Як быць маладым бацькам у 66 гадоў, пра мару і пра новы альбом — у гутарцы з легендаю фолку Іванам Кірчуком
З Іванам Кірчуком журналісты Onliner сустракаюцца ў яго этналабараторыі, размешчанай у Інстытуце павышэння кваліфікацыі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў. Ён даўно выкладае ў гэтай ВНУ і ў звычайным кабінеце размясціў многія экспанаты, якія гадамі збіраў падчас экспедыцый і паездак па Беларусі. Атрымалася экспазіцыя, прысвечаная народнаму побыту.
На выходных у Дудутках пройдзе традыцыйны купальскі фолк-рок-фэст «Свята сонца». Адным з хэдлайнераў івэнту стане галоўны чарадзей беларускай этнамузыкі, выкладчык і пісьменнік Іван Кірчук.
«Знакамітую шапку мне пашылі з ботаў сястры»
Пачалося ўсё яшчэ напачатку 1980-х, калі, працуючы ў культасветвучылішчы, Іван Кірчук загарэўся ідэяй стварыць уласны музейчык.
— Я нічога спецыяльна збіраць не хацеў. Рушнікі, посцілкі — усё гэта з'явілася таму, што я праводзіў абрады са студэнтамі. А першы інструмент я займеў у 1995 годзе — гэта была капыльская дудка. Мне яе падарылі. Я паспрабаваў сыграць на ёй «Рэчаньку», «Купалінку» — і з гэтага ўсё пачалося, — успамінае суразмоўца. — А цяпер перад вамі калекцыя, якая да гэтага часу папаўняецца. На сцяне можаце бачыць карту. На ёй адзначаны краіны, з якіх у мяне інструменты. Я пабываў прыкладна на ста фестывалях — ад Малайзіі да Чылі — і стараўся з кожнай паездкі прывозіць інструменты, на якіх потым граў.
Што тычыцца самых маштабных канцэртаў, у якіх мы ўдзельнічалі з этнатрыа, то гэта тры фестывалі Піцера Гейбрыэла пад назвай World of Music, Arts and Dance (скарочана WOMAD — міжнародны фестываль музыкі, мастацтваў і танца. — Заўв. Onlíner). Кажуць, калі пабываў там — можаш спакойна паміраць, лепш ужо не будзе. А мы былі там тройчы. Каб вы адчулі розніцу: на фестывалях Гейбрыэла прысутнічае па 45 тысяч чалавек, тады як наша «Камяніца» калісьці максімум збірала па 5-7 тысяч.
— Колькі вы выдаткоўвалі на свае інструменты?
— Я не лічыў. Нешта каштавала даражэй, нешта танней. Але магу сказаць дакладна: адна толькі ліра ў Беларусі зараз каштуе $950. Ці траціў я ўсе ганарары з выступаў на інструменты? Так, такое здаралася.
— Вы неяк сказалі, што самы музычны народ, які вам сустракаўся, — венгры. Чаму?
— Не ведаю. Мы былі ў іх на многіх фестывалях. Памятаю: разбураны замак, выходзіць нейкі дзядуля — усе яму пляскаюць. Потым з'яўляецца рок-гурт — і зноў апладысменты. Спускаешся ўніз — а там выступае рок-бэнд накшталт нашага «Палаца». Калі бачыш такую разнастайнасць, сэрца шчыміць. І ты мімаволі задаешся пытаннем: а чаму ў нас не так? У нас таксама шмат фальклору. Столькі было гуртоў, калектываў…
Я таксама ніколі не забуду Іспанію. Перад адным з нашых выступленняў гледачы пачалі адрывацца проста на саўндчэку. Мы былі ў шоку: яшчэ нічога не іграем, а людзі ўжо танчаць! У аднаго мужыка нага збітая, але ён сядзіць, стукае, тупае. Беларуская музыка ўражвае многіх замежнікаў — яна каранёвая, незвычайная.
Большасць інструментаў, прадстаўленых у этналабараторыі, Кірчук выкарыстоўваў пры запісе альбомаў. Многія з гэтых прадметаў да гэтага часу ў выдатным стане — і ён сам гэта наглядна прадэманстраваў. Вось літаральна некалькі відэа.
У шафе, якая стаіць побач, акуратна развешаны канцэртныя ўборы. Тут жа ляжыць скураны галаўны ўбор, упрыгожаны падвескамі і іншымі вырабамі. Менавіта з ім — як і з цёмнымі акулярамі і акладыстай барадой — Кірчук візуальна асацыюецца ў многіх беларускіх фанаў фолка.
