Jaje šukaje i łukašenkaŭskaja dziaržava, jaje šukajuć i biełaruskija publicysty z demakratyčnaha łahiera. Ale za samim paniaćciem «nacyjanalnaja ideja» nie staić ničoha, akramia savieckaj spadčyny i rasijskaha impieryjalizmu.
Pieršaje pytańnie, na jakoje varta pasprabavać adkazać, źviartajučysia da temy pošuku nacyjanalnaj idei — dla čaho my hety Hraal šukajem i što budzie, kali znojdziem? Vyjavicca, što navat tyja, chto pierakanany ŭ nieabchodnaści idei dla nacyi, nie zmoža dać uciamnaha adkazu.
«Nu kab była, a to bieź jaje my jak by nie zusim i nacyja».
Heta vyciakaje ź nierazumieńnia sutnaści samoha termina. Što takoje nacyjanalnaja ideja ŭvohule? Ci heta apisańnie šlachu, pa jakim pryjšła nacyja, ci heta ideał, da jakoha nacyja idzie, ci heta instrukcyja, na jakuju treba aziracca ŭ svaich rašeńniach, ci ŭsio heta razam — zusim nie zrazumieła.
Vynachodstva Rasii
Najbolšy šok čakaje tych, chto pasprabuje źviarnucca da mierkavańnia navukoŭcaŭ sa ŭsiaho śvietu nakont nacyjanalnaj idei. Jany nie havorać pra heta ničoha! Taki termin isnuje tolki na postsavieckaj prastory i bolš nidzie.
Vialikaja rasijskaja encykłapiedyja tłumačyć jaho tak:
«Nacyjanalnaja ideja (anhł. national idea) — forma kalektyŭnaj tojesnaści nacyi, u jakoj vyjaŭlajucca ŭjaŭleńni pra pryrodu ŭłasnaha nacyjanalnaha adzinstva. Nacyjanalnaja ideja jak ideałahičnaja schiema pryznačana tłumačyć, čamu hety narod isnuje, što adroźnivaje jaho ad inšych narodaŭ na ŭzroŭni kultury, kalektyŭnaha śvietapohladu, etyki, palityčnaj sistemy i h. d., u čym sens jaho historyi i da jakoha budučyni jamu naležyć imknucca».
Dziva! Nie bolš, nie mienš pošuk adkazu na pytańnie «U čym sens žyćcia, suśvietu i ŭsiaho takoha?», na jaki my, praŭda, užo viedajem adkaz — «42». Dalej jašče cikaviej.
«Termin «nacyjanalnaja ideja» sustrakajecca hałoŭnym čynam u ajčynnaj litaratury, a taksama ŭ pracach aŭtaraŭ postsavieckaj prastory. U ajčynnaj litaratury termin zvyčajna ŭžyvajecca jak sinonim paniaćcia «dziaržaŭnaja ideałohija», pra nieabchodnaść vypracoŭki jakoj pačali havaryć jašče ŭ 1990-ja hady, paśla padzieńnia kamunistyčnaj ideałohii.
Tak, Uładzimir Jakunin staviŭ znak roŭnaści pamiž nacyjanalnaj idejaj i dziaržaŭnaj ideałohijaj, tłumačačy nieabchodnaść jaje stvareńnia palityčnymi intaresami centralnaj ułady».
Vychodzić, što jak tolki z byłych savieckich hramadzian źniali piatlu ŭdušlivaj savieckaj ideałohii, vakoł ich šyjaŭ utvaryłasia takaja niepryjemnaja pustata, što jany ŭzialisia vynachodzić novuju piatlu.
Pa sutnaści prosta zrabili rebrendynh staroj: zamianili ŭsio «savieckaje» na «nacyjanalnaje» i pierajmienavali — nie «dziaržaŭnaja ideałohija», a nacyjanalnaja ideja — kab nie pužać ludziej, jakija ŭžo najelisia ideałohii.
Štrych da historyi: zhadany Uładzimir Jakunin — rasijski doktar palityčnych navuk, adzin z najbližejšych da Pucina ludziej, adzin ź jaho dvanaccaci siabroŭ, jakija ŭ 1990-ja hady ŭdzielničali ŭ stvareńni kaapieratyva «Voziera» i paśla prychodu Pucina da ŭłady atrymali kiraŭničyja pasady ŭ Rasii.
Niahledziačy na toje, što ŭ artykule pryvodzicca anhlijski varyjant termina, dalej aŭtar sam pryznajecca ŭ tym, što jon jak taki nikoli nie vykarystoŭvajecca na Zachadzie.
«Paniaćcie «nacyjanalnaja ideja» nie źjaŭlajecca navukovym, bo ŭjaŭlaje saboj ideałahičny kanstrukt, pryznačany dla pierafarmulavańnia termina «dziaržaŭnaja ideałohija», zrabiŭšy jaho bolš prymalnym i pryvabnym dla peŭnaj častki nasielnictva.
U anhłamoŭnaj litaratury termin national idea amal nie vykarystoŭvajecca, za vyklučeńniem vypadkaŭ, kali daśledavańnie pryśviečana vyvučeńniu ideałohij na postsavieckaj prastory. Šyroka ŭžyvajecca termin «nacyjanalnaja identyčnaść» (national identity), adnak jon aznačaje asabistuju identyfikacyju čałavieka jak člena nacyjanalnaj supolnaści, u toj čas jak kalektyŭnuju identyfikacyju z nacyjaj u anhłamoŭnaj litaratury zvyčajna nazyvajuć «nacyjanalnaj śviadomaściu» (national consciousness)».
Što takoje nacyjanalnaja identyčnaść, dobra viadoma. Heta adniasieńnie siabie da peŭnaj nacyi, jakaja adčuvajecca jak niešta celnaje, što maje ŭnikalnyja tradycyi, kulturu ci movu. Nacyjanalnaja identyčnaść havoryć, kim čałaviek siabie adčuvaje, ale nie sprabuje dać adkaz na pytańnie, navošta nacyja isnuje i da čaho joj naležyć imknucca, jak toje prapisana ŭ aznačeńni nacyjanalnaj idei.
Chtości moža zapiarečyć: maŭlaŭ, ale ž u niekatorych zachodnich krain dakładna jość nacyjanalnaja ideja. Ale ŭ jakich? Jakaja nacyjanalnaja ideja ŭ Ispanii ci Kanadzie? Pryhadać možna chiba dźvie rečy, jakija možna było b pryniać za nacyjanalnuju ideju: nacyjanalny deviz Francyi i «amierykanskuju maru».
Liberté, Égalité, Fraternité
«Svaboda, roŭnaść, braterstva» — abviaščaje ŭ 1790 hodzie Maksimiljan Rabiespjer u Nacyjanalnaj asamblei. U čas Druhoj suśvietnaj vajny kałabaracyjaniscki u adnosinach da nacysckaj Hiermanii režym Višy na niekalki hadoŭ, pakul Francyja nie była svabodnaj, zamianiŭ hety deviz inšym — «Praca, siamja, ajčyna».
U cełym devizy ničoha nie aznačajuć, heta prosta pryhožyja słovy, napisanyja pad hierbam. U Prusii byŭ deviz «Z nami Boh», u Rečy Paspalitaj «Kali Boh z nami, to chto suprać nas» — u abodvuch vypadkach Boh z deviza nijak nie dapamoh hetym dziaržavam acaleć na karcie Jeŭropy.
Ale status nacyjanalnaha deviza Francyi ŭ čymści sapraŭdy ŭnikalny — jaho pryncypy praz revalucyjnyja Dekłaracyi pravoŭ čałavieka i hramadzianina trapili i ŭ Kanstytucyju Francyi, i va Usieahulnuju dekłaracyju pravoŭ čałavieka.
I heta padkazvaje, što nasamreč deviz «Svaboda, roŭnaść, braterstva» nie źjaŭlajecca nijakaj nacyjanalnaj idejaj, jon ničoha nie kaža pra toje, chto takija francuzy i čamu jany isnujuć. Jon vyražaje ahulnačałaviečyja, univiersalnyja kaštoŭnaści, jakija prymajuć i biełarusy, i amierykancy, i italjancy.
Kali razhladać pytańnie, kudy my idziom i čym kirujemsia, to voś jon adkaz — da svabody, roŭnaści i braterstva. I my ŭsie, jak čałaviectva, idziom ci žadajem iści da hetaj mety, žyć volna i dobra. Niama nivodnaj krainy na śviecie, jakaja b nie staviła pierad saboj ci chacia b nie abviaščała takoj mety.
Navat niesvabodnyja krainy, jak Biełaruś, ci krainy z vysokaj niaroŭnaściu, nie admaŭlajuć hetych rečaŭ aficyjna. Tolki ŭ antyŭtapičnych realijach, jak u knihach Orueła ci ŭ nacysckaj Hiermanii, mahli nie chavajučysia kazać pra inšaje.
Heta meta nastolki arhaničnaja, što zvyčajna nie patrabuje nijakaj artykulacyi. Zvyčajna jana maje pramoje adlustravańnie ŭ kanstytucyi dziaržaŭ. Nacyja nie isnuje pa-za dziaržaŭnaściu, za apošnija dźvie sotni hadoŭ u śviecie nie źnikła nivodnaj nacyi, źjavilisia sotni novych, chtości ź ich maje niezaležnyja dziaržavy, chtości zaležnyja, chtości tolki aŭtanomii, ale heta taksama formy dziaržaŭnaści — niama nacyi, jakaja b nie mieła ničoha ź pieraličanaha. I ŭsie kaštoŭnasnyja ŭstanoŭki nacyi zvyčajna vyražajucca ŭ hałoŭnym dakumiencie ichniaj nacyjanalnaj dziaržavy, jaki moža źmianiacca z časam.
«Svaboda, roŭnaść, braterstva» — heta idei hałoŭnaha dakumienta francuzskaj nacyjanalnaj dziaržavy. Jakaja ideja zakładziena ŭ hałoŭnym dakumiencie biełaruskaj dziaržavy? Dy dakładna takaja ž.
Možna kolki chočacie źmianiać kolkaść dziaržaŭnych moŭ i kolkaść prezidenckich terminaŭ, ale preambuła Kanstytucyi pa-raniejšamu śćviardžaje pravy i svabody čałavieka i hramadzianina, pravavuju dziaržavu, sacyjalna spraviadlivaje hramadstva, zajaŭlaje pra žadańnie zabiaśpiečyć mir i hramadzianskuju zhodu, dabrabyt hramadzian.
Siońnia dziaržaŭnaja ideałohija nazyvaje biełaruskaj nacyjanalnaj idejaj łozunh «Za mocnuju i kvitniejučuju Biełaruś», ale jon, jak i francuzskaje «Svaboda, roŭnaść, braterstva», nie maje ničoha supolnaha z nacyjanalnaj idejaj.
Jon kaža, što my za ŭsio dobraje, ale nie kaža chto my i adkul idziom, i daje ŭjaŭny aryjencir, jaki ničym nie adroźnivaje biełarusaŭ ad inšych — ni palak, ni ispaniec nie žadajuć bačyć svaju krainu słaboj i zahnivajučaj, jak i niesvabodnaj i niaroŭnaj.
Amierykanskaja mara
A što nakont «amierykanskaj mary»? Moža skłaścisia adčuvańnie, što heta kudy bolš kankretna vyražanaja reč, bo ZŠA — heta kraina svabody i mahčymaściaŭ.
Nasamreč amierykanskaja mara, jakuju nazyvajuć dušoj amierykanskaj sistemy, takaja ž efiemiernaja, jak duša. Jana nie maje cieła, bo tak jaje nikoli i nie sfarmulavali.
Amierykanski litaraturaznaviec Frederyk Karpienter u svajoj knizie «Amierykanskaja litaratura i mara» jašče ŭ 1955 hodzie tak pisaŭ pra jaje:
«Amierykanskaja mara nikoli nie była dakładna akreślena i, vidavočna, nikoli nie budzie akreślena. Jana adnačasova i zanadta raznastajnaja, i zanadta raspłyvistaja».
Ničoha za bolš jak paŭstahodździa sapraŭdy nie źmianiłasia ŭ hetym pytańni: dla kahości z amierykancaŭ amierykanskaja mara heta demakratyčnyja i libieralnyja kaštoŭnaści, dla kahości — materyjalnyja rečy: dom, aŭtamabil, sabaka i siamja z dvuma-tryma dziaćmi, dla inšych — make great again.
Takim čynam, možna zrabić važnuju vysnovu: apisać nacyju adzinym pravilnym čynam niemahčyma, bo jaje pradstaŭniki majuć roznyja, časam kardynalna supraćlehłyja pierakanańni i pamknieńni.
Nielha dać univiersalny adkaz na pytańni: chto my, adkul pryjšli i da čaho pavinny imknucca. Dvuch biełarusaŭ moža nie abjadnoŭvać ničoha, akramia nazvy — identyčnaści, jakuju jany sami pryniali.
Nacyjanalnaja ideja zvyčajna hruntujecca na ŭjaŭleńni pra adziny, nieparušny šlach, jaki nacyja musić prajści, abumoŭleny jaje historyjaj i kulturaj. Ale nacyja — žyvy arhanizm, jana raźvivajecca i źmianiajecca razam ź ludźmi, jakija jaje składajuć. U jaje niama pradpisanaha napierad kursu.
U zaležnaści ad abstavin nacyja moža vybirać roznyja kirunki i roznyja kaštoŭnaści. Fokus nacyi moža źmianiacca, ale sama nacyja praciahvaje isnavać.
Tolki ideałohija patrabuje, kab nacyja pierastała być raznastajnaj i ludzi padparadkavalisia va ŭsich śfierach žyćcia adzina pravilnym ideałahičnym ustanoŭkam. Dziaržaŭnaja ideałohija heta toj samy kapył, jaki sprabavali schavać pad «nacyjanalnaj idejaj».
Biełarusam nie treba šukać nacyjanalnuju ideju, bo heta ideałahičnaje jarmo, u jakoje chočuć zaprehčy narod, iznoŭ zaniavolić. Pošuk nacyjanalnaj idei nie daje biełarusam ničoha. Nichto akramia Rasii nie šukaje jaje, a Rasii ideałohija patrebnaja dla jaje kryvažernaha impierskaha prajekta.
Šukać nacyjanalnuju ideju — značyć ruchacca pa kalainie, prakładzienaj rasijskim impierskim prajektam, jaki nie moža vyžyć bieź dziaržaŭnaj ideałohii. Šukać nacyjanalnuju ideju — značyć uvieś čas adčuvać svaju vinu i niedaskanałaść praz toje, što ŭsio nijak nie možam jaje znajści.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆCiapier čytajuć
Paśla pajezdki za miežy ES tajamniča źnik Anatol Kotaŭ, byłaja pravaja ruka Paŭła Łatuški14
Kamientary