Jakija fatalnyja praliki rabili palityki padčas saviecka-polskaj vajny
14 lutaha 1919 hoda z sutyčak u rajonie Biarozy pačałasia dvuchhadovaja polska-savieckaja vajna, jakaja ŭ vyniku razarvie Biełaruś napałam. Jakija paroju fatalnyja praliki rabili ŭ čas jaje palityki i vojenačalniki, raskazvaje kandydat histaryčnych navuk Alaksandr Paškievič.
Pa stanie na pačatak XX stahodździa etnična polskija ziemli byli padzielenyja pamiž tryma impieryjami — Rasijskaj, Aŭstra-Vienhierskaj i Hiermanskaj. Rasijskaja ŭłada nad palakami skončyłasia ŭ žniŭni 1915 hoda, kali niamieckaja armija zaniała całkam Polšču, Litvu, častku Łatvii, pałovu Biełarusi i ŭkrainskuju Vałyń.
Dla Rasijskaj impieryi vajna składvałasia nieščaśliva, narastali ŭnutranyja prablemy. Usio heta pryviało ŭ lutym 1917 hoda da padzieńnia cara, a nieŭzabavie i da raspadu impieryi. Kali ŭ kastryčniku 1917 hoda da ŭłady pryjšła balšavickaja partyja, usio kančatkova pasypałasia. Rasiju na niekalki hadoŭ zachlisnuła kryvavaja hramadzianskaja vajna.
Polšča znoŭ volnaja
Polšču da kanca 1918-ha revalucyja ŭ Rasii nie zakranała. Usie etničnyja polskija ziemli znachodzilisia na inšy bok rasijska-niamieckaha frontu, tamu i los polskaj dziaržaŭnaści ŭ toj čas bolš zaležaŭ ad padziej u Hiermanii.
A ŭ Hiermanii ŭ listapadzie 1918 hoda taksama pačałasia revalucyja, była zrynuta manarchija i abvieščana respublika. Heta aznačała kaniec Pieršaj suśvietnaj vajny, bo novyja ŭłady nie mahli vieści bajavyja dziejańni. Tamu jany adrazu pahadzilisia na padpisańnie pieramirja. Jano było zaklučana 11 listapada 1918-ha ŭ Kampjenskim lesie na poŭnačy Francyi.
U toj samy dzień abviaściła svaju niezaležnaść Polšča. Nichto nie moh i nie źbiraŭsia hetamu piarečyć. Pieramožcy — Francyja, Vialikabrytanija i ZŠA — byli zacikaŭlenyja ŭ adnaŭleńni niezaležnaj polskaj dziaržavy. Adkrytym zastavałasia pytańnie tolki adnosna jaje miežaŭ. I tut šmat što zaležała ad samich palakaŭ.
Palaki ž padyšli da abviaščeńnia niezaležnaści nie z pustymi rukami. Jašče za niekalki hadoŭ da vajny Juzaf Piłsudski pačaŭ stvarać na terytoryi Halicyi, jakaja znachodziłasia pad aŭstryjskaj uładaj, polskija vajenizavanyja arhanizacyi. A ŭ pačatku vajny na asnovie hetych arhanizacyj uźnikli Polskija lehijony ŭ składzie aŭstryjskaj armii. Akramia taho, isnavali polskija farmavańni ŭ rasijskaj i francuzskaj armijach. Takim čynam, miełasia dobraja baza dla stvareńnia mocnaha polskaha vojska.
Inkarparacyja ci fiederacyja?
U pytańni ŭschodnich miežaŭ Polščy tahačasnyja polskija palityki padzialalisia na prychilnikaŭ inkarparacyjanisckaj i fiederalisckaj kancepcyj. Inkarparacyjanisty, asnovu jakich składali nacyjanalnyja demakraty na čale z Ramanam Dmoŭskim, chacieli budavać čysta polskuju nacyjanalnuju dziaržavu. Tamu jany niehatyŭna stavilisia da pierśpiektyŭ adnaŭleńnia šmatnacyjanalnaj Rečy Paspalitaj, u jakoj palaki zastalisia b u mienšaści. Etnična niapolskija ziemli jany hatovyja byli dałučać tolki ŭ takoj kolkaści, pry jakoj mahčyma było b ich chutka asimilavać.
U svaju čarhu fiederalisty, lidaram jakich byŭ Juzaf Piłsudski, raźličvali znajści kampramis ź litoŭcami, biełarusami i ŭkraincami i stvaryć na terytoryi byłoj Rečy Paspalitaj fiederacyju čatyroch narodaŭ ź viadučaj rolaj Polščy.
