amal 80% hramadzian padtrymali prajekt, što stała vidavočnym votumam davieru hienierału. 8 studzienia 1959 hoda Šarl de Hol staŭ pieršym prezidentam Piataj Respubliki.
Pieršyja hady jaho kiravańnia byli pryśviečanyja vyrašeńniu samych balučych prablem. Hałoŭnaj ź ich była kryvavaja vajna ŭ Ałžyry. Pastaviŭšy prahmatyzm vyšej za asabistyja impierskija santymienty, de Hol pačaŭ składany praces nadańnia Ałžyru niezaležnaści, jaki zaviaršyŭsia ŭ 1962 hodzie. Hety krok vyklikaŭ lutuju nianaviść z boku častki vajskoŭcaŭ, jakija stvaryli «Sakretnuju ŭzbrojenuju arhanizacyju» (AAS) i razharnuli palavańnie na hienierała. Prezident pieražyŭ cełuju sieryju zamachaŭ, ale z čornym humaram zaŭvažyŭ, što niezadavoleny tolki tym, «jak drenna jany stralajuć».
Zaviaršyŭšy ałžyrskuju spravu, De Hol uziaŭsia za ŭmacavańnie svajoj ułady. U 1962 hodzie jon inicyjavaŭ refierendum ab uviadzieńni pramych usieahulnych vybaraŭ prezidenta. Niahledziačy na šalony supraciŭ palitykaŭ, narod iznoŭ jaho padtrymaŭ.
Ale hałoŭnaj metaj de Hola było adradžeńnie vieličy Francyi na suśvietnaj arenie. Jaho imknieńnie da niezaležnaści było vynikam źnievažalnaha dośviedu Druhoj suśvietnaj vajny, kali prezident ZŠA Ruźvielt admaŭlaŭsia pryznavać jaho lehitymnym lidaram i razhladaŭ Francyju jak druharadnuju dziaržavu. De Hol paklaŭsia, što takoje bolš nikoli nie paŭtorycca. Hałoŭnym instrumientam dla dasiahnieńnia hetaj mety stała stvareńnie ŭłasnaj jadziernaj zbroi. Užo ŭ 1960 hodzie Francyja praviała pieršaje paśpiachovaje vyprabavańnie atamnaj bomby, uvajšoŭšy ŭ elitny kłub jadziernych dziaržaŭ i atrymaŭšy harantyju svajho suvierenitetu.
Imknučysia da niezaležnaści, jon adnolkava sustrakaŭsia jak ź lidaram SSSR Mikitam Chruščovym (u 1960 hodzie), tak i z prezidentam ZŠA Džonam Kienedzi (u 1961-m). Padčas vizitu Kienedzi jahonaja žonka Žaklin prašaptała de Holu, što ŭ jaje francuzskija karani, na što hienierał pažartavaŭ: «U mianie taksama, madam».
Uvosień 1964 hoda jon raspačaŭ hrandyjoznaje turne pa Łacinskaj Amierycy, naviedaŭšy dziesiać krain. Paŭsiul jon nios adno i toje ž pasłańnie: zaklik da niezaležnaha raźvićcia. Jaho sustrakali vielizarnyja i zachoplenyja natoŭpy: dla mnohich u śviecie de Hol i jaho Francyja stali simvałam realna treciaha šlachu, alternatyvy dźvium zvyšdziaržavam i pry hetym — demakratyi i kultury.
Druhi prezidencki termin (1965—1969)
Vosieńniu 1965 hoda Francyja rychtavałasia da pieršych u svajoj historyi ŭsieahulnych prezidenckich vybaraŭ. Hałoŭnaja intryha była ŭ tym, ci budzie 75‑hadovy hienierał znoŭ vyłučać svaju kandydaturu. Kažuć, jaho žonka Ivona, jakaja nienavidzieła Jelisiejski pałac i puty hramadskaha žyćcia, była kateharyčna suprać. Ale de Hol, pierakanany ŭ nieabchodnaści praciahvać svaju misiju, usio ž pajšoŭ na vybary.
