Detektyŭ «Ja prydu za taboj u aŭhuście», napisany na trasiancy: mis Marpł z Zavodskaha rajona i jaje niaprostyja adnosiny z synam
Jak apošnim časam ciešyć siužetami biełaruskaja litaratura! Čytacki dziakuj tabie, maja charošaja! Vot źjaviŭsia hady ŭ rady hodny detektyŭ. Niechta pad psieŭdanimam Kamiła Cień napisaŭ «Ja prydu za taboj u aŭhuście». Pakul knižka elektronnaja, jaje možna kupić za 3 rubli.
Pračytała pieršy raździeł, jaki na sajcie staić biaspłatna. I čakała mianie rasčaravańnie. Paŭsiul pisali, što heta pieršaja kniha na trasiancy. A vyjaviłasia nie: čyściutkaja, ja b navat skazała, intelihienckaja ruskaja mova, darma što biełaruski varyjant. To bok kniha napisana pa-rusku, ale tak, jak havorać pa-rusku dobraja pałova nasielnictva. Na toj ruskaj movie, pa jakoj nas na raz-dva paznajuć na ŭschod ad Smalenska: «Vy, naviernoje, iz Biełoruśsii?»
Treba skazać, što fabuła zachapiła z hałavoj (minskaja kantralorka ŭ kancy maršruta znachodzić mierćviaka i pačynaje rasśledavać jaho śmierć), tamu, plunuŭšy na moŭnaje rasčaravańnie, ja nabyła knihu. Dačytaŭšy da siaredziny, zrazumieła, što niešta nie sychodzicca. Aŭtar jaŭna vielmi dobra pradumaŭ hierojaŭ, pryčym usich (Božańka, jak redka takoje byvaje). I nie moža być, kab pry hetym absalutna nie pradumaŭ ich movu!
I tut pazł staŭ składacca.
Knižka Kamiły Cień, choć i vyhladaje jak prykolčyk, nijaki nie jon. Za žyvieńkaj fabułaj (amatary detektyvu, nie paškadujcie času, intryha vartaja, atmaśfiera stvorana vuścišnaja) — moŭnaja trahiedyja našaha naroda, ź jakoj, jak bačym pa asobie hałoŭnaj hieraini, rastuć karani mnohich sučasnych prablem. Mova i jość hałoŭnym hierojem knižki.
Jurjeŭna žyvie ŭ Minsku, na Šarykach — u rajonie šaryka-padšypnikavaha zavoda i ŭniviermaha «Biełaruś». Pracuje kantralorkaj. Havoryć (i dumaje) na vyvučanaj ruskaj. Hetaksama ź joj razmaŭlajuć kalehi-kantralory. Milicyja, susiedzi pa dačy, kasirka halerei «Ŭ» havorać u knizie pa-rusku.
Z mužam Jurjeŭna kaliści jašče razmaŭlała pa-biełarusku. «Na piervam śvidanii puhavicu na majoj koftačkie palcami schvaciŭ i sprašyvajet: « Chočaš, ja adarvu i srazu ŭšyju?» — «Nie chaču». — «Smatry». Adarvaŭ puhavicu i ŭ šeju mnie etaj puhavicaj tyčet. I śmiajecca. A patom my pacełavaliś. No eta daŭno była. Očeń daŭno».
Historyi žyćcia Jurjeŭny my nie znajem, ale z akaličnaściaŭ, a hałoŭnaje z movy ŭsio stanovicca vidavočna. Naradziłasia ŭ vioscy, i vioska nazaŭždy zastałasia dla jaje simvałam prynižeńnia: ludzi jaje pakaleńnia rvalisia ŭ horad, kab vyjści z kałhasnaha rabstva. Hramadstva było žorstkim, zakampleksavanym, składałasia z takich samych učarašnich kałhaśnikaŭ. Kab začapicca ŭ im, tre było ŭdavać ź siabie haradskuju. Adziny šlach — vyvučyć haradskuju movu. Dy tak, kab nichto nie dakapaŭsia. Adsiul — šmatlikija adsyłki da rasijskaj paezii i estrady, knižnyja ruskija słovy ŭ movie Jurjeŭny. Tolki ž z vymaŭleńniem ničoha nie zrobiš — taki naš bič, ź im treba žyć.
I Jurjeŭna žyvie. Pry hetym vielmi tonka adčuvajučy śviet — i ŭ hetym jašče adna drama hieraini. Ź dziacinstva jana bačyć u ludziach bolš, čym šarahovy čałaviek, hamu pačućciaŭ maje šyrejšuju. U jaje raźvitaja intuicyja i sprytny rozum. Jana cenić u ludziach najpierš spahadlivaść i čałaviečnaść. Heta žančyna zrabiła siabie sama, prytym nie razhubiŭšy pryrodnaj čułaści. Ale nad pytańniem nacyjanalnym jana niby baicca zadumacca. Hety dramatyčny momant aŭtar pakazvaje praz adnosiny ź dziećmi — synam i niaviestkaj. Jany źviartajucca da maci pa-biełarusku, pryčym tak, što čytaču niajomka i za ich, i za movu, i razumieješ tuju Jurjeŭnu: «Takoje aščuščenije, što im ich chto-ta vydumyvajet, słava eci. Siadzit u Vilniusie i vydumyvajet, štoby tut nichto nie panimaŭ, a čom reč».