Ale ŭ kožnym razie ŭschodnimi miežami byłoha Carstva Polskaha (ci «Pryviślinskaha kraja») nivodnaja z upłyvovych palityčnych siłaŭ abmiažoŭvacca nie źbirałasia — tym bolš što za hetymi miežami žyło dastatkova šmat nasielnictva, polskaha kali nie pa kultury, to pa samaśviadomaści. Tamu ŭzbrojenaje sutyknieńnie polskaha vojska z balšavickaj Čyrvonaj Armijaj było niepaźbiežnym.
Vajna pačynajecca
Paśla padpisańnia pieramirja niemcy adrazu pačali vyvodzić svaje vojski z uschodniaha frontu. Na miesca niemcaŭ prychodziła Čyrvonaja Armija.
U Biełarusi akazvać supraciŭ balšavikam nie było kamu. Biełaruskaja Narodnaja Respublika nie sfarmiravała ŭłasnaha vojska. Zrešty, i Ukrainskaja Dyrektoryja na čale z Symonam Piatluram, choć i mieła takoje-siakoje vojska, spynić balšavikoŭ nie zdoleła.
Ale pry nabližeńni da kolišniaj miažy byłoha Carstva Polskaha Čyrvonaja Armija ŭstupiła ŭ boj ź pieradavymi častkami polskaha vojska. Pieršyja sutyknieńni adbylisia 14 lutaha 1919 hoda ŭ rajonie Biarozy, i ź ich pačałasia dvuchhadovaja polska-savieckaja vajna.
Spačatku ŭdača spryjała palakam. Što i nie dziŭna: balšaviki byli ŭ składanaj situacyi. Hramadzianskaja vajna ŭ Rasii praciahvałasia, Biełaja armija dasiahnuła piku svajoj mocy. Zachodni kirunak dla balšavikoŭ nie byŭ najvažniejšym, i na im byli skancentravanyja nie samyja mocnyja vojski.
Spyniŭšy Čyrvonuju Armiju, 16 krasavika 1919 hoda polskaje vojska pierajšło ŭ nastupleńnie. Užo praź dzień palaki ŭvajšli ŭ Lidu, 18 krasavika — u Navahrudak, 19-ha — u Baranavičy i Vilniu. Dalej polskaje nastupleńnie pajšło nie tak chutka, ale da žniŭnia polskaje vojska zaniało Minsk, Barysaŭ i Babrujsk. U vyniku da kanca 1919 hoda polska-saviecki front stabilizavaŭsia pa linii rek Ubarć — Pcič — Biarezina, a dalej praź Lepiel i Połack išoŭ da Daŭhaŭpiłsa.
Čamu polskaje vojska spyniłasia na Biarezinie
Piłsudski śviadoma spyniŭ nastupleńnie. Jon nie chacieŭ mieć u jakaści susiedki impierskuju Rasiju. Kab asłabić impieryju, ličyŭ patrebnym vyrvać z-pad jaje ŭpłyvu zachodnija terytoryi, najpierš Ukrainu.
Uvažliva sočačy za chodam Hramadzianskaj vajny ŭ Rasii, polski lidar pryjšoŭ da vysnovy, što dla Polščy budzie niavyhadnaj pieramoha Biełaha ruchu. Bo jaho asnoŭnyja pravadyry ćviorda stajali na pazicyjach «adzinaj i niepadzielnaj Rasii».
Zychodziačy z hetaha, dapamahać «biełym» raźbić balšavikoŭ Piłsudski nie chacieŭ. Palaki dali zrazumieć balšavikam, što na Maskvu jany nie pojduć. Heta dazvoliła Čyrvonaj Armii skiravać siły suprać Dzianikina i pierałamać na svaju karyść chod Hramadzianskaj vajny.
Praŭda, daŭšy «čyrvonym» kali nie kančatkova raźbić, to prynamsi vielmi asłabić «biełych», Piłsudski źbiraŭsia paśla praciahnuć nastupleńnie na ŭschod i šukaŭ dla hetaha sajuźnikaŭ. Siarod inšaha jon prykładaŭ namahańni, kab stvaryć, aprača «čyrvonych» i «biełych», taksama i «treciuju Rasiju», sajuznuju z Polščaj. Hałoŭnym jaje tvaram mieŭ być viadomy rasijski revalucyjanier Barys Savinkaŭ, jaki ličyŭ, što pieramahčy balšavikoŭ možna tolki abapirajučysia na sialanski («zialony») ruch i pry aktyŭnaj dapamozie dziaržaŭ, jakija ŭźnikli na abłomkach Rasijskaj impieryi. U adroźnieńnie ad pravadyroŭ Biełaha ruchu, Savinkaŭ nie stajaŭ na pazicyjach «adzinaj i niepadzielnaj» Rasii i dapuskaŭ pryznańnie niezaležnaści nie tolki Polščy, ale i Biełarusi z Ukrainaj. U ahulnych rysach płany Piłsudskaha praduhledžvali, što stvoranyja pry polskaj padtrymcy rasijskija farmavańni voźmuć uładu ŭ Maskvie, a ŭ jakaści płaty za padtrymku Savinkaŭ pryznaje zachodnija miežy Rasii tam, dzie ich paličyć patrebnym pravieści Piłsudski.
