Jaki pryhožy trend: ludzi pieratvarajuć svaje hazony ŭ niakošanyja łuhi
Załužeńnie hazonaŭ aščadžaje čas, siły i karysnaje pryrodzie dyj klimatu. Voś čamu jano stała apošniaj modnaj tendencyjaj u sadoŭnictvie. Voś jak heta vyhladaje i jak taho dasiahnuć.
Kali Sara Uiner Kupier i jaje muž nabyli svoj pieršy dom u Piensilvanii, jany viedali, što nie chočuć mieć idealna padstryžany hazon pierad domam, jak u ich susiedziaŭ. Jany chacieli nie prosta travu, a kvitniejučy dziki łuh — dom dla raznastajnych vidaŭ raślin i žyvioł.
Heta byŭ, biezumoŭna, śmieły płan. Na ščaście, Uiner Kupier mieła idealnuju padtrymku dla prajekta — jaje baćka, viadomy dyzajnier ekałahičnych łandšaftaŭ (ciapier jana — vykanaŭčaja dyrektarka zasnavanaj im kampanii). Pavodle jaje słoŭ, styl łandšaftnaha dyzajnu, jakim jon karystajecca, pieravažna abapirajecca na miascovyja raśliny i nakiravany na toje, kab pracavać z tym, jak jany sami chočuć raści, a nie prymušać ich raści ŭ peŭnych miescach.
Sara vyrasła ŭ nietradycyjnym sadzie, stvoranym jaje baćkam, jaki jana pamiataje jak «kazačny les», bo jon byŭ raspracavany dla padtrymki vialikich drevaŭ. Siońnia sad usio jašče husty i poŭny inšych miascovych raślin, jakija addajuć pieravahu bolš cieniavym učastkam. Jaje baćka, kaža jana, nie raspracoŭvaŭ strohuju płaniroŭku i nie vysadžvaŭ mnohaje, ale «śviadoma ŭzajemadziejničaŭ ź im», zaachvočvajučy toje, čaho, zdavałasia, sam sad chacieŭ.
Uiner Kupier zaŭsiody chacieła zrabić akcent na miascovych raślinach u svaim hazonie i radziej jaho padkošvać, tamu adnaŭleńnie dzikaj pryrody na ich piarednim dvary zdavałasia pravilnym krokam. Adnak hazon Kupieraŭ istotna adroźnivaŭsia ad baćkavaha: jon znachodziŭsia na hali, a nie pad drevami.
Kupiery nie stali zdymać dzioran, jany vyrašyli padsiavać kvietki i łuhavuju travu prosta ŭ isnujučy hazon, spadziejučysia, što jany pastupova sami vycieśniać hazonnuju traŭku.
«Heta praściej u tym sensie, što vam nie treba i pałoć ničoha», — tłumačyć Uiner Kupier.
Uvieś praces pieratvareńnia hazonu ŭ łuhavinu zaniaŭ prykładna dva hady, ale ŭ vyniku sumieś miascovych raślin rostam da pojasa pakryła ŭvieś ichny łužok.
«Załužeńnie», abo pieratvareńnie tradycyjnaha hazonu ŭ łuh, — tendencyja, jakaja chutka raźvivajecca i ŭsio čaściej adznačajecca ekśpiertami, asabliva siarod maładoha pakaleńnia, jakoje, jak praviła, lepš uśviedamlaje prablemy klimatu, čym papiaredniaje.
U paraŭnańni z hazonami łuhi — adkrytyja łandšafty, napoŭnienyja raznastajnymi travianistymi raślinami. Ich nie kosiać, tamu nie traciać času na kašeńnie, ich nie treba j palivać, ekanomiacca i hrošy, i CO₂. I samaje hałoŭnaje, łuhi spryjajuć zachavańniu bijaraznastajnaści i zvyčajna bolš pryvabnyja dla nasiakomych — klučavych vidaŭ, ad jakich zaležać ekasistemy.
Źmiena klimatu i źniščeńnie asiarodździa pražyvańnia viaduć da masavaj straty miascovych vidaŭ u ekasistemach va ŭsim śviecie, što, u svaju čarhu, moža parušać ich funkcyjanavańnie. Tym časam hazony zajmajuć kala 70—75% adkrytych zialonych prastoraŭ u haradach.