— Беларусы калісьці насілі тканкавую шапку-мегерку. Мне таксама такую пашылі, але яна пасля чарговых гастроляў засталася ў майго сябра ў Нідэрландах. Калі я вярнуўся, мне сказалі: «Без шапкі гэта ўжо не ты». У выніку мне пашылі новую — з ботаў сястры. Гэта быў 1995 год. Што да ўпрыгожванняў — яны з'яўляліся ў залежнасці ад фестываляў, на якіх мы выступалі з этнатрыа. Чалавечкі (яны з Малайзіі) намаляваны на вокладцы альбома «Сем». Ім, праўда, там яшчэ бароды падмалявалі. Ну а завяршае мой вобраз вось гэтая пара акуляраў.
— Вам, дарэчы, могуць прад'явіць: выконваеце беларускі фольк — а дзе народны касцюм?
— Я сучасны музыка, у мяне няма вышыванкі, а касцюмы — усе прыдуманыя. Я чалавек свету, выконваю этнамузыку, дык чаму я не магу апранаць тое, што хачу?
«Кавід у мяне быў, інфаркт — таксама. Складаць рукі на жываце яшчэ рана. Праца дае цікавасць да жыцця»
— Іван Іванавіч, чым займаецеся ў апошнія гады? Якое ў вас зараз жыццё?
— Я б сказаў, што не горш, чым раней. Нават у часы кавіда ў нас было да 30 сольных выступаў. Гэта былі самыя розныя пляцоўкі.
Летась, напрыклад, паказваў у Мазыры монаспектакль «Споведзь пад стрэхамі», дзе на сцэне разгортвалася жыццё чалавека — ад нараджэння да смерці. У гэтым годзе зноў быў у гэтым горадзе, але ўжо з музычнай праграмай: гучалі гуслі, ліры, смык. Ну і не будзем забывацца, што ў мяне ёсць студэнты і слухачы. За год праз этналабараторыю праходзіць больш за 2300 чалавек. Я рады, што магу рыхтаваць розныя выступленні, ствараць новыя праграмы і эксперыментаваць з фальклорам.
Калі еду на спектакль, бяру з сабой 22 сумкі — гэта ўжо бусік. А калі на сольны канцэрт — як, напрыклад, на фестывалі «Свята сонца», — вязу 8-9 інструментаў.
— А што часцей за ўсё вязеце да дзяцей? Батлейку?
— Не заўсёды. Яна больш падыходзіць для зімы — да Калядаў. У мяне ёсць маскі з ручкамі, ёсць лялькі, якія прывязваюцца да нагі і пачынаюць скакаць. Іх зрабіў майстар Віктар Дудкевіч з Глыбокага. Так што, паўтаруся, батлейку бяру не заўсёды, хаця Дудкевіч змайстраваў для мяне разборную версію, якая спакойна змяшчаецца ў багажнік машыны. Дзецям увогуле вельмі цікавыя розныя шумавыя музычныя інструменты. У канцы выступу я часта раздаю іх — і тады пачынаецца: нехта шабуршыць, нехта стукае, а я ў гэты час спяваю.
— А наколькі вам самому цікава даваць такія камерныя канцэрты і спектаклі, калі за плячыма ўдзел у буйных фестывалях з тысячамі гледачоў?
— Але ж я і зараз выступаю на добрых сцэнах з якасным гукам. Як вам сказаць… Бывае, акцёр усё жыццё іграе толькі ролю бандыта. А ў мяне ёсць магчымасць і сольна сыграць, і сольна праспяваць. Камерны фармат мне таксама блізкі. Я магу падысці да гледача, паказаць інструменты, расказаць пра кожны. А калі стаіш на вялікай сцэне, не кожны да цябе падыдзе. Памятаю, у мяне быў цудоўны творчы кантакт з Лошыцкім паркам. Я выступаў сола ў сядзібе, крэслы стаялі вельмі блізка, і дзеці ўсё цудоўна бачылі. У іх вачах было сапраўднае здзіўленне: «Гэта такія нашы беларускія інструменты?!» І мне ад гэтага было прыемна.
Мы, дарэчы, займаемся не толькі канцэртамі — яшчэ і кнігі выдаем. Ужо выйшла мастацкае выданне «Гарады ўзыходжанняў», «Варажбіт», а таксама манументальная праца па абрадах і музычных казках «Кветка Перуна», якую я падрыхтаваў разам з жонкай Кацярынай. За гэтую кнігу я вельмі ўдзячны фірме «Рэгула» — яны пачулі па радыё, што я шукаю грошы на кнігу, і вырашылі дапамагчы.
