Piša Anatol Sidarevič.
«Staim my pierad budučynaj našaj…»
2 červienia 1916 u haziecie Homan źjaviŭsia artykuł I. Mialeški «Našy susiedzi». Spačatku aŭtar adznačaŭ: «Adzin za adnym vystupajuć uciskanyja narody Rasiei, zajaŭlajučy pierad usim śvietam, što dalej staroha ŭcisku jany ciarpieć nie mohuć». Potym paviedamlaŭ, što «viadomuju telehramu» na imia prezidenta Złučanych Štataŭ Vudra Uiłsana — śledam za biełarusami i litoŭcami — padpisali i pradstaŭniki łatyšoŭ. I narešcie kanstatavaŭ: «Vystupleńnie łatyšoŭ pavialičyvaje čysło narodaŭ, katoryja całkom abo čaściu ŭžo vyzvaleny z-pad rasiejskaj ułaści i nazad viartacca pad jaje nie chočuć».
Dalej I. Mialeška pisaŭ pra toje, što Łatvija, asabliva ž Ryha i Libava, stali miescam pracy i žycharstva mnohich biełarusaŭ i litoŭcaŭ. Aprača taho, łatyšy «dzieržać u svaich rukach klučy da Bałtyckaha mora», a «vychad da mora — heta najvažniejšaje pytańnie ekanamičnaha žyćcia». Da Bałtyjskaha mora, nahadvaŭ aŭtar, ź Biełarusi viaduć dźvie čyhunki (u Libaŭski i Ryžski porty) dy «pobač ź Niomanam, katory ŭlivajecca ŭ mora na litoŭskim bierazie, adviečny vodny šlach — Dźvina». «Jak Dniapro ź jaho prytokami — Biarezinaj i Prypiaćciu, — raźvivaŭ svaju dumku I. Mialeška, — złučajuć nas z Ukrainaj i Čornym moram, tak Dźvina źviazvaje naš Kraj z łatyšami i Bałtyckim moram, dy hetak my majem vychad u dźvie starony śvietu».
Heta pohlad ekanamista na situacyju, u jakoj apynułasia častkova pazbaŭlenaja rasijskaha panavańnia Biełaruś. Ale heta i pohlad palityka, jaki zaviaršaje artykuł takimi słovami: «Tak ad Bałtyckaha da Čornaha mora źviazyvajucca adna z adnej ziemli, katoryja čaściu ŭžo adarvany ad Rasiei, čaściu žduć vyzvaleńnia ad jaje panavańnia, ale pierad usieńkim śvietam zajavili, što maskoŭski ŭcisk pierajšoŭ usialakuju mieru, dy zhodna, ruka ŭ ruku dabivajucca novaj, lepšaj doli dla siabie».
Upeŭnieny ŭ tym, što Biełaruś «užo nie vierniecca ŭ staruju niavolu», I. Mialeška — jak Anton Łuckievič, staršynia nielehalnaha Biełaruskaha Narodnaha Kamiteta, — 11 červienia 1916 pradstaviŭ siabram hetaj instytucyi prajekt refieratu biełaruskaj delehacyi na Łazanskaj kanfierencyi narodaŭ Rasii. Delehaty — a imi byli Ivan Łuckievič dy Vacłaŭ Łastoŭski — pavinny byli vykłaści ŭdzielnikam kanfierencyi biełaruskaje bačańnie pavajennaha ŭładkavańnia rehijonu, jaki paźniej nazavuć Centralna-Uschodniaj Jeŭropaj. Praŭda, u dakumiencie havorka była tolki pra ŭschodniuju častku rehijonu. Łuckievič pisaŭ: «Volnaja Biełaruś u fiederacyi z volnymi susiednimi narodami, svajho rodu «Złučanyja Štaty» ad Bałtyckaha da Čornaha mora — heta najšyrejšy, najdalejšy palityčny ideał, na katorym zychodziacca biełarusy ŭsich partyj, usich palityčnych kirunkaŭ».
Novy stan rečaŭ
U vykazvanńni I. Mialeški pra toje, što paniavolenyja Rasijaj ziemli «zhodna, ruka ŭ ruku dabivajucca novaj, lepšaj doli dla siabie», majecca svajho rodu suhiestyja. U sapraŭdnaści nie było ni zhodnaści, ni družalubnaści.
Kali ŭžyć termin Juryja Turonka «niežadanaja respublika», dyk Biełaruś jak subjekt mižnarodnaha prava była niežadanaju ci nie zusim žadanaju dla ŭsich jaje susiedziaŭ biez vyklučeńnia. Usie susiedzi pretendavali kali nie na ŭsiu Biełaruś ad Biełastoka da Smalenska (krajnija polskija nacyjanalisty), dyk na jaje častki. I ŭsie jany niešta choć na niejki čas dy atrymali: Ukraina — ad niemcaŭ — naša Paleśsie, Litva — ad niemcaŭ dy balšavikoŭ — značnuju častku Hrodzienskaj dy ŭsiu Vilenskuju hubierniu, Łatvija — ad balšavikoŭ — try paviety Viciebskaj hubierni, u tym liku vołaści ź pieravažna biełaruskim žycharstvam. A Polšča i balšavickaja Rasija hod z hakam viali, kažučy słovami Lenina, vajnu za Litvu i Biełaruś. Nieviadoma, jak skłaŭsia b los samoj Polščy, kali b na dapamohu joj nie pryjšła Antanta, u pieršy čarod Francyja, jakaja dapamahła i zbrojaj, i vajskoŭcami.
