Jak Reč Paspalitaja stała refarmavacca, kali było ŭžo zapozna

Pieršy padzieł Rečy Paspalitaj byŭ šokam. Padzialili — i navat pisknuć nie paśpieli. Stała jasna, što situacyja ź dziaržavaj — krytyčnaja.

U krainie chaos, a manarchi susiednich dziaržaŭ majuć bolšy ŭpłyŭ, čym ułasny karol.

Najpierš treba było ŭparadkavać dziaržaŭnaje kiravańnie. Prava vieta, kali luby pasoł sojma moh nakłaści zabaronu na luby zakon, pryvioŭ da katastrofy. Za pieršuju pałovu XVIII stahodździa nie było pryniata anivodnaha istotnaha zakona. Dziaržaŭnaja kazna puścieła. Dziaržava musiła pavialičvać padatki, jakija kłalisia na plečy miaščan i sialan.

Spadziavańnie na siabra

Šlachta mierkavała, što kiruje krainaj jana. Ale karol bačyŭ, što realnaja ŭłada naležyć niekalkim mahnackim hrupoŭkam: Čartaryjskim, Radziviłam, Branickim, Sapieham. Papiarednija karali z saksonskaj dynastyi (Aŭhust II Mocny i Aŭhust III) kłapacilisia tolki, jak vyciahnuć bolš resursaŭ z hetaj čužoj krainy, siadzieli ŭ Drezdenie, a kiravali tym časam mahnaty.

Paniatoŭski staŭ dumać, što moža źmianić. Da partyi svaich svajakoŭ — «Familii» — jon staviŭsia ź niedavieram: joju kiravali Čartaryjskija, jakija mieli ŭłasnyja palityčnyja ambicyi. Pačaŭšy šukać inšuju aporu, Stanisłaŭ Aŭhust znajšoŭ jaje ŭ asobie maładoha padskarbija Antonija Tyzienhaŭza, nie prosta adukavanaha čałavieka, ale i svajho najlepšaha siabra. Na asnovie hetaha siabroŭstva i ŭźnikła ŭ Vialikim Kniastvie prakaraleŭskaja partyja. Dziakujučy Tyzienhaŭzu karaleŭskaja administracyja zmahła realizavać mnohija prajekty, u tym liku adukacyjnyja.

Andrej Vaškievič u artykule «Apošni płan paratunku Rečy Paspalitaj: čamu ŭsio pajšło nie tak» («Naša historyja» №1 za 2018 hod) raskryŭ ekanamična-sacyjalny bok reformaŭ Antonija Tyzienhaŭza. Hrodzienski starasta adrazu padparadkavaŭ sabie miascovuju ŭładu — paviatovyja sojmiki. Jon razdavaŭ pasady blizkim, a mnohija sojmiki papieranosiŭ u svaje rezidencyi — Hrodna i Pastavy. Jamu ŭdałosia atrymać padtrymku 19 z 22 sojmikaŭ, nie skarylisia tolki Słonim, Lida i Koŭna. Dziakujučy Tyzienhaŭzu karaleŭskaja partyja zdoleła kantralavać usiu terytoryju VKŁ.

Suprać takich mietadaŭ skłałasia apazicyja. Nie raz karalu prysyłali na Tyzienhaŭza skarhi. Urešcie i sam Paniatoŭski zasumniavaŭsia ŭ pravilnaści kursu kolišniaha favaryta. I nie stolki z-za ekanamičnych pravałaŭ, kolki z-za imidžavych strat. Aŭtarytarnyja mietady mahli padarvać davier da karaleŭskaj ułady, tamu, prykryvajučysia pravałami ŭ ekanamičnaj palitycy, karol u 1780-m adłučyŭ byłoha siabra ad dziaržaŭnaha aparatu.

Sučaśniki nie zaŭsiody byli zadavolenyja Antonijem Tyzienhaŭzam, ale ciapierašnija haradziency dziakujuć jamu za architekturnuju spadčynu, što ŭpryhožvaje Hrodna.