Kampanija akazałasia niečakana składanaj. Upeŭnieny ŭ pieramozie ŭ pieršym tury, de Hol atrymaŭ sapraŭdny ŭdar: nabraŭšy mienš za 45% hałasoŭ, jon byŭ vymušany iści na druhi tur suprać kandydata ad abjadnanych levych Fransua Miterana.
I choć 19 śniežnia jon usio ž atrymaŭ pieramohu, nabraŭšy 55% suprać 45% u Miterana, hetyja vybary pakazali, što jaho adnosiny z francuzskim narodam pačali mianiacca.
Atrymaŭšy novy mandat, de Hol ź jašče bolšaj rašučaściu pačaŭ pravodzić svaju palityku nacyjanalnaj niezaležnaści, adkryta kidajučy vyklik amierykanskamu daminavańniu.
Hučnym vyklikam stała jaho «załataja ataka» na dołar. De Hol ličyŭ, što ZŠA złoŭžyvajuć im jak suśvietnaj reziervovaj valutaj, drukujučy ničym nie zabiaśpiečanyja hrošy dla finansavańnia svaich vydatkaŭ.
U 1965 hodzie jon abviaściŭ, što Francyja patrabuje ad ZŠA abmianiać svaje dołaravyja reziervy na zołata pa aficyjnym kursie. Jon navat adpraviŭ karabiel VMF, zahružany dołarami, u Ńju-Jork, kab zabrać francuzskaje zołata. Hetaje rašeńnie padarvała davier da dołara i ŭ vyniku stała adnoj z pryčyn budučaha krachu Bretan-Vudskaj finansavaj sistemy.
Nie mienš rašučym žestam u baraćbie z hiehiemonijaj ZŠA staŭ vychad Francyi z abjadnanaha vajskovaha kamandavańnia NATA ŭ mai 1966 hoda. De Hol zapatrabavaŭ vyvieści z francuzskaj terytoryi ŭsie zamiežnyja vajskovyja bazy i prymusiŭ pieranieści štab-kvateru aljansu z Paryža ŭ Brusiel. U Vašynhtonie hety demarš rascanili jak «udar u śpinu». Varta adznačyć, što Francyja vierniecca ŭ vajskovyja struktury NATA tolki ŭ 2009 hodzie.
Hetaja linija praciahnułasia i ŭ inšych častkach śvietu. U 1966 hodzie ŭ Pnampieni de Hol rezka asudziŭ amierykanskaje ŭmiašańnie ŭ Vjetnam. U 1967-m, padčas Šaścidzionnaj vajny, jon dystancyjavaŭsia ad Izraila i ŭvioŭ embarha na pastaŭki jamu zbroi. A ŭ lipieni taho ž hoda vyklikaŭ dypłamatyčny skandał, pramoviŭšy ŭ Kanadzie łozunh: «Niachaj žyvie svabodny Kviebiek!»
Francyja kaža «nie»
Adnak da kanca 1960‑ch hadoŭ Francyja, zdavałasia, stamiłasia ad svajho hienierała. Kraina stała jadziernaj dziaržavaj i pieražyvała pieryjad burnaha ekanamičnaha rostu. Adnak za fasadam dabrabytu chavałasia hłybokaje rasčaravańnie. Pavajennaje pakaleńnie moładzi, jakoje nie viedała ni vajny, ni akupacyi, admaŭlałasia ad kaštoŭnaściaŭ spažyvieckaha hramadstva i kansiervatyŭnaj marali.
Iskraj, što raspaliła połymia, stała, zdavałasia b, drobiaź: studenty zapatrabavali admianić zabaronu na naviedvańnie chłopcami dziaŭčat u internatach. Małaja pryčyna — vialikija nastupstvy. Francyja vybuchnuła ŭ chaatyčnym, časam žorstkim ruchu, poŭnym utopii i paezii, jaki išoŭ pad łozunham: «Budźcie realistami, patrabujcie niemahčymaha!» Za niekalki tydniaŭ studenckija pratesty pieraraśli ŭ ahulnanacyjanalny strajk, jaki paralizavaŭ krainu.