A sprava była takaja: «Dzimka pryšoŭ, čaja ździełać. Nosit jej čaj i nosit. Sama ana nie možet, što li? Čašku ŭronit? Ili palcy abažžot? «Kak u Volečki zdaroŭje?» — sprašyvaju. «Dy ŭsio narmalova. A što?» «Da niet, ničevo». «A čym heta ad ciabie patychaje? Ty što, piła?» «Eta my na rabocie pa hramulcy ŭziali, za dzień raždzienija». «Jasna… Mam, kryknieš nam, kali imbryk zakipić». « Charašo». Eta ani tak čajnik pačemu-ta nazyvajut. Imbryk. Nikahda takoha słova nie słyšała».
Kolki razoŭ była śviedkaj padobnaj sceny: sutyknieńnia pošukaŭ nieafita i adprečvańnia ludziej savieckaha vychavańnia. A drama ž u tym, što miž imi adna i taja ž mova. Heta mova viaskovaha dziacinstva kantralorki Jurjeŭny i mova maładości jaje syna. Jamu ŭžo 30, ale, miarkujučy pa «imbryku», zachapleńnie biełaruščynaj pačałosia niadaŭna, mahčyma z Ukrainy, z 2014 hoda — pa hetaj padziei ŭ siamji pajšoŭ raskoł, heta padzieja baluča addajecca ŭ Dzimavaj śviadomaści, jość u knizie taki epizod.
Karani stali davacca ŭ znaki, ale nakiravać Dzimava zachapleńnie niama kamu — mama ŭsio žyćcio pakłała, kab pazbycca hetaha viaskovaha atrybuta, i ciapier pieraadoleć siabie nie ŭ stanie. I praz movu baćki i dzieci niaŭmolna addalajucca, choć fizična znachodziacca vielmi blizka, žyvuć u susiednich pakojach. Davaj dapamožam im kvateru pabudavać, prapanuje muž. Ale Jurjeŭna nie choča: chaj lepš buduć pad bokam, tak i viesialej, i choć trochi viedajem, čym jany žyvuć.
«Snova ty načynaješ. Nie pastrojat ani ničoha. Nie cie ŭ nas dzieci. Ź imi pra takija vieščy łučče nie zahavaryvać. A to pomniš, kak on cibie atvieciŭ tahda, Dzimka naš? Što ani ŭ Lvovie žyć sabirajucca. A ŭ etaj stranie ich ničoha nia dzieržyt. Hasudarstva im nia to, vidziš li. I prezidzient nia tot. Tak i skazaŭ». — «Tak eta kahda była? Piać let nazad. Možet, pieradumali ŭže». — «Ani ŭsio ŭremia ŭsio pieradumyvajut. Tolka i dziełajut, što pieradumyvajut. Siońnia ŭ Lvoŭ k banderaŭcam, zaŭtra ŭ dziareŭniu chaciat, z tualetam na ulice, a paślazaŭtra ŭže «Ja naradziŭsia tut» u siabie ŭ komnacie pajut. A žyzń ciem uremieniem idziot. Niet už, Tola. Puść łučše s nami žyvut. Sahłasiś. Vot u Harkavaha syn u Čechasłavakiju ŭjechał. Dziesiać let prašło. I ni atvieta ni pryvieta. Možet, i ubili jaho tam eci čechasłavaki. Ty takoha dzieciam chočaš? Što im, płocha ŭ nas? Nu skažy».
Padajecca, za hetymi adhavorkami staić strach: žančyna baicca, što paśla raźjezdu stracić syna kančatkova. A miž tym, stracić jana jaho, vidać, ź inšaj pryčyny: praz movu. Adnamu nie chapaje šyryni pohladu, kab zirnuć na maci inačaj, druhaja nie moža pierastupić praz uzhadavany ŭsim žyćciom kanfarmizm — tak i addalajucca adno ad adnaho. Kolki ŭ ich situacyi horkich historyj z našaha žyćcia!
Ci ŭdasca Jurjeŭnie viarnucca da siabie i pabudavać suviaź z synam? Jak skončycca jaje žyćcio: harmonijaj ci poŭnaj samotaj? Vialikaje pytańnie. Moža, dla druhoj častki?
Nu i na raźvitańnie — pažadańnie piśmieńnikam i, moža, nastupnaj knižcy Kamiły Cień.
Naša hramadstva šmatmoŭnaje, i mienavita šmatmoŭje zdolnaje praŭdziva adlustravać naša žyćcio. Tut i ruskaja, i biełaruskaja, i trasianka, kaniečnie, jak biełaruskaje prastamoŭje. A na kolkich jašče movach havorać ludzi na našaj ziamli! U Hierviatach litoŭskaja, pierad hrodzienskaj katedraj polskaja, u majoj Zakazancy ŭkrainskaja… I hieroi mahli b zahavaryć! A źnizu dla nas — padradkoŭnik. My što, chiba nie zrazumieli b? «Vajna i mir» napisanaja na rasiejskaj z francuzskim — bo heta adlustroŭvaje realnaść času. I chiba «Vajna i mir» kiepski tvor?
Kamientary