Čym bolš ludziej pieraŭtvaraje svaje hazony ŭ łuhi, tym bolš značnymi mohuć stać stanoŭčyja ekałahičnyja efiekty — ad źnižeńnia zabrudžvańnia i ścioku daždžavych vodaŭ da pamianšeńnia erozii hleby i efiektu haradskich ciepłavych astravoŭ — i ŭsio heta razam z palapšeńniem miascovaj bijaraznastajnaści, jakaści hleby i hruntavych vod.
Ale załužeńnie — heta nie prosta pytańnie taho, kab admovicca ad kasiłki. Jość peŭnyja mietady stvareńnia łuhoŭ, i jany nie zaŭsiody intuityŭna zrazumiełyja, asabliva dla pačatkoŭcaŭ. Kab dapamahčy inšym pačać, łandšaftnaja dyzajnierskaja firma Uiner Kupier raspracavała anłajn-kurs, jaki vykładaje jaje baćka i jaki krok za krokam viadzie ŭdzielnikaŭ praz uvieś praces — ad spałučeńnia estetyki i ekałohii da vyrašeńnia praktyčnych prablem sadu.
Adno z najbolš raspaŭsiudžanych pytańniaŭ udzielnikaŭ kursa, kaža Uiner Kupier, hučyć tak: «Jak mnie być z susiedziami, jakija mohuć nie acanić vyhlad majho łuha, pakul jon jašče ŭ stadyi stvareńnia?»
Jana vykarystała razumnaje rašeńnie dla svajoj ułasnaści: šylda ŭ jaje sadzie z nadpisam «Łuh miascovych raślin u pracesie stvareńnia». «Ja napisała svoj imejł i prosta, nu, typu, «zadavajcie pytańni»», — kaža jana. Nichto nie źviartaŭsia niepasredna, ale časam mašyny spynialisia, kab zrabić fota.
Faktyčna Piensilvanija — adzin ź niešmatlikich štataŭ, jakija aktyŭna zaachvočvajuć uładalnikaŭ damoŭ pierachodzić ad hazonaŭ da łuhoŭ. U 2020 hodzie Departamient pryrodnych resursaŭ Piensilvanii raspačaŭ prahramu pieraŭtvareńnia hazonaŭ, jakaja ŭ niekatorych vypadkach navat dapamahaje finansavać prajekty stvareńnia łuhoŭ.
«Jany nie paśpiavajuć zadavalniać popyt», — kaža Šyšyr Paudeł, ekołah-botanik z aranžarei Fipsa ŭ Pitsburhu, Piensilvanija. «Usio pačałosia va ŭschodniaj častcy Piensilvanii i [było] nastolki paśpiachovym, što letaś jany pašyrylisia na zachodniuju častku Piensilvanii».
Paudeł i jahonaja kaleha Sara Stejts, dyrektarka pa daśledavańniach i navukovaj adukacyi ŭ aranžarei Fipsa, praviali apošnija šeść hadoŭ, vyvučajučy adroźnieńni va ŭpłyvie na navakolnaje asiarodździe pamiž tradycyjnymi hazonami i łuhami. Jon spadziajecca, što sabranyja imi mietryki dapamohuć pierakanać bolš ludziej pieraŭtvarać svaje hazony. Ale mienavita finansavaja roźnica, jak jon ličyć, moža pryciahnuć najbolš uvahi: akramia taho, što stvareńnie łuhu tańniejšaje za zvyčajny hazon, zasiejany łuh značna tańniej utrymlivać.
«Vy, musić, vydatkujecie ŭ siem razoŭ bolš na dohlad adnaho hiektara tradycyjnaha hazona, čym na łuh», — kaža Paudeł.
Dahlad za łuham taksama zvyčajna patrabuje mienš pracy, čym rehularnaje skošvańnie tradycyjnaha hazona, ale heta nie absalutna bieskłapotny varyjant. «Kožnyja paru tydniaŭ u pik siezona ja vychodžu i padrazaju raśliny abo prakošvaju ściežki tam, dzie my chodzim», — kaža Uiner Kupier.
Arhanizavany łuh
Tym nie mienš, załužeńnie nie abaviazkova pavinna vyhladać takim tatalnym, jak hazon siamji Kupier. Voźmiem, naprykład, łuh Marka Džonsana, prafiesara bijałohii Univiersiteta Taronta. Jaho daśledavańni taho, jak urbanistyčnyja łandšafty ŭpłyvajuć na ŭzajemadziejańnie raślin i apylicielaŭ, natchnili jaho na stvareńnie roznych sadoŭ dla apylicielaŭ na piarednim dvary, kožny ź jakich byŭ abaznačany śpiecyjalnymi šyldami.