«Prychodź da nas, hościu miły, susiedzie darahi»
Pakul ža Piłsudski sprabavaŭ pa miery zaniaćcia novych terytoryj samastojna zakładać padmurak pad realizacyju fiederalisckaj kancepcyi. Praz try dni paśla zaniaćcia Vilni, 22 krasavika 1919 hoda, jon vydaŭ adozvu «Da žycharoŭ byłoha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha»: «Polskaje vojska, katoraje ja z saboj pryvioŭ, kab vykinuć haspadaravańnie hvałtu i siły, kab spynić kiravańnie krajem prociŭ voli žycharoŭ, hetaje vojska niasie ŭsim vam svabodu. Chaču vam dać mahčymaść raźviazać unutranyja nacyjanalnyja i relihijnyja spravy hetak, jak sami zachočacie, bieź jakoha-niebudź hvałtu abo nacisku z boku Polščy».
Na litoŭskich dziejačaŭ, jakija da taho času daloka prasunulisia ŭ budaŭnictvie ŭłasnaj nacyjanalnaj dziaržavy i prahnuli zrabić stalicaj mienavita Vilniu, hetaja adozva nie zrabiła pazityŭnaha ŭražańnia. A voś častka biełarusaŭ pabačyła ŭ joj šanc dasiahnuć svaich nacyjanalnych metaŭ pry dapamozie Polščy. Dadatkovy entuzijazm vyklikała vystupleńnie Piłsudskaha na sustrečy z hramadskaściu ŭ Minsku ŭ vieraśni 1919-ha nie pa-polsku, a pa-biełarusku. Staršynia Časovaha Biełaruskaha nacyjanalnaha kamiteta Alaksandr Prušynski, bolš viadomy jak paet Aleś Harun, vystupiŭ tady sa słovam u adkaz, dzie vykazaŭ Piłsudskamu nie tolki padziaku za vyzvaleńnie ad balšavikoŭ Minska i Minščyny, ale i nadzieju na toje, što polskaje vojska pojdzie dalej i vyzvalić taksama ŭschodniuju častku Biełarusi — až da «staroha Smalenska».
Ale spraŭdzicca hetamu było nie sudžana, bo biełaruski nacyjanalny ruch jašče nie byŭ hatovy vystupić u jakaści samastojnaj siły, jakoj palaki byli b tolki pamočnikami. Biełarusy nie mieli ŭłasnych uzbrojenych farmavańniaŭ i tolki raźličvali ich stvaryć pry dapamozie palakaŭ. Tamu ź ichnimi žadańniami možna było nie ličycca. I Piłsudski, choć dazvoliŭ stvaryć Biełaruskuju vajskovuju kamisiju, jakaja sprabavała sfarmiravać biełaruskija nacyjanalnyja čaści ŭ polskim vojsku, tak nikoli i nie pryznaŭ urad Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Zrešty, biełaruskaje pytańnie dla Piłsudskaha było choć i važnym, ale ŭsio ž nie asnoŭnym.
Klučavym ža dla jaho było pytańnie ŭkrainskaje. Ale i stvareńnie niezaležnaj ukrainskaj dziaržavy tady znachodziłasia pad vialikim pytańniem, bo Ukrainskaja Dyrektoryja na čale z Symonam Piatluram da taho času całkam prajhrała supraćstajańnie z rasijskimi «biełymi» i «čyrvonymi». Sam Piatlura musiŭ vyjechać u Varšavu, i mienavita ź im Piłsudski vioŭ patajemnyja pieramovy. Vynikam stała padpisańnie miždziaržaŭnych damoŭ pamiž Polščaj i Ukrainskaj Narodnaj Respublikaj 20 i 24 krasavika 1920 hoda. Pavodle hetych damoŭlenaściaŭ, UNR admaŭlałasia na karyść Polščy ad Lvova i Vałyni. Za heta Polšča pryznavała niezaležnaść UNR i abaviazvałasia dapamahčy joj advajavać Pravabiarežnuju Ukrainu.
Da Varšavy i nazad
Spačatku zdavałasia, što ŭsio idzie jak pa maśle. Palaki i ŭkraincy pačali nastupleńnie 25 krasavika 1920 hoda, nie sustreli surjoznaha supracivu z boku Čyrvonaj Armii i 7 maja ŭziali Kijeŭ. Ale tolki časova. Balšaviki pierakinuli siły ź dzianikinskaha frontu i 14 maja pierajšli ŭ nastupleńnie ŭ Biełarusi, a ŭ kancy maja — i va Ukrainie.
Palaki zdavali harady adzin za adnym. U siaredzinie žniŭnia Čyrvonaja Armija stajała ŭžo pad Varšavaj.
Vialikaja niebiaśpieka navisła nie tolki nad Polščaj, ale i nad usioj Jeŭropaj. U vypadku pieramohi nad palakami balšaviki źbiralisia, nie spyniajučysia, nieści suśvietnuju revalucyju ŭ Hiermaniju i dalej. Ale niaŭzhodnienaść u dziejańniach roznych balšavickich armij, raściahnutaść frontu dyj prosta fizičnaja stomlenaść bajcoŭ sasłužyli kiepskuju słužbu Savietam. Zdaryłasia toje, što palaki nazvali «cudam na Viśle». Napružyŭšy ŭsie siły i atrymaŭšy dapamohu sajuźnikaŭ, Piłsudki zdoleŭ nie tolki strymać nacisk praciŭnika, ale i pierajści ŭ kontrnastupleńnie.
Spružyna raścisnułasia ŭ druhi bok. Hetaksama, jak raniej adstupali palaki, ciapier adstupali balšaviki. 15 kastryčnika polskaje vojska navat iznoŭ uvajšło ŭ Minsk, ale praz dva dni pakinuła jaho balšavikam, bo jašče 12 kastryčnika było zaklučana pahadnieńnie ab pieramirji i preliminarnaja (heta značyć, papiaredniaja) mirnaja damova pamiž Polščaj i Savieckaj Rasijaj. Pavodle jaje ŭmoŭ, Minsk musiŭ zastacca na savieckim baku.
Mir — i žadany, i trahičny
Vajna išła ŭžo siomy hod, ad jaje stamilisia ŭsie, usie žadali miru. I balšaviki taksama: ciarpieńnie narodu zakančvałasia. Palaki taksama dasiahnuli na ŭschodzie tych miežaŭ, jakija ich zbolšaha zadavalniali. Ambicyjnyja fiederalisckija płany Piłsudskaha, praŭda, pravalilisia, ale heta ŭsprymałasia jak palityčnaja paraza jaho asabista, ale nie ŭsioj Polščy. Tamu z układańniem kančatkovaj mirnaj damovy prablem nie ŭźnikła. Jaje padpisali 18 sakavika 1921 hoda ŭ łatvijskaj stalicy Ryzie paśla niekalkich miesiacaŭ pieramoŭ.
Prajhrali biełarusy i ŭkraincy, bo ryžskaja miaža pa-žyvomu padzialiła ich etničnuju terytoryju. Heta zakładała mocny kanfliktny patencyjał na budučyniu. I ŭrešcie značna adbiłasia na dalejšaj historyi rehijona.
***
Pry padziele Rečy Paspalitaj Rasijskaja impieryja spačatku zaniała ziemli tolki byłoha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, dzie bolšaść nasielnictva składali biełarusy, ukraincy i litoŭcy. Ale ŭ 1815 hodzie paśla pieramohi nad Napaleonam na padstavie pastanoŭ Vienskaha kanhresu da Rasii adyšła bolšaja častka terytoryi tak zvanaha Vialikaha hiercahstva Varšaŭskaha. Na novadałučanych terytoryjach, jakija palaki časta nazyvali «Kanhresoŭkaj», rasijski impieratar Alaksandr I utvaryŭ śpiecyjalnuju administracyjnuju adzinku pad nazvaj «Carstva Polskaje». Da pačatku 1830-ch rasijskija ŭłady zaihryvali ź miascovymi polskimi elitami, nie zamachvajučysia na ich vyklučnuju rolu ŭ kultury, ekanomicy i palitycy. Adnak paśla paŭstańnia 1830—1831, a asabliva 1863—1864 hadoŭ rasijskija ŭłady ŭziali ćviordy kurs na rusifikacyju. Navat nazva «Carstva Polskaje» była zamieniena ŭ impierskaj biurakratyčnaj terminałohii na «Pryviślinski kraj».