А зараз мы плануем выпусціць серыю кніжачак у жанры фольк-фэнтэзі. Яны будуць звязаны з музычнымі інструментамі і прысвечаны памяці народных майстроў. Напрыклад, у мяне ёсць калекцыя работ Уладзіміра Мініна — кераміста з Міра. Ён пайшоў з жыцця, і яго жонка хацела выкінуць свістулькі, але прапанавала іх мне. Я з'ездзіў, усё забраў, зрабіў фота і відэа — і зараз гэтыя інструменты захоўваюцца ў нас. Прычым яны добра гучаць — на іх можна іграць.
— Цікава. А наколькі вам зручна выступаць аднаму, а не ў складзе гурта?
— Мне зручна і так, і так. У другой палове 1990-х я адзін паехаў у Боснію і Герцагавіну, узяўшы з сабой і батлейку, і маску, і прылады… Атрымалася выдатна. Калі застаешся сам-насам з сабой, можна рукі скласці на жывот. Але час не прыйшоў. Кавід у мяне быў, інфаркт — таксама, і ў нейкі момант я нават задумаўся: усё, рабіць больш нічога не буду. Аднак музыка павінен працаваць. Калі будзе праца, будзе і цікавасць да жыцця.
— Дарэчы, аб вашай музычнай працы. Вы нядаўна запісалі сольны альбом у Канадзе. Раскажыце падрабязней аб гэтым праекце.
— У мінулым годзе мяне запрасіў сябар у Канаду. Ён падрыхтаваў чатыры пляцоўкі ў Таронта, Манрэалі і Атаве, на якіх я выступіў з монаспектаклем «Варажбіт» як для беларусаў, так і для канадцаў. Выступіў паспяхова, прынялі мяне вельмі добра. Потым мы неяк сядзелі, размаўлялі і ў мяне спыталі: «А чаго б табе яшчэ хацелася, Іван?» Кажу: «Ёсць вельмі прыгожыя рэкруцкія песні. Сёння, нажаль, у шматлікіх месцах ідзе вайна. І мне хацелася б запісаць песні, якія некалі выконвалі мужчыны». Справа ў тым, што Пётр I увёў бестэрміновую рэкруцкую павіннасць (пры Кацярыне II яе скарацілі да 25 гадоў. — Заўв. Onlíner). Вы ўявіце сабе, колькі ўсяго чалавек перажываў за гэты час акрамя вайны: успамінаў дзяцінства, маму, хлеб, калыханкі!
Маю ідэю падтрымалі. Я сабраў каля 18 народных песень, якія былі запісаныя ў розных рэгіёнах Беларусі, і адправіў іх у Канаду кампазітару Васілю Гусакову і музыканту, прадзюсару Дзмітрыю Леановічу. Наш беларуска-канадскі праект атрымаў назву «3МЫ». Запіс прайшоў у лютым. У нас атрымалася запісаць восем моцных песень. Яны выкладзеныя ў інтэрнэт, ужо можна паслухаць. Мне праца над дыскам спадабалася, бо гэта нейкі іншы падыход да народнай песні. Для мяне такі фармат быў новым, для Васіля і Дзмітрыя — таксама.
Купіць дыскі можна будзе ў «Акадэмкнізе». Цяпер іх няшмат, але ў наступным месяцы абяцаюць падвезці яшчэ.
— Год таму мы сустрэлі вас на абрадзе «Юр'еўскі карагод» у Жыткавіцкім раёне. Ці працягваеце вы, як і ў ранейшыя часы, актыўна падарожнічаць па краіне, слухаць і запісваць народныя песні?
— Калі чалавек сталее, ён становіцца мудрэйшым і знаходзіць час на ўсё, што яму трэба для жыцця. Мне гэта цікава. Дарэчы, у маёй кнізе «Кветка Перуна» ёсць тая бабуля (Кацярына Панчэня — мясцовая жыхарка, якая захавала абрад «Юр'еўскі карагод». — Заўв. Onlíner), якая, на жаль, ужо не прымала ўдзелу ў гэтым абрадзе. А я з ёй сустрэўся яшчэ падчас здымкаў украінска-беларускага фільма «Код продкаў» (дакументальны фільм, які выйшаў у 2020 годзе. — Заўв. Onlíner). Я праехаў па Беларусі, спявачка Каця Chilly — па Украіне, а затым мы сустракаліся і дзяліліся меркаваннямі, ці знайшлі мы код продкаў. Мы яго, канешне, не знайшлі, але падчас здымкаў былі вельмі цікавыя сустрэчы з людзьмі. У выніку фільм атрымаў «Саламяны зубр» на кінафестывалі «Лістапад».