Spačatku kala jahonaha doma byŭ «biezdakorny» tradycyjny hazon, jaki papiaredni ŭładalnik padtrymlivaŭ z vykarystańniem vialikaj kolkaści hierbicydaŭ. Džonsan admoviŭsia ad hierbicydaŭ i padyšoŭ da załužeńnia pastupova. U adroźnieńnie ad siamji Kupier, jon zasiarodziŭsia na stvareńni asobnych nievialikich sadoŭ dla apylicielaŭ na svaim učastku. Jon taksama krychu inakš padrychtavaŭ hazon: vydaliŭ značnuju častku isnujučaha dzirvanu, zasypaŭ novy hrunt i pasadziŭ vialikuju kolkaść miascovych šmathadovych raślin.
«I voś, krok za krokam, my pačali pieraŭtvarać prastoru ŭ sady dla apylicielaŭ z roznaj tematykaj i charaktaram, — kaža Džonsan. — I tak pastupova my zaniali ŭvieś hazon».
Papulacyi apylicielaŭ pa ŭsim śviecie rezka skaracilisia za apošnija niekalki dziesiacihodździaŭ. Asabliva mocna paciarpieli matylki manarchi, tolki za apošnija 20 hadoŭ ZŠA stracili piatauju častku ŭsich svaich papulacyj matylkoŭ. Ale ŭžo na praciahu pieršaha hoda paśla pieraŭtvareńnia hazona, pa słovach Džonsana, jon pačaŭ zaŭvažać, jak da jaho kvietkavych raślin pačali prylatać apylicieli.
«Vy pačynajecie bačyć apylicielaŭ, jakich raniej nikoli nie bačyli na svaim dvary i pra isnavańnie jakich navat nie zdahadvalisia ŭ hetym rajonie», — kaža jon. — «Adna z najbolš lubimych raślin dla pčoł i matylkoŭ — heta purpurnaja echinaceja. Heta vielmi ŭstojlivaja, lohkaja ŭ vyroščvańni šmathadovaja raślina, jakaja šyroka sustrakajecca ŭ sadach. Ja b skazaŭ, što heta adzin z najlepšych vidaŭ dla tych, chto tolki pačynaje».
Jak pačać stvarać svoj ułasny łuh
Jość niekalki sposabaŭ pieratvaryć hazon u łuh, i toje, što pracuje na adnoj terytoryi, moža nie spracavać na inšaj.
Tym nie mienš ekśpierty zhadžajucca, što varta imknucca da taho, kab pieravažnaja bolšaść raślin (časta nazyvajuć ličbu 70% i bolš) była miascovych vidaŭ, pryčym idealnyja raśliny buduć zaležać ad kankretnaha miesca.
Jon taksama raić pačynać z małoha. «Navat stvareńnie łapika raznastajnaści moža mieć značeńnie», — kaža jon.
Kali roznyja sady na jaho hazonie vyraśli vyšej, susiedzi Džonsana pačali zadavać pytańni — u asnoŭnym pra toje, jak jany mohuć zrabić toje ž samaje na svaich učastkach, — kaža jon. I nichto nie skardziŭsia na adsutnaść hazonu. Pryblizna praz dva hady ŭvieś dvor pieratvaryŭsia ŭ mazaiku sadoŭ. Adzin z učastkaŭ całkam pryśviečany eŭcharysu — raślinie, jakaja ŭjaŭlaje asablivuju bijałahičnuju cikavaść dla Džonsana.
Džonsan apisvaje svoj hazon jak ułasnuju viersiju nacyjanalnaha parku. Jon raspaviadaje, što na jaho časta zavitvajuć kalibry, źnikajučyja matylki-monarchi i raznastajnyja vidy pčoł. Dla pčoł jon navat pabudavaŭ śpiecyjalnyja hateli z dupłami.
«[Dupły ŭ draŭninie] pryznačany dla bolš raznastajnych i ekałahična značnych adzinočnych pčoł, bolšaść jakich — miascovyja, — tłumačyć Džonsan. — Ciapier tam hniazdujucca šmatlikija vidy. I jany suisnujuć, choć pamiž imi taksama jość kankurencyja. Heta nie abaviazkova mir i družba, ale ŭ hetym adnym miescy panuje vialikaja raznastajnaść».