Inšaja linija: Chraptovič

Inšym nadziejnym čałaviekam, jaki ŭvasablaŭ karaleŭskuju palityku ŭ VKŁ, byŭ Iaachim Chraptovič. Paśla 15 hadoŭ chatniaj adukacyi jon jašče 7 advučyŭsia ŭ Rečy Paspalitaj (Niaśvižski kalehium, Vilenskaja akademija) i za miažoj. U vyniku staŭ čałaviekam encykłapiedyčnych viedaŭ.

Pavialičyć

Da 1780-ch Chraptovič užo pakazaŭ siabie jak daśviedčany palityk. U 1764 hodzie, padtrymaŭšy kandydaturu Paniatoŭskaha, jon atrymaŭ pasadu sakratara Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Kali Barskaja kanfiederacyja vystupiła suprać umiašańnia Rasii va ŭnutranyja spravy Rečy Paspalitaj, sam mahnat trymaŭ niejtralitet. Ale jak sakratar jon nie dazvalaŭ pasłam adkryta prasić dapamohi ŭ jeŭrapiejskich krain. Ułady imknulisia nie dapuścić inšyja dziaržavy da kanfliktu: vystupleńnie kanfiederacyi mahło pieratvarycca ŭ čužuju vajnu.

Paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj karol pryznačyŭ Chraptoviča padkancleram, a ŭ 1793-m — kancleram. Natchniony idejami Aśvietnictva, toj stvaryŭ dziaržaŭnuju sistemu aśviety i pieršaje ŭ Jeŭropie ministerstva adukacyi — Adukacyjnuju kamisiju. Taksama pavialičyŭ kolkaść škoł roznych uzroŭniaŭ i nadaŭ navučańniu śviecki charaktar.

Za ahulnadziaržaŭnymi spravami Chraptovič nie zabyvaŭsia pra małuju radzimu i adnačasova z palityčnaj dziejnaściu zajmaŭsia madernizacyjaj svajho majontka ŭ Ščorsach na Navahradčynie, stvaryŭšy ŭzor panskaj kapitalistyčnaj haspadarki pa pryncypie «dobra pracuje toj, chto zacikaŭleny ŭ vyniku». Možna skazać, što sa svaich majontkaŭ jon zrabiŭ prybytkovaje pradpryjemstva: syry, piva, chleb — usio heta išło na ekspart. Na budynku siadziby Chraptovičaŭ navat krasavaŭsia nadpis «Mir i svaboda». Heta byŭ pryncyp tych, chto imknuŭsia zrabić žyćcio inšych lepšym.

Palaŭničaja dypłamatyja

Siarod dypłamatyčnych zasłuh Chraptoviča — pośpiech sojma 1784 hoda. Heta byŭ pieršy sojm Paniatoŭskaha, jaki pravodzili ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, u Hrodnie (kožny treci sojm Rečy Paspalitaj pavinien byŭ pravodzicca mienavita tut).

Karol nadavaŭ hetamu sojmu vialikaje značeńnie, a tamu navat pajezdka na jaho była niestandartnaja. Pa darozie Stanisłaŭ Aŭhust naviedaŭ mahnackija rezidencyi Sapiehaŭ u Ružanach, Ahinskich u Słonimie. Ale najbolš važnym punktam byŭ radziviłaŭski Niaśviž, dzie karol prabyŭ 6 dzion. Piśmieńnik Juzaf Ihnacy Krašeŭski pryśviaciŭ hetaj sustrečy cełuju knihu.

U Niaśvižy Karal Stanisłaŭ Radzivił Panie Kachanku zładziŭ dla karala vialiki bal. Historyk Adam Naruševič, jaki vioŭ dziońnik padarožža Paniatoŭskaha na sojm, adznačaje, što karala najbolš uraziła Radziviłava bahaćcie i śpiektakl «Uziaćcie Hibrałtara» z sapraŭdnym vojskam i sapraŭdnymi bajavymi dziejańniami. Siužet apaviadaje pra apieracyju anhlijska-hałandskaha fłotu pa zachopie ispanskaj krepaści Hibrałtar u 1704 hodzie.