Экспедыцыі былі ўвесь час, і ў мяне захаваліся дарагія для мяне ўспаміны пра бабуль, з якімі я сустракаўся. Перад кожным канцэртам я саджуся і дзякую ім за тое, што яны для нас усе гэтыя песні захавалі. А маглі ж не захаваць.
Бывала, прыедзеш, а яна кажа: «Сынок, не да песень мне. Гэтулькі дзяцей і ўнукаў у мяне, але ніхто не прыязджае. На хутары дажываю». Не ўсе спяваюць. Але калі я ўсё вывучаў, было адчуванне, быццам перад табой куфар са скарбамі адкрыўся. Першая мая экспедыцыя была ў 1982—83 гадах у Любанскім раёне, у вёсцы Сарачы, і песні, запісаныя там, я да гэтага часу выконваю. Яны ўвайшлі ў альбом-аўдыёспектакль «Варажбіт».
Народныя песні настолькі моцныя, што падчас канцэртаў некаторыя дрыжаць ці плачуць, а потым пытаюцца: «А што гэта вы з намі зрабілі?» Адказваю: «Нічога. Песні спяваем».
— Зразумела, што ў 1980-х яшчэ жыло пакаленне, якое з'яўлялася носьбітам гэтых песень. А зараз такіх людзей яшчэ можна сустрэць?
— Раней таксама казалі, што фальклору ўжо няма. Але як няма?! Народная мудрасць, традыцыі існуюць. Прыязджайце на фестываль і вы ўбачыце прадметы з саломы і гліны. Традыцыя працягваецца. Продкі не дазволяць, каб яна знікла. Так і з фальклорам. Ён будзе існаваць, проста крыху ў іншым выглядзе. І гэта зразумела: мяняецца час, мяняецца энергія і пульсацыя зямлі. Пры гэтым асноўныя рэчы застаюцца.
— Калі б была магчымасць, куды б зараз паехалі ў экспедыцыю?
— У Лідскі раён, у вёску Крупкі. Там жыла бабуля, чыю песню я ўключыў у «Варажбіт». Ёй было 96 гадоў, і яна цэлую гадзіну мне спявала.
Калі раней экспедыцыі нагадвалі бег калекцыі, то з узростам я стаў кожную песню прапускаць праз сябе.
Мне здаецца, ёсць яшчэ закуткі, куды мы не даехалі. Ёсць што запісваць. Ну і трэба разумець, што бабуля не заспявае табе адразу песню, якая будзе сапраўдным дыяментам. Прыехаўшы, з імі трэба пасядзець, пагаварыць і ледзь не стаць для іх родным чалавекам. І вось тады з глыбіні душы выйдзе сапраўдная філасофія жыцця.
— Чуў, што вам не вельмі падабаецца абрад «Конікі», які праводзіўся ў Давыд-Гарадку ў яго цяперашнім выглядзе.
— Калі здымалі фільм «Код продкаў», мы ўбачылі ўсяго толькі аднаго коніка (галоўны персанаж абраду. Адначасова такіх каманд у Давыд-Гарадку можа быць да дзесяці. — Заўв. Onlíner). Астатнія — Фантамас, Чабурашка і гэтак далей. Але я не магу сказаць, што мне тамака не спадабалася. Я б проста пасадзіў усіх кіраўнікоў каманд і сказаў: «Хлопцы, раз была такая традыцыя, давайце зробім, умоўна кажучы, 100 конікаў, а потым няхай ужо ідзе Фантамас».
Ну і яшчэ адзін момант — гэта спіртное. Мне казалі: «Гэта традыцыя». Але якая гэта можа быць традыцыя, калі я раней сустракаўся з дзядамі на Палессі і яны расказвалі, што падчас абрадаў не пілі. Усе дары збіралі на воз і везлі далей. Ну, не заўсёды так было. Мне здаецца, усё проста перавярнулася з ног на галаву.
— У вас, дарэчы, у самога ёсць песня на алкагольную тэматыку — «Сем чарак». Дзе вы яе запісалі?
— Ужо і не ўспомню, у нейкай бабулі. Здаецца, на Палессі. Але ў песні перадаецца наступная інфармацыя: адну чарку п'еш, каб асмялеў, іншую — каб павесялеў, трэцюю — каб ахмялеў, у выніку п'яным стаў, але паспяваў і патанцаваў. Гэта праграма, а не проста «паміж першай і другой я ў салацік галавой». Мне здаецца, песня жартоўная. Аднак кожная песня ўсё роўна мае свой філасофскі падмурак.