Dvor Džonsana, biezumoŭna, patrabuje peŭnaha dahladu, asabliva tamu, što jon sprabuje padtrymlivać temy svaich asobnych sadoŭ. Ale jon taksama razumieje, što sadu patrebna raźvićcio. «Kožny hod rozny, bo vidy sapierničajuć pamiž saboj. Kali niejki vid stanovicca zanadta raspaŭsiudžanym, časam źjaŭlajecca patahien, jaki jaho źniščaje, i tady pačynajuć prychodzić inšyja raśliny», — kaža jon.
Hety naturalny cykł źmieny vidaŭ źjaŭlajecca častkaj taho, što robić łuhi bolš ustojlivymi. Raśliny i žyvioły čas ad času sapierničajuć, ale heta elemient zdarovaj ekasistemy, jaki spryjaje naturalnamu adboru i adaptacyi.
Ustojlivaść łuhoŭ
Niadaŭniaje daśledavańnie ŭ Karaleŭskim kaledžy Kiembrydžskaha ŭniviersiteta ŭ Vialikabrytanii, jakoje vyvučała ŭpłyŭ adnaŭleńnia pryrody na pałovie 300-hadovaha hazona kaledža, taksama vyjaviła ekałahičnyja pieravahi łuhoŭ. Było ŭstanoŭlena, što bok hazona, pieratvorany ŭ łuh, akazaŭsia bolš ustojlivym da klimatyčnych źmien: jon adbivaŭ na 25% bolš soniečnaha śviatła, što dapamahała zaścierahać žyviołaŭ i raślin ad ciepłavych paškodžańniaŭ.
Raśliny, jakija zvyčajna sustrakajucca ŭ łuhach, taksama, jak praviła, majuć bolš hłybokija karani i, takim čynam, lepš pieranosiać zasuchu. Heta robić ich idealnymi dla bolš suchich rehijonaŭ abo dla tych terytoryj, dzie isnujuć abmiežavańni na spažyvańnie vady. Bolš za toje, ich karani mohuć dapamahać praduchilać ściok daždžavych vodaŭ i navat palapšać jakaść hruntavych vod.
«U hetych raznastajnych sistemach z hłybokimi karaniami vada prasočvajecca ŭ nižnija płasty hleby, a zatym traplaje ŭ sistemu hruntavych vod», — kaža Paudeł. — «Adnačasova jana prachodzić filtracyju praz raślinnaść pierad tym, jak trapić u hruntavyja vody, tamu vada stanovicca čyściejšaj i mienš zabrudžanaj».
Ksieryskiejpinh (xeriscaping), abo stvareńnie łuhoŭ pieravažna z raślin, ustojlivych da zasuchi, źjaŭlajecca pravieranym mietadam ekanomii vady na amierykanskim Zachadzie ŭžo bolš za 80 hadoŭ. Dziaržaŭnyja ŭstanovy, jakija dapamahajuć uładalnikam ziamli ŭkaraniać hetuju praktyku, adznačajuć dobryja vyniki: naprykład, 18 000 učastkaŭ na poŭdni Nievady paśla pieraŭtvareńnia svaich łandšaftaŭ z traŭnikaŭ u ksieryskiejpy dabilisia ahulnaha skaračeńnia štohadovaha spažyvańnia vady na 30% i źnižeńnia vydatkaŭ na vadu na 54%.
Takija raśliny mohuć pamianšać ściok daždžavych vodaŭ, tamu Džonsan pasadziŭ niekatoryja ź ich u kanaŭcy na svajoj terytoryi, jakaja była schilnaja da zatapleńnia, stvaryŭšy bioswale — niehłybokuju kanaŭku, pryznačanuju dla zapavolvańnia ścioku z dapamohaj raślin, što dapamahajuć vadzie pranikać u hlebu.
«My vysadzili raśliny, jakija asabliva prystasavanyja da vodna-bałotnych uhodździaŭ, ale taksama mohuć pieranosić suchija pieryjady», — kaža jon.
Raśliny dapamahajuć spravicca sa ściokam daždžavych vodaŭ, chutka ŭbirajučy vadu, zachoŭvajučy jaje ŭ liści i vykarystoŭvajučy dla pracesu evatranśpiracyi — kali vada vyparajecca praz vuści na liści ŭ atmaśfieru padčas pahłynańnia CO₂ dla fotasintezu. «Kali ja nalivaju vadu na adzin kaniec kanaŭki, da taho času, jak jana dachodzić da pravaha boku, bolšaść vady ŭžo źnikaje», — kaža Džonsan.
