U žniŭni 1886 hoda raźmieranaje žyćcio sialan u vakolicach Biełaviežskaj puščy było parušana niabačanym: niekalki dziasiatkaŭ koniej i paŭsotni čałaviek ciahnuli kala ichnich chat vielizarny šar. Piša padpałkoŭnik Mikałaj Kavaloŭ.
Moda na vajskovaje pavietrapłavańnie ŭvarvałasia ŭ Rasijskuju impieryju ŭ 1885 hodzie. Pieršy palot adbyŭsia ŭ Pieciarburzie, a ŭžo praz hod pavietrany šar pabačyli našy ludzi. Nahodaj stali manieŭry Varšaŭskaj i Vilenskaj vajskovych akruh.
Padrychtoŭka
19 žniŭnia 1886 hoda paručniku Alaksandru Kavańko daručyli sfarmavać i vypravić na manieŭry dva časovyja pavietrapłavalnyja parki. Adzin musiŭ nakiravacca ŭ Bielsk na Padlaššy, a druhi — na stancyju Klaščeli Brescka-Hrajeŭskaj čyhunki. Kožny z parkaŭ pradstaŭlaŭ adnaho z praciŭnikaŭ (Paŭnočny i Paŭdniovy atrady).
Praŭda, Paŭnočny atrad novaj vynachodkaj ciešyŭsia niadoŭha. Jahony pavietrany šar, napoŭnieny vadarodam, nieŭzabavie parvaŭsia. A voś u Paŭdniovym atradzie šar pratrymaŭsia da kanca manieŭraŭ i naprykancy navat ździejśniŭ svabodny palot nad Biełaviežskaj puščaj.
Bajavoje chryščeńnie
Šar Paŭdniovaha atrada musiŭ napaŭniacca vadarodam pamiž stancyjaj Klaščeli i vioskaj Dabravody. Nieabchodnyja materyjały byli dastaŭlenyja 25 žniŭnia, i ŭvieś nastupny dzień kipieła praca: ź siernaj kisłaty zdabyvaŭsia vadarod, jaki adrazu pierapampoŭvaŭsia ŭ šar.
Da ranicy 27 žniŭnia šar byŭ hatovy i adrazu vyprabavany. Aparat padniaŭsia na vyšyniu kala 215 m. Miascovaść ź jaho ahladaŭ kamandzir parku, padpałkoŭnik hienštaba Mikałaj Arłoŭ. Daniasieńni skidali ŭ pustych miaškach ad bałastu ź nievialikaj kolkaściu piasku. Miašok adnosiła vietram, ale niedaloka. Jaho padbiraŭ kurjer i nieadkładna dastaŭlaŭ u štab. U pieršych ža daniasieńniach pastupili źviestki pra niepryjacielskuju kałonu, jakaja idzie lesam. Pry jasnym nadvorji z šara možna było dakładna paličyć kolkaść vojskaŭ niepryjaciela.
Labiodka dazvalała padymać i apuskać šar davoli chutka. Dla padjomu na vyšyniu ad 215 da 430 m (ad 100 da 200 sažniaŭ) patrabavałasia try chviliny, a na spusk — piać. Padčas pryvałaŭ šar to padymali, to apuskali, a kab nie adlacieŭ, kłali bałast ci sadžali ludziej.
«Burbałka» na maršy
Paśla bajavoha chryščeńnia vojski Paŭdniovaha atrada atrymali zahad adstupać na poŭdzień, da siała Kuzava. Razam z usimi ruchaŭsia i pavietrapłavalny park. Technałohija pieramiaščeńnia była nie adładžanaja, vajskoŭcy vučylisia na chadu. Spačatku šar prymacavali da labiodki, jakuju ciahnuli šeść dužych artyleryjskich koniej. Potym vyjavili, što zručniej adłučyć šar ad labiodki i ciahnuć uručnuju. Ale važna było iści praz adkrytyja prastory: abałonka mahła paškodzicca ab chaty i drevy.
U pieršy ž dzień manieŭraŭ pavietrany šar pravieźli abo pranieśli kala viosak Dabravody, Kuzava, Stavišča, Chlevišča, Doŭbizna, Kaniuchovičy i panskaha dvara Kapyły. Praź niekalki dziesiacihodździaŭ, paśla Druhoj suśvietnaj vajny, hetyja miaściny padzielić miaža. Try pieršyja vioski siońnia znachodziacca ŭ Polščy, a rešta — na terytoryi Respubliki Biełaruś.