Пра папулярнасць Кадышавай і фолк у папсе
— У моладзі, у тым ліку беларускай, зараз стала папулярнай Надзея Кадышава. Як ставіцеся да падобнага?
— Гэта, мабыць, узровень культуры і густу. Я не гавару, што яна мне не падабаецца. Але я за тое, што заўсёды мусіць быць альтэрнатыва, якой у нас няма. Павінны быць, напрыклад, тыя ж «Песняры» і паралельна — бабулі, якія маглі б прыязджаць і выступаць у Мінску. У мяне былі слухачы, якія прыехалі да мяне праз некалькі гадоў пасля заняткаў і сказалі: «Іван Іванавіч, мы зрабілі ўсё, як вы казалі, але мясцовыя прыйшлі і сказалі: «Хто ў вас там у прылазніку вые?» Я кажу: «Стоп. Пасадзіце гурт на сцэну, раскажыце, хто яны і якія песні спяваюць. І чым больш вы раскажаце, тым цікавей будзе. А тых, хто крычаў, саміх трэба ў прылазнік. Яны пакуль не гатовыя». Усё трэба тлумачыць. Але моладзь у нас нядрэнная, яна ж часта ў мяне бывае. І былі студэнты, якія прыходзілі на ўсе заняткі па суботах. І я ж не прымушаў, ім было цікава.
— Калі народную песню выконваюць як папсу, для вас гэта нармальна?
— Сёння гэта норма. У выканаўцы Звенты Свентаны ёсць кампазіцыя «На гары мак», і ў яе больш за 1 мільён праглядаў на YouTube. За конт чаго? За кошт упрыгожванняў, прычосак, сучаснай харэаграфіі і пластыкі. І калі ў яе спыталі, навошта яна гэта рабіла, тая адказала: «А як яшчэ зацікавіць моладзь?» Сапраўды, чаму б і не?
«Я малады бацька — у мяне трое маленькіх дзяцей»
— Пра ўзрост казаць не хочацца, але сёлета…
— Мне споўніцца 67.
— Па дакументах вы ўжо пенсіянер.
— Так, я працую, але ў мяне трое маленькіх дзяцей: ім 5, 8 і 11 гадоў.
— Раскажыце, як гэта — пасля 60 стаць бацькам?
— У майго дзеда Томаша было 14 дзяцей. Сярод іх — мая мама. У мяне ёсць яшчэ два старэйшыя сыны. А цяперашняя мая сям'я — апошняя. З Кацяй мы за 10 гадоў нарадзілі траіх дзетак. Так што пра пенсію я не думаю. Дзеці, дарэчы, прыедуць паслухаць бацьку на фестываль «Свята сонца».
— А як яны ставяцца да музыкі?
— Ходзяць у музычную школу. Але тое, што раблю я пакуль не разумеюць. Яны яшчэ маленькія. Аднак ведаюць, што тата — вядомы музыка.
— Што будзе далей?
— Я б хацеў арганізаваць свой музей. Час ідзе, і вы не дарма спыталі пра ўзрост. Усякае здараецца. Былі музыкі, якія калекцыянавалі інструменты, а калі гэтых людзей не стала, іх чахлы і торбы пачалі штурхаць нагамі. Сваякі проста не ведалі, што з імі рабіць. Частку экспанатаў я падарыў БДУКМ за тое, што стварылі тут вось такую прыгажосць, але гэта яшчэ не ўсё. У мяне ёсць і іншыя інструменты, якія пазней я падарыў бы гораду. Разам з маім дырэктарам Андрэем Радзівонавым мы вывучылі шмат памяшканняў з нулявой арэндай, але там трэба зрабіць такі рамонт, што нават не хочацца за гэта брацца. Але гэта неабавязкова мусіць быць музей Кірчука. Я б стварыў які-небудзь этнацэнтр, каб усёй грамадою маглі карыстацца. Разумею, што гэта складана, але калі знойдзецца зацікаўлены чалавек, я б з радасцю здзейсніў гэтую ідэю.
Каментары
Сам з-пад мяжы з Літвой, а галава ў палескім фальклоры...
З фальклорам мае справу, а сам так на мову і не перайшоў...
І нарэшце, ён падае песні, якія пераймае ад бабуль, не так, як бабулі іх спявалі. Крычыць, завывае, шэпча не там, дзе гэта да рэчы. Акцёрствуе, а не выконвае. Ад фальклора там толькі абалонка, а змест там незразумела які, кірчукоўскі.
Нецэльны ён... Несапраўдны нейкі. Пакоцаны.
Не жрэц, а юродзівы тыпу маскоўскіх.
Не крыўдуйце каму Кірчук падабаецца.