Bijasvały ŭ vialikim maštabie navat pačali ŭkaraniać u takich haradach, jak Ńju-Jork, kab skaracić zatapleńni, vyklikanyja pierapaŭnieńniami kanalizacyi i ściokavymi vodami, jakija mohuć zabrudžvać susiednija vadajomy.
Vykonvać asnoŭnuju pracu (poŭnaje pieraŭtvareńnie hazona i pieršasnuju vysadku) pry załužeńni praściej uzimku, kali bolšaść hazonaŭ i tak znachodzicca ŭ stanie spakoju, — praces nazyvajecca zimovaj siaŭboj.
Miełani Rekoła, sadoŭnica i prafiesijnaja dyzajnierka łandšaftaŭ u Kanadzie, zrabiła mienavita heta. «My vydrali ŭsiu dziorn mašynami, zatym rassypali trochi hleby, i ja nabyła sumieś dzikarosłych kvietak na 100% ź miascovych vidaŭ i my jaje raśsiejali», — kaža jana.
«Vy rassypajecie jaje vosieńniu paśla niekalkich zamarazkaŭ. Potym uzimku hetaje nasieńnie prachodzić chałodnuju stratyfikacyju — uździejańnie chałodnaha, vilhotnaha pavietra, jakoje dapamahaje jamu praraści, kali znoŭ paciapleje. Jano atrymlivaje nieabchodnuju vilhać, a viasnoj prarastaje, byccam zaŭsiody tut było».
Adnak, jak pakazali na svaim prykładzie Kupiery, vam nie abaviazkova całkam vydalać uvieś hazon, kab vysadzić łuh. Paŭdeł prapanuje praces, jaki nazyvajecca soniečnaj sterylizacyjaj: u letni pieryjad hazon nakryvajuć prazrystaj plonkaj, jakaja ŭtrymlivaje ciapło i zabivaje travu. «Za tydzień trava pamre, i potym vy vysiejvajecie novuju», — kaža jon.
Tym nie mienš, u załužeńnia jość i svaje abmiežavańni, adno z najbujniejšych — invazijnyja vidy, jakija mohuć zahłušyć miascovyja raśliny ŭ łuzie, kali za imi nie sačyć.
«Padtrymańnie ŭ paradku i prapołvańnie ŭsio ž zajmaje krychu času, tamu što jany [pustazielle] nie viedajuć, dzie miaža sadu», — kaža Džonsan.
Daśledavańni pakazali, što łuhi na miescy hazonaŭ niasuć istotnyja pieravahi dla zdaroŭja i navat mohuć skaračać kolkaść pavietranaha i šumavoha zabrudžvańnia, jakoje traplaje ŭ vaš dom. Paudeł kaža, što navat raślinnaść uzdoŭž darohi dziejničaje jak fizičny barjer i filtr: «Raślinnaść utrymlivaje čaścicy pavietra. Kali vy žyviacie kala darohi i ŭ vas jość vysokija raśliny, u dom traplaje mienš pavietranaha zabrudžvańnia».
Akramia taho, atačeńnie siabie pryrodaj źviazana sa źnižeńniem bolu, palapšeńniem kahnityŭnych funkcyj i adnaŭleńniem uvahi i vykanaŭčych funkcyj u dziaciej i padletkaŭ.
«Heta ŭzmacniaje psichałahičnaje zdaroŭje. Vy hladzicie ŭ akno viasnoj, uletku, uvosień — i amal kožny dzień niešta źmianiajecca, i heta pryhoža», — kaža Uiner Kupier.
I choć heta patrabuje davoli šmat śviadomaha dahladu, tyja, chto adnaviŭ dzikuju pryrodu na svaich hazonach, zdajecca, adčuvajuć niešta bolšaje, čym prosta honar; chutčej, heta ŭsprymajecca jak bieražlivaja apieka nad miascovaj ekasistemaj.
«Ujavicie sabie, što pałova nasielnictva padzialiła b taki pohlad, — kaža Džonsan. — My mahli b kardynalna źmianić našy ekasistemy da lepšaha, zrabiŭšy pasieliščy značna zdaraviejšym dla žyćcia asiarodździem».
Kamientary
[Zredahavana]