77‑hadovy de Hol, hieroj vajny, byŭ ašałomleny. Jon, jaki sutykaŭsia z žachami akupacyi, nie moh zrazumieć i pryniać ruch, jaki patrabavaŭ «prava na zadavalnieńnie» i staviŭ pad sumnieŭ usie formy aŭtarytetu. Dla moładzi Šarl de Hol byŭ nie hierojem-vyratavalnikam, a simvałam aŭtarytarnaj, sastarełaj ułady.
Adčuvajučy, što ŭłada vyślizhvaje ź jaho ruk, hienierał apynuŭsia ŭ samym hłybokim palityčnym kryzisie za ŭvieś čas svajho kiravańnia. U krytyčny momant, 29 maja, de Hol ździejśniŭ hienijalny palityčny manieŭr: jon tajemna źnik z Paryža, vylecieŭšy na vajskovuju bazu ŭ Baden-Baden. Hety krok vyklikaŭ u krainie šok i strach pierad vakuumam ułady. Viarnuŭšysia na nastupny dzień, jon vystupiŭ z žorstkaj pramovaj pa radyjo, raspuściŭ parłamient i pryznačyŭ novyja parłamienckija vybary.
Jaho taktyka spracavała: masavaja demanstracyja ŭ jaho padtrymku i ahłušalnaja pieramoha jaho partyi (halistaŭ) na vybarach u červieni, zdavałasia, adnavili paradak. Adnak jon adčuvaŭ, što jaho suviaź z narodam, padarvanaja majskimi padziejami, nie adnaviłasia. Jon razumieŭ, što pieramoha na vybarach była chutčej hałasavańniem sa strachu pierad chaosam, čym vyjaŭleńniem sapraŭdnaha davieru jamu asabista. Kab dakazać sabie i ŭsioj Francyi, što jon pa-raniejšamu źjaŭlajecca biassprečnym lidaram nacyi, jon vyrašyŭ pajści na svaju apošniuju i samuju ryzykoŭnuju palityčnuju bitvu.
Jon inicyjavaŭ refierendum, pryznačany na krasavik 1969 hoda. Na hałasavańnie byŭ vyniesieny składany i nie vielmi zrazumieły dla bolšaści prajekt reformaŭ, ale sapraŭdnaja sutnaść była ŭ inšym. De Hol pieratvaryŭ hety refierendum u pytańnie davieru asabista sabie, publična zajaviŭšy:
«Kali bolšaść z vas mianie nie padtrymaje, ja nieadkładna spyniu vykonvać svaje funkcyi».
Kali narod adkazaŭ «nie», vierny svajmu słovu, u noč paśla hałasavańnia de Hol apublikavaŭ karotkaje kamiunikie ab svajoj adstaŭcy. Jon nieadkładna pakinuŭ Jelisiejski pałac i nazaŭždy pierajechaŭ u svoj pryvatny majontak Buasry — dom u miastečku Kałambe-le-Dez-Ehliz, jaki byŭ dla jaho sapraŭdnaj krepaściu i miescam adpačynku ad palityki.
«Majo palityčnaje žyćcio skončyłasia. Ivona skazała mnie, što ja zrabiŭ dla francuzaŭ značna bolš, čym jany zasłuhoŭvajuć», — skazaŭ hienierał paźniej svaim blizkim.
Apošnija hady ŭ Kałambe
Asnoŭnaj spravaj jaho žyćcia ŭ Kałambe stała praca nad «Miemuarami nadziei», u jakoj jon znachodziŭ supakajeńnie. Adnak navat u hetym zaciššy jon zastavaŭsia fihuraj, zdolnaj vyklikać skandał. U červieni 1970 hoda hienierał naviedaŭ Ispaniju, dzie sustreŭsia sa starym dyktataram Franka. Hetaja sustreča vyklikała buru abureńnia; navat jaho blizkija paplečniki pryznalisia, što byli šakavanyja.
Uvosień taho ž hoda vyjšaŭ pieršy tom jaho «Miemuaraŭ nadziei». Hetyja miemuary, uspryniatyja jak palityčny zapaviet, mieli ašałamlalny pośpiech. Natchniony hetym, de Hol z padvojenaj enierhijaj uziaŭsia za pracu nad druhim tomam, pravodziačy za piśmovym stałom cełyja dni.