Da listapada 1920 situacyja ŭ Centralna-Uschodniaj Jeŭropie zbolšaha stabilizavałasia. Ukraina była raspałaviniena, joj daviałosia (da novaha prychodu niemcaŭ) admovicca ad našaha Paleśsia. Litoŭskamu ŭradu paśla «buntu» Lucyjana Žalihoŭskaha daviałosia pierabracca ŭ Koŭna i zabyć pra namalavanuju ŭ marach litoŭska-ŭkrainskuju miažu pad Bielskam, Pružanami dy Vyhanaŭskim vozieram (Vilniu dy tolki małuju častku byłych Vilenskaj i Hrodzienskaj hubierniaŭ u 1939-m i 1940-m Litvie padoryć Stalin).
Niahledziačy na toje, što 12 kastryčnika 1920 Maskva i Varšava padpisali preliminarnyja ŭmovy miru, Anton Łuckievič nie ličyŭ, što pytańnie ab pavajennym uładkavańni Centralna-Uschodniaj Jeŭropy vyrašana. Mała taho, jon pradbačyŭ, što vajenny pośpiech Polščy z časam moža pryvieści hetuju krainu da katastrofy. Jon ličyŭ, što ŭ Polščy jość šaniec paźbiehnuć katastrofy. I jon viarnuŭsia da svajoj idei Złučanych Štataŭ ad Bałtyjskaha da Čornaha mora. Internavany polskimi ŭładami ŭ varšaŭskim hateli «Saski», jon piša brašuru «Uschodniaje pytańnie i Biełaruś». Pa-polsku. Dla palakaŭ.
Polski šanc paźbiehnuć katastrofy
Łuckievič byŭ upeŭnieny, što «vynik usieahulnaj vajny, jakaja zaviaršyłasia Viersalskim traktatam, nie likviduje mahčymaści novaj usiaśvietnaj vajny». Jon bačyŭ, što pieramožanaja Niamieččyna imkniecca da novaha zbližeńnia z Rasijaj. I z hetym pavinny ličycca ŭsie nacyi dy navastvoranyja dziaržavy, jakija «los raźmiaściŭ pamiž dvuma… kałosami». U pieršuju čarhu z hetym pavinna ličycca Polšča. Nijaki polska-rasijski i polska-niamiecki sajuz Polščy nie dapamoža. Bo Niamieččyna nie pacierpić u siabie pad bokam Polšču, jakaja choča pazbycca statusu ahrarna-syravinnaha prydatku i stać industryjalnaj dziaržavaj. Bo Rasija «maje namier adbudavać kolišniuju «ŭsierasiejskuju» dziaržavu» — ź Biełaruśsiu, Bałtykaj, Ukrainaj, Kaŭkazam. I z Polščaj.
Z druhoha boku, pisaŭ Łuckievič, Polščy nielha padmanvacca, paddavacca «junackaj viery ŭ hieraizm i militarnuju siłu polskaha naroda». Hieraizm hieraizmam, a dobra ŭzbrojenyja Rasija i Niamieččyna buduć takoj siłaj, jakoj Polšča «ni ŭ jakim razie nie zdoleje supraćstajać».
Źviartaju ŭvahu: tolki praz paŭtara hoda, u krasaviku 1922-ha, budzie padpisany Rapalskaja damova pamiž Rasijaj i Niamieččynaj, na asnovie jakoj naładzicca supraca pamiž Čyrvonaj Armijaj i Rajchśvieram, a Łuckievič užo ŭpeŭnieny ŭ niepaźbiežnaści militarnaha sajuzu abiedźviuch dziaržaŭ.
Što naležyć rabić Polščy, kab jaje nie raścisnuli Rasija i Niamieččyna? Łuckievič pierakanany, što dziela ŭłasnaha vyžyvańnia Polšča moža i pavinna «stać asiarodkam, vakoł jakoha mahli b zhrupavacca pieradusim byłyja ziemli Rasiejskaj dziaržavy, raźmieščanyja pamiž Bałtykaj i Čornym moram, a dalej — pry ščaślivych varunkach — Čechasłavakija, Juhasłavija i paŭdniovyja susiedzi».
Łuckievič adznačaŭ: Polščy adnosna lohka naładzić adnosiny ź Finlandyjaj, Estonijaj, Łatvijaj, Vienhryjaj, Rumynijaj, Juhasłavijaj, a voś ź niepasrednymi susiedziami — Biełaruśsiu, Litvoj, Ukrainaj i Čechijaj — u jaje padzieły i svarki. U intaresach samoj Polščy naładzić dobryja adnosiny ź imi i takim čynam adarvać ich ad Rasii, bo «Rasija biez Bałtyki, bieź Biełarusi, biez Ukrainy nie zastrašyć nikoha — tym bolš kali z hetych adasoblenych ziemlaŭ paŭstanie mocny, źviazany supolnaściu intaresaŭ kompleks dziaržaŭ».
