Što stała pryčynaj kryvavaj čatyrochhadovaj vajny siarod šympanze? Raźbirajucca navukoŭcy
Adzinaja zadakumientavanaja navukoŭcami vajna pamiž… šympanze pačałasia z žorstkaha zabojstva.
Išoŭ studzień 1974 hoda. Šympanze pa imieni Hodzi abiedaŭ u samocie, siedziačy na drevie ŭ parku Hombie-Strym u Tanzanii.
Zachapiŭšysia pahłynańniem ježy, Hodzi nie zaŭvažyŭ, jak jaho atačyła hrupa z vaśmi šympanze.
«Jon saskočyŭ z dreva i pabieh, ale jaho dahnali», — raspaviadaje brytanski prymatołah Ryčard Renhiem u dakumientalnym filmie Bi-bi-si «Demaničny prymat».
«Adzin ź ich schapiŭ jaho za stupniu, druhi — za łapu. Jaho pavalili na ziamlu i pačali bić. Źbićcio praciahvałasia bolš za piać chvilin. Kali jaho adpuścili, jon ledź moh pierasoŭvacca», — kaža navukoviec.
Bolš Hodzi nie bačyli.
Z hetaha kryvavaha incydentu pačałasia «čatyrochhadovaja vajna», nazvanaja tak viadomym brytanskim prymatołaham Džejn Hudał. Hety kanflikt padzialiŭ supolnaść šympanze ŭ Hombie i sparadziŭ chvalu zabojstvaŭ i žorstkaści. Ničoha padobnaha navukoŭcam raniej nazirać nie davodziłasia.
Adnak dakładnaja pryčyna raskołu niezrazumiełaja, kaža vykładčyk evalucyjnaj antrapałohii ŭ amierykanskim univiersitecie Dziuka Džozef Fieldblum.
U sakaviku Fieldblum apublikavaŭ vyniki daśledavańnia ŭ «Amierykanskim časopisie fizičnaj antrapałohii», u jakim apisvajucca detali historyi «ŭłady, ambicyj i zajzdraści», jakija stali pryčynaj kryvavaj vajny.
Ludzi i małpy
84-hadovy prymatołah Hudał źmianiła naša razumieńnie šympanze (i ludziej), kali jana vyśvietliła, što małpy vyrablajuć i vykarystoŭvajuć instrumienty, mohuć mieć znosiny na prymityŭnaj movie i mohuć razumieć, pra što dumajuć inšyja pradstaŭniki zhrai.
Ale Hudał taksama vyśvietliła, što hetyja žyvioły mohuć być vielmi žorstkimi.
Čatyry hady navukoŭcy sačyli i dakumientavali, jak hrupoŭki Kasakieła i Kachama, jakija pražyvali na poŭnačy i na poŭdni parku, napadali, źbivali i zabivali adzin adnaho.
Za hety čas tracina mužčynskich asobin šympanze ŭ Hombie zahinuła z-za hvałtu inšych šympanze.
«Hetaja vajna jašče bolš nabliziła šympanze da nas, čym ja raniej ličyła», — raspaviadaje Hudał u dakumientalnym filmie Bi-bi-si.
Hvałt byŭ nastolki biesprecedentnym i praźmiernym, što niekatoryja daśledčyki vykazali zdahadku, što jon byŭ nienaŭmysna spravakavany samoj Hudał, kali taja pačała svaje daśledavańni, ustalavaŭšy karmuški dla žyvioł na stancyjach nazirańnia.
Jany miarkujuć, što «dźvie roznyja hrupy šympanze suisnavali abo navat pačynali źmiešvacca, pakul Hudał nie pačała svaje daśledavańni, a ŭstalavanyja joj karmuški tolki nienadoŭha źviali ich razam i pamiryli, ale nieŭzabavie znoŭ adbyŭsia padzieł», — havorycca ŭ pracy, apublikavanaj u časopisie ŭniviersiteta Dziuka.
«Ale novyja vyniki, atrymanyja hrupami navukoŭcaŭ z univiersiteta Dziuka i ŭniviersiteta štata Aryzona, pakazvajuć, što nasamreč adbyvałasia niešta bolšaje», — adznačajecca ŭ daśledavańni.
Ź siabroŭ u vorahi
Na hety raz daśledčyki praanalizavali, da jakich hrup prymykali 19 samcoŭ šympanze i jak časta jany pierabiahali z adnoj hrupy ŭ druhuju na praciahu siami hadoŭ da pačatku vajny.
Jany skłali schiemu koła znosin šympanze, adznačajučy, z kim čaściej za ŭsio jany pravodzili čas.
Kali dva šympanze prychodzili da karmuški razam čaściej, čym ź inšymi asobinami, ich ličyli siabrami.
«Z analizu možna pryjści da vysnovy, što pieršyja niekalki hadoŭ — z 1967 pa 1970 hod — samcy pieršapačatkovaj zhrai stasavalisia adzin z adnym», — havorycca ŭ daśledavańni ŭniviersiteta Dziuka.
Mienavita ŭ toj čas pačalisia padzieły: niekatorym padabałasia pravodzić bolš času na poŭnačy parku, a inšym — na poŭdni.
Da 1972 hoda znosiny pamiž samcami adbyvalisia ŭžo vyklučna ŭnutry hrupovak Kasakieła i Kachama.
Lubyja sustrečy pamiž členami hrupovak zakančvalisia prajavaj siły: šympanze kidali adzin u adnaho halinki, ululukali i kidalisia adzin na adnaho.
«My čuli ciuhakańnie z poŭdnia i kazali sabie: paŭdniovaja hrupoŭka nadychodzić! Usie paŭnočniki z krykami i pahroźlivymi žestami ŭźbiralisia na drevy», — raspaviadaje adna z udzielnic daśledavańnia En Pusej.
Troje padazravanych
Daśledčyki ličać, što padzieł staŭ vynikam baraćby za ŭładu pamiž tryma samcami: alfa-samcom Chamfry, jaki niadaŭna staŭ važakom, i dvuma paŭdnioŭcami — Čarli i Chju.
«Chamfry byŭ bujnym. Było viadoma, što jon kidajecca kamianiami, i heta pužała, — raspaviadaje Pusej. — Jamu ŭdavałasia zapałochvać Čarli i Chju, kali jon sutykaŭsia ź imi paasobku. Ale kali jany byli razam, jon staraŭsia abychodzić ich bokam».
Na toj momant kolkaść samak była niezvyčajna nizkaj, z-za čaho, vidać, baraćba za ŭładu stanaviłasia bolš haračaj, vyśvietlili daśledčyki.
«U vyniku varožaść była nie tolki dolaj hetych varahujučych samcoŭ. Jana ŭpłyvała na ŭsiu sietku sacyjalnych kołaŭ, ź jakimi byli źviazany samcy», — havorycca ŭ daśledavańni.
Navat kali navukoŭcy pryjduć da vysnovy, što nietypovaść padobnych pavodzin žyvioł u pryrodzie nie dazvalaje źviazać zabojstva ź niejkimi asobnymi vypadkami, heta daśledavańnie moža stać niekatoraj palohkaj dla Hudał.
«Heta ŭsio było žudasna», — kaža jana ŭ dakumientalnym filmie, zhadžajučysia z tym, što jaje karmuška mižvoli stała pryčynaj rostu hvałtu siarod šympanze.
«Markotniej za ŭsio było nazirać, jak u vyniku čarady padziej bolš bujnaja hrupa całkam vyniščyła mienšuju pa kolkaści hrupu, paśla čaho zaniała jaje terytoryju», — dadaje jana.
Kamientary