U paniadziełak, 9 listapada 1970 hoda, de Hol, jak zvyčajna, pracavaŭ usiu ranicu, a potym prahulaŭsia pa parku. Viečaram, kala 19:00, jon sieŭ u biblijatecy raskłaści paśjans u čakańni viačery. Raptam jon uskryknuŭ ad bolu i straciŭ prytomnaść. Razryŭ anieŭryzmy imhnienna zabraŭ žyćcio Šarla de Hola.
Śmierć trymali ŭ sakrecie da nastupnaj ranicy, kali prahučali znakamityja słovy: «Francužanki, francuzy, hienierał de Hol pamior. Francyja aŭdavieła». Śmierć hienierała vyklikała emocyi va ŭsim śviecie. Jaho zaviaščańnie vyklučała dziaržaŭnaje pachavańnie, tamu 12 listapada ŭ Kałambe adbyłasia vielmi prostaja cyrymonija, paśla jakoj de Hola pachavali pobač ź jaho dačkoj Annaj — toj samaj, jakaja tak pakutavała. U toj ža čas u sabory Paryžskaj Božaj Maci adbyłasia ŭračystaja słužba, na jakoj prysutničali lidary z usiaho śvietu, kab addać daninu pavahi pamierłamu hienierału i prezidentu.
Ivona de Hol paśla śmierci hienierała ścipła pasialiłasia ŭ domie sastarełych. Jana adyšła ŭ inšy śviet praz 9 hadoŭ paśla muža.
Stvoranaja de Holem Piataja Respublika ź jaje mocnaj prezidenckaj uładaj kaliści natchniła i Alaksandra Łukašenku. Paśla vizitu ŭ Francyju Alaksandr Łukašenka taksama pabudavaŭ sistemu z mahutnym kiraŭnikom dziaržavy, uziaŭšy za ŭzor francuzskuju kanstytucyju.
Ale jość pryncypovaje adroźnieńnie. De Hol śviata vieryŭ u demakratyju i ličyŭ, što kiravać možna tolki kali narod tabie daviaraje. I kali narod skazaŭ «nie» na refierendumie 1969 hoda, jon nieadkładna pajšoŭ u adstaŭku, strymaŭšy svajo słova. Jon pakazaŭ, što vola nacyi vyšejšaja za volu kiraŭnika.
Kali b Šarl de Hol byŭ na miescy Łukašenki, u 2020‑m jon adnaznačna pajšoŭ by ŭ adstaŭku. A ŭ 2022‑m jon by supraciŭlaŭsia varjackim płanam Pucina — čaho b heta ni kaštavała.
Mahčyma, tamu imia francuzskaha hienierała tak i nie źjaviłasia na karcie Minska. Vulica imia de Hola była b niamym dakoram, napaminam pra toje, što sapraŭdnaja siła — nie ŭ tym, kab trymacca za ŭładu luboj canoj, a ŭ zdolnaści pajści, kali tvoj narod skazaŭ tabie «nie».
Vacłaŭ Haveł taksama admoviŭsia vyjści z turmy pry ŭmovie vyjezdu za miažu. Ale jon byŭ zusim niepadobny da lidaraŭ biełaruskaj apazicyi
«Ciarpieńnie — najlepšaja zbroja pieramožanych». Konrad Adenaŭer, abo Palityki jakoha typu patrebnyja paśla dyktatury
Lehienda pra śviatoha Piatra Mironaviča
Baćki i dzieci: jak vychoŭvalisia dzieci vialikich prezidentaŭ i jak skłałasia ich žyćcio
Ciapier čytajuć
«Pieraapranuŭsia ŭ amapaŭca i dyryžyravaŭ čornaj dubinkaj». Adzin z zasnavalnikaŭ «Volnaha choru» — pra akcyi ŭ handlovych centrach u 2020‑m i pracu ŭ fiłarmonii ŭ Litvie55
Kamientary
Šarl de Hol byŭ dziejačom, ale nie našym
Inšaja sprava dzie saviecka-ruski Łukašenka, a dzie patryjot Francyi de Hol. Absalutna roznyja ludzi.
Nie viedaju, ale dadumvajusia, čamu nie prapuścili moj papiaredni kamienatr.