Бабарыка сказаў, што Быкаў ставіў эканамічны суверэнітэт вышэй за беларускую мову. Навумчык: Не чуў ад Быкава нічога і блізка падобнага

На гэту фразу адрэагаваў у фэйсбуку былы дэпутат Вярхоўнага Савета і журналіст Сяргей Навумчык. Ён піша:

«Акрамя асабістага знаёмства з Быкавым, сумеснай працы ў складзе Сойму БНФ у Менску ў 90-я, перапіскі, сустрэчаў у гады вымушанага жыцьця Васіля Уладзімеравіча за мяжой, мне давялося быць і ўкладальнікам двух зборнікаў быкаўскай публіцыстыкі («Быкаў на Свабодзе», 2004 г., другое дапоўненае выданне — 2005 г., «Васіль Быкаў 100», 2024 г.). У гэтыя зборнікі ўвайшла толькі частка быкаўскіх выказванняў на палітычныя і грамадскія тэмы — але прачытаў я, мяркую, практычна ўсё, ва ўсякім разе з пачатку апошняй хвалі нацыянальнага Адраджэння з канца 80‑х гадоў.

Я не чуў ад Быкава і не чытаў у яго нічога і блізка падобнага на тое, пра што сказаў шаноўны Віктар Бабарыка.

А вось выказванняў адваротнага зместу — магу прывесці дзясяткі. Але ўзгадаю толькі некалькі, якая даюць уяўленне пра сапраўднае стаўленне Быкава да беларускай мовы і яе ролі ў лёсе нацыі.

«Калі страцім момант, мова знікне»

Пачну з тэзы прыярытэтнасці эканомікі над мовай, нібыта выказанай Быкавым. У рэльнасьці, менавіта нацыянальнае Адраджэнне (і мову як яго падмурак) Быкаў лічыў галоўным гарантам існавання беларусаў. «Мова — аснова не толькі нацыянальнай культуры, але і існавання нацыі, існавання этнасу» — казаў ён («Быкаў на Свабодзе», 2005, с. 48.).

Ён быў перакананы ў прыярытэтнасці, першчарговасці, неадкладнасці вырашэння моўнай праблемы, лічыў, што пытанне ўратавання мовы нельга адсоўваць на другі план, бо «калі страцім гэты момант, дык наша мова знікне праз некалькі гадоў ва ўмовах рэанімацыі таталітарызму і пагрозы рэінтэграцыі ў адзіную імпэрыю» (там жа, с. 61).

Менавіта таму Быкаў быў сярод тых, хто ў 1986‑м падпісаў складзены Уладзімерам Содалем зварот да генеральнага сакратара ЦК КПСС Міхаіла Гарбачова (легендарны «ліст 28-мі») пра катастрафічную сітуацыю з беларускай мовай (мяне моцна ўразіла, калі ў размове з Гарбачовым я пачуў згадку пра той ліст — праз шмат гадоў Гарбачоў прыгадаў яго сам, я не пытаўся).

З'яўляючыся адным з заснавальнікаў БНФ, Быкаў лічыў, што барацьба за нацыянальнае адраджэнне павінна быць прыярытэтам гэтага руху — нароўні са змаганнем за Незалежнасць і дэмакратыю. Ён падтрымліваў праграмнае палажэнне Народнага Фронту аб наданні статусу беларускай мове як адзінай дзяржаўнай у адпаведным законе.

Кажучы пра Закон аб мовах, звычайна нагадваюць, што ён прыняты ВС XI склікання, у якім не было ніводнага дэпутата БНФ. Сапраўды, Вярхоўны Савет гэтай кадэнцыі быў абраны ў 1985 годзе, калі да ўтварэння БНФ заставалася некалькі гадоў.

Але ў студзені 1990-га, калі прымаўся Закон, у Авальнай залі быў дэпутат, які ўваходзіў не толькі ў БНФ, але і яго кіруючы орган — Сойм. Імя гэтага дэпутата — Васіль Быкаў.

Дадам, што ў складзе рабочай групы па падрыхтоўцы Закону быў Пётра Садоўскі (ён будзе абраны дэпутатам наступнага, XII склікання), які карыстаўся кансультацыямі ў тым ліку і сябра Сойму БНФ Вінцука Вячоркі).

Так што фронтаўцы мелі непасрэднае дачыненне да Закону, прынятага сфармаваным яшчэ ў камуністычныя часы Вярхоўным Саветам.

Хочацца думаць, што за тое галасаванне (як і за галасаванне 27 ліпеня 1990 за Дэкларацыю аб сувэрэнітэце і 25 жніўня 1991 за Незалежнасць) камуністам даруюцца на небе хай не ўсе, дык хоць некаторыя зямныя грахі.

Але адзін «грэх» быў у самім законе. Гэта — пэрыяд уступлення ў сілу дзейнасці асобных ягоных палажэнняў, які дасягаў — да здзіўленьня аматараў міфу пра «хуткую і гвалтоўную беларусізацыю» — аж 10 гадоў. Дзесяці гадоў! У заканадаўстве ніводнай іншай былой рэспублікі СССР вы не знойдзеце нічога падобнага (тэрміны звычайна жорсткія і сціслыя) — пры тым што нідзе стан мовы тытульнай нацыі не быў нагэтулькі катастрафічны, як у Беларусі.