I dla «litoŭskaha karalka» Radziviła, i dla karala Paniatoŭskaha hetaja sustreča była vielmi važnaj. Paśla jaje varožyja dahetul baki zbolšaha pamirylisia. Panie Kachanku, praŭda, tak i nie staŭ prychilnikam karala, ale, spryjajučy apazicyi, jon nie padtrymlivaŭ ideju siłavoha ŭmiašańnia ŭ pracu Vialikaha sojma 1788—1792 hadoŭ.

A sojm 1784 hoda pakazaŭ, što bolšaść delehataŭ stavicca da karala prychilna. Mahčyma, na heta dadatkova paŭpłyvała palavańnie ŭ Biełaviežy, kudy manarch zaprasiŭ amal usich delehataŭ. Karaleŭskaje palavańnie ŭ toj čas — sprava fiešeniebielnaja, i arhanizavać takoje mierapryjemstva kaštavała vialikich hrošaj, miljony złotych pajšli z kazny. Ale zatoje potym nivodzin jahony ŭdzielnik nie vykazvaŭsia kiepska pra karala i jaho palityku, a niekalki čałaviek pierad vystupleńniem navat vykazali padziaku! Hety sojm uzmacniŭ status karala i staŭ punktam adliku dla nastupnych reform.

Sproba pasiabravać z apazicyjaj

Dla Stanisłava Aŭhusta było važna pryciahnuć nie tolki prychilnikaŭ, ale i apazicyju. Prykład — Kazimir Nieścier Sapieha.

Maci Alžbieta i dziadźka Francišak Ksavieryj Branicki vychoŭvali ŭ im niepryniaćcie karaleŭskaj palityki (i takoje vychavańnie možna nazvać typova mahnackim). Najpierš ź jaho hadavali vajskoŭca, a heta 5 hadoŭ u Rycarskaj škole ŭ Varšavie, padobnaj da siońniašniaha Suvoraŭskaha vučylišča. U pieršaj pałovie 1770-ch jon padarožničaŭ pa Paryžy i vyvučaŭ vajskovuju spravu, fiłasofiju i prava.

Pavialičyć

Palityčnaja dziejnaść Kazimira Sapiehi — pakazalnik jaho ćviordaj hramadzianskaj pazicyi, pryvitaj ź dziacinstva. Užo z 1784 hoda Sapieha ŭznačalvaŭ apazicyjny błok. Jon prytrymlivaŭsia starych sarmackich pohladaŭ, chadziŭ na pasiadžeńni ŭ tradycyjnaj šlachieckaj vopratcy — županie, nie prymajučy novyja tendencyi jeŭrapiejskaj mody.

Jon adstojvaŭ samastojnaść VKŁ: naprykład, na sojmie 1778 hoda vystupaŭ za zachavańnie asobnaha vojska. Jaho ambicyjnaść i ŭmieńnie trymacca na publicy vyklikali davier. Na Vialikim sojmie 1788—1792 hadoŭ Sapieha staŭ maršałkam kanfiederacyi VKŁ — pradstaŭlaŭ intaresy ŭsiaho Vialikaha Kniastva. I vielmi aktyŭna: prasiŭ słova 760 razoŭ.

Ale karol Rečy Paspalitaj pracavaŭ i z takimi. U 1790-ja Paniatoŭski padoryć maładomu palityku Bresckaje starostva i atrymaje padtrymku samaha aŭtarytetnaha pradstaŭnika vielikakniaskaj šlachty. U vyniku aktyŭny prychilnik samastojnaści VKŁ taksama padtrymaŭ Kanstytucyju 3 maja 1791 hoda, jakaja abjadnoŭvała Karonu i Kniastva.

I ŭsio adno nie źbierahli

Pamiž pieršym i druhim padziełami Reč Paspalitaja zdoleła stać na šlach reform. Takija reformy mahli abjadnać krainu i niejtralizavać upłyŭ źniešnich sił.

Ale nieabchodnaść