Naturalna, takoje dziva pryciahvała ŭvahu miascovych. A vajskoŭcy joju karystalisia. Padpałkoŭnik Arłoŭ u spravazdačy pisaŭ: «Sialanie spadarožnych viosak, uražanyja dziŭnaj «burbałkaj», vychodzili nasustrač, z asablivym zadavalnieńniem bralisia zamiest sałdat i ciahnuli šar viarsty sa try; tut im praca nadakučvała, cikaŭnaść była zadavolena, i jany pastupova kidali. Zvyčajna pablizu źjaŭlałasia jašče vioska, i novyja cikaŭnyja zamianiali papiarednich i viesieła ciahnuli šar. Na pryvałach žychary haścinna častavali sałdat».
Pieranačavaŭšy kala Kapyłoŭ, vajskoŭcy pieraadoleli jašče 28 viorst, prajšoŭšy kala viosak Biarozaŭka, Mančaki, Šastakova, Ratajčycy da panskaha doma Traścianica. Metaj było adstupleńnie za raku Lasnuju.
Pierachod cieraz raku adbyvaŭsia pad pokryvam ciemry. Spačatku sprabavali pierapravicca cieraz hreblu kala vioski Młyny, ale ŭdałosia tolki abozu. Šar pieranosić nie ryzyknuli, bo hrebla była absadžanaja vialikimi drevami. Niepadaloku znajšoŭsia brod, praź jaki kaštoŭny hruz pierapravili biez pryhod. Łahieram kala Aleškavič Paŭdniovy atrad prastajaŭ niekalki dzion. La Branievič šar papaŭniaŭsia vadarodam.
2 vieraśnia 1886 hoda manieŭry skončylisia paradam kala Šastakova (niepadalok ad Vysokaha), na poli, jakoje zvałasia Šyrokim. Parad prymaŭ impieratar Alaksandr III. A paśla adbyŭsia pieršy svabodny palot pavietranaha šara. Pieršymi našymi lotčykami-aeranaŭtami stali padpałkoŭnik Mikałaj Arłoŭ i paručnik 8-ha sapiornaha bataljona Arkadź Trafimaŭ. A varšaŭski fatohraf Konrad Brandal mienavita tady zrabiŭ pieršy ŭ biełaruskaj historyi aerafotazdymak.
***
Pavietrany šar — latalny aparat (aerastat), u jakim vykarystoŭvajecca haz, lahčejšy za pavietra. Šar składajecca z zapoŭnienaj hazam abałonki i kaša-handoły. U adroźnieńnie ad dyryžablaŭ, pavietrany šar nie maje ruchavika, tamu całkam zaležyć ad napramku i siły vietru. Heta vynachodnictva 1783 hoda, jaho ździejśnili francuzy — braty Žazef-Mišel i Žak-Ećjen Manhalfje.
Padčas Francuzskaj revalucyi i napaleonaŭskich vojnaŭ pavietranyja šary sprabavali vykarystoŭvać dla raźviedki i navat skidańnia bomb. Ale tolki paśla Hramadzianskaj vajny ŭ ZŠA 1861—1865 i franka-pruskaj vajny 1870—1871 hadoŭ pavietranymi šarami ŭsurjoz zacikavilisia vajskovyja inžyniery ŭsiaho śvietu.
***
63 čałavieki absłuhoŭvali pavietrapłavalny park: štab-aficer, čatyry obier-aficery i 58 sałdat.
24 kani i 9 vazoŭ ciahnuli pavietrany šar i materyjały dla zapusku.
2240 kh važyła paravaja labiodka, nieabchodnaja dla ŭtrymańnia šara i nastupnaha spusku. Dla jaje pracy treba było nazapasić 1 200 kh kamiennaha vuhalu. Vadarod dla napaŭnieńnia šara zdabyvali z 24 ton siernaj kisłaty šlacham chimičnaj reakcyi z 6 tonami žaleznaj stružki. Admysłovy hienieratar važyŭ kala troch ton.
Kamientary