Быкаў за закон прагаласаваў, але празмерна доўгі тэрмін крытыкаваў: «Усе гэтыя законы прынятыя былі афіцыйна Вярхоўным Саветам і расцягвалі, расцягвалі на дзесяцігоддзе ўстанаўленне дзяржаўнасці беларускай мовы. Канешне, тады ўжо было відаць: ва ўмовах нестабільнасці грамадства — што можна разлічваць на дзесяць гадоў?» («Васіль Быкаў 100», 2024, с. 28).

Падманлівае «а потым…»

Будучы ў авангардзе барацьбы за захаванне беларускай мовы, Быкаў успрыняў палітыку Лукашэнкі як нацыянальную трагедыю: «Ворагі нацыянальнай ідэі разумелі сітуацыю і зрабілі контрадзеянні. Адным з рашучых дзеянняў стаў рэфэрэндум, на якім пад выглядам раўнапраўя моваў была атрыманая фармальная згода народу на палітыку фактычнага знішчэння беларускай мовы. І цяпер гэтая палітыка выканаўчай уладай праводзіцца вельмі актыўна. Я не бачу якіх-небудзь надзеяў на лепшае ў бліжэйшы час». («Васіль Быкаў 100», 2024, с. 30).

Часам прыгадваюць радкі Быкава з «Доўгай дарогі дадому» пра тое, што лідар БНФ Пазняк імкнуўся да ідэальнай Беларусі, а Лукашэнка казаў народу рэчы зразумелыя і прымітыўныя, як «мычанне каровы», і падаюць гэта як нібыта нязгоду Быкава з лідарам БНФ. Абсурд! Быкаў цудоўна ведаў, што Народны Фронт распрацаваў некалькі эканамічных праграм і дзясяткі законапраектаў, палажэнні якіх леглі ў падмурак эканамічных рэформаў (хай і скамечаных посткамуністычнай намэнклатурай).

У гэтым лёгка пераканацца, праглядзеўшы на ютубе запіс ягонага выступу па БТ у якасці даверанай асобы кандыдата ў прэзідэнты Пазняка ў чэрвені 1994 года. Быкаў меў на ўвазе зусім іншае — а менавіта тое, як падмануліся людзі, паверыўшы папулісцкім, безадказным лозунгам Лукашэнкі. У гэтым — ні граму крытыкі БНФ і ні кроплі згоды з Лукашэнкам.

І вось тут, падаецца, мы выходзім на тэму, якая была актуальнай у 1994-м, у 2020-м, засталася актуальнай сёння (пра што сведчаць цяперашнія словы Віктара Бабарыкі) і не згубіць актуальнасці на будучых дэмакратычных выбарах. Гэта — тое, што чуецца ўжо больш як тры дзясяткі гадоў: а давайце мы адсунем на потым непапулярныя ў значнай часткі насельніцтва пытанні нацыянальнага Адраджэння, мовы, і скажам людзям тое, што яны хочуць пачуць, яны за нас прагаласуюць, мы прыйдзем да ўлады — ну а потым…

Як толькі што вымаўленыя, чую сказаныя мне вясной 94‑га словы Віктара Ганчара, калі ён прапаноўваў мне далучыцца да каманды Лукашэнкі: Сяргей, ты бачыш, як складаецца сітуацыя, цяпер важна ўзяць уладу! А потым…. Жыццё пацвердзіла, што — не будзе, не бывае ніякага «потым». Нічога добрага не бывае праз падман.

«Наш рух — не на пяць гадоў, наша справа — святая»

Перада мной — машынапіс з аўтарскімі праўкамі прамовы Быкава на IV з'ездзе БНФ, які Васіль Уладзімеравіч аддаў мне пасля выступу. Гэта было 10 красавіка 1995-га, назаўтра 19 дэпутатаў Апазіцыі БНФ абвясцілі галадоўку супраць лукашэнкаўскага рэфэрэндуму. Фрагментам таго выступу і закончу — там якраз пра папулізм і пра «…а потым».

«Папулізм, як адзіна магчымы з адносна прымальных сродкаў, таксама заежджаны, запэцканы, і ў нашых умовах, па-сутнасці, адыёзны, як і іншыя сродкі з багатага арсеналу нашых праціўнікаў. Наўрад ці гожа БНФ карыстацца імі. Усё ж існуе нешта вышэйшае за палітычную ці іншую мэтазгоднасць, вышэй за яўны і прагматычны палітычны разлік. Ці гожа забываць, нават у цяжкія часіны, на пэўныя імператывы з ліку хрысціянскай этыкі, эвангельскай маралі, чалавечага сумлення, нарэшце?

У гэтым сэнсе маральны рыгарызм Беларускага Народнага Фронту і ягонага лідара — той каштоўны капітал, якім валодае зараз мала якая партыя, і не толькі на Беларусі. Гэта маральная сіла з несумненным палітычным эфектам хіба можа скіраваная не так у сучаснасць, як у будучыню.

Асабліва, калі мець на ўвазе, што наш рух — не на пяць гадоў, што мы лучым у далёкую гістарычную перспектыву, нават калі яна будзе належыць не нам. Але ўсё роўна яна будзе належыць Беларусі.

Мы не цешым сябе хуткай і лёгкай перамогай — лёгкай перамогі, відаць, не будзе. Але нават яўная параза не павінна адкінуць нас ад нашай справы, бо тая справа — святая. Яна дзеля народа, дзеля нашай занядбанай нацыі, дзеля чалавецтва і чалавечнасці. Дзеля дэмакратыі і гісторыі, нарэшце».

• 31
• 1
• 2
• 9
• 1
• 0
• 0
• 0