Idei nie pamirajuć
U 1920-m, kali Łuckievič pisaŭ brašuru «Uschodniaje pytańnie i Biełaruś», jaho ideja ŭ lepšym razie mahła być uspryniata jak hołas słaboha palityka, za jakim niama ŭnušalnaj siły. Ale zdaryłasia horšaje: na hetuju ideju nie źviarnuli nijakaj uvahi. U polskaha palityčnaha kłasa — i endekaŭ, i chadekaŭ, i sacyjalistaŭ — byli inšyja intencyi.
Kab Polšča była raścisnutaja, Rasii, jakaja pryniała psieŭdanim «Sajuz Savieckich Sacyjalistyčnych Respublik», i Niamieččynie spatrebiłasia, kali ličyć ad Rapalskaj damovy, 17 hadoŭ. Da 1941 h. Rasija viarnuła Bałtyju, usiu Biełaruś, častku Finlandyi, Biesarabiju, a va Ukrainie jana prychapiła i terytoryi, jakija da 1914-ha joj nie naležali.
Historyja paŭtarajecca. Palityki krain NATA kiepska zasvoili hetuju iścinu. Jany nie zasvoili, što paśla parazaŭ i katastrof Rasija pierš- napierš adnaŭlaje svoj militarny patencyjał. Paśla raspadu SSSR Rasija ŭžo praz 17 hod (u 2008-m) uziała pad svaju ruku častku Hruzii. «Vialikija dziaržavy» nie zrabili z hetaha nijakich vysnoŭ. Zachodnija lidary pa-raniejšamu paciskali ruku Pucinu i ŭśmichalisia jamu. I navat zachop Kryma i sproba adarvać ad Ukrainy «Navarosiju» nie adrazu aćvierazili ich. U zvany zazvanili palityki ŭ byłych rasijskich uładańniach, u tym liku ŭ Polščy.
Historyja paŭtarajecca. I voś, u 2015-m, amal praz 95 hod paśla taho, jak Łuckievič sieŭ pisać svaju brašuru, novaabrany prezident Polščy Andžej Duda vykazvaje ideju stvareńnia błoku dziaržaŭ ad Bałtyjskaha da Čornaha i Adryjatyčnaha moraŭ.
Usio treba rabić u svoj čas
Doŭha ž išła polskaja palityčnaja dumka da peŭnych idej. Tolki pa Druhoj suśvietnaj vajnie ŭ asiarodździ paryžskaha časopisa «Kultura», jaki redahavaŭ naš ziamlak, kniaź Ježy Hiedrojc, pryjšli da vysnovy, što isnavańnie niezaležnych Biełarusi, Litvy dy Ukrainy adpaviadaje polskim intaresam. Choć by tamu, što takija dziaržavy byli b bufieram pamiž Polščaju i Rasijaj. Jašče daŭžej polskaja palityčnaja dumka išła da idei sajuza dziaržaŭ, jakija znachodziacca pamiž morami.
Praŭdapadobna, što ideja ab sajuzie dziaržaŭ pamiž Bałtyjskim, Čornym dy Adryjatyčnym morami pryjšła da Łuckieviča paśla hutarki z prezidentam Čechasłavakii Tomašam Masarykam uviesnu 1919-ha. Padčas hutarki hety vydatny palityk i (što važna padkreślić) intelektuał vykazaŭsia ŭ tym sensie, što ŭ novych abstavinach Polšča mahła b uziać na siabie rolu pravadyra słavianstva zamiest Rasii, ale pra hetuju rolu jana absalutna nie kłapocicca. Ideju Masaryka Łuckievič raźviŭ i prapanavaŭ Polščy rolu lidara Centralna-Uschodniaj Jeŭropy. Adnak u Polščy byŭ inšy kłopat — jak padzialić z Rasiejaj Biełaruś dy Ukrainu, jak asimilavać biełarusaŭ dy ŭkraincaŭ, jak adarvać ad Čechii Ciešynskuju Sileziju, jak zrabić pasłuchmianaj Litvu, jak ucisnuć habrejaŭ, što rabić ź niamieckaj nacyjanalnaj mienšaściu…
U 1920—1921-m, pakul nie byŭ padpisany Ryžski traktat, pakul nie była pryniataja polskaja kanstytucyja jak asnoŭny zakon žorstka centralizavanaj dziaržavy, u Polščy byŭ šanc stać lidaram Centralna-Uschodniaj Jeŭropy, zhuratavać vakoł siabie susiednija nacyi i hetak zapabiehčy niamiecka-rasijskaj ahresii.
Polšča svoj šanc nie vykarystała.
Ale idei, sfarmulavanyja Antonam Łuckievičam, ad hetaha nie zhubili svajoj pryvabnaści. Voś i niadaŭna, praz 100 hod paśla jaje sfarmulavańnia, ideju Bałta-Čarnamorskaha sajuza znoŭ ahučyŭ novy hałava Viarchoŭnaj Rady Ukrainy Andrej Parubij.
Kamientary