***
Nie varta dumać, što Piłsudski byŭ hatovy stvaryć biełaruskuju častku «fiederacyi» ŭ miežach sučasnaj Respubliki Biełaruś ci tym bolš Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Rehijony, nasielenyja pieravažna katalikami, Piłsudski raźličvaŭ uklučyć niepasredna ŭ Polšču. Toje samaje tyčycca i Ukrainy, i Litvy. Lubyja polskija prajekty praduhledžvali ŭklučeńnie ŭ skład Polščy Lvova i Vilni. Usio heta rabiła sajuz z Polščaj nie zusim pryvabnym dla biełaruskich, ukrainskich i litoŭskich dziejačaŭ.
***
U polskim vojsku zmahałasia niamała ŭradžencaŭ Biełarusi. Sam Piłsudski pachodziŭ z Zułava na Śviancianščynie na biełaruska-litoŭskim pamiežžy. Rodam z Ašmianščyny byŭ hienierał Lucyjan Žalihoŭski, ź Lidčyny — hienierały Adam i Stefan Makreckija. Byli stvorany navat dźvie asobnyja dyvizii, jakija nazyvalisia Litoŭska-Biełaruskimi i kamplektavalisia pieradusim miascovymi ŭradžencami.
***
Biełaruska-polskija adnosiny za hady polska-savieckaj vajny pahoršali. Prytym nie tolki na ŭzroŭni elit, ale i na ŭzroŭni prostych ludziej. Niahledziačy na pafasnyja dekłaracyi Piłsudskaha pra braterstva, realnaja palityka polskich uładaŭ na zaniatych ziemlach im nie zaŭsiody adpaviadała. U 1928 hodzie heta musili kanstatavać navat aŭtary admysłovaj analityčnaj pracy, padrychtavanaj polskaj raźviedkaj:
«Adnosiny pamiž miascovym nasielnictvam i polskimi ŭładami pastupova pačali psavacca. Na heta paŭpłyvaŭ šerah pryčynaŭ, adnak najhałoŭniejšaj była biazdarnaść našych uładaŭ. Ich pavodziny, prydatnyja tolki dla akupavanaha kraju, nieprymańnie pad uvahu nastrojaŭ i intaresaŭ biełaruskaha nasielnictva, adsutnaść rašučaj i paśladoŭnaj nacyjanalnaj palityki i h. d. nie mahli prynieści pazityŭnaha vyniku…
Biełarusy prahli mocnaj ułady. Adnak lehkadumstva, samavolstva, častyja złoŭžyvańni i nieciarpimaść čynoŭnikaŭ, niazdolnych da zrazumieńnia intaresaŭ miascovaha nasielnictva, vidavočna supiarečyli adoźvie Hałoŭnakamandujučaha, razdražniali i vyklikali niepryjaź da palakaŭ, jakich spačatku ličyli bratami i zbaŭcami…
Faktam źjaŭlajecca toje, što pačatkovy entuzijazm pryhasaŭ, pierachodziŭ u niepryjaź i narešcie znoŭ pieratvaryŭsia ŭ nianaviść da ŭsiaho polskaha».
Karotki narys biełaruskaha pytańnia. Varšava, 1928
(dla słužbovaha karystańnia)
***
Vystupleńnie Alaksandra Prušynskaha (Alesia Haruna) na pryjomie, zładžanym Juzafam Piłsudskim u Minsku ŭ 1919 hodzie
«Vitaju ciabie, Načalniku, ad imieni našych biełaruskich delehacyjaŭ, pradstaŭlajučych tutaka biełaruskaje nasialeńnie. Vysłaŭlaju haračuju padziaku za zvalnieńnie Miensku i Mienščyny ad novaha ciažkaha napadu maskoŭskaha impieryjalizmu, katory na hety raz prybraŭsia ŭ balšavickuju vopratku.
Ale płačuć jašče matki ŭ Viciebsku, stohnuć ludzi ŭ Mahilovie, maŭčyć, bo zabaronieny, hołas abymšełych zvanic Smalenska.
Vierym i spadziajomsia, što razam z volnym Mienskam, Vilniaj i Horadniaj volnymi i ščaślivymi buduć našyja adviečnyja astrohi na rubiažoch Maskvy — Viciebsk, i Mahiloŭ, i stary Smalensk.
Hetaha my spadziajomsia, u heta my vierym — a hetymi vieraj i nadziejaj abdaravaŭ nas bratni narod, katoraha słaŭnamu pradstaŭniku hatovy my skazać na Mienščynie nie tolki našaje siahońniašniaje «dziakuj», ale i zaŭsiody: «Zdaroŭ budź, prychodź da nas, hościu miły, susiedzie darahi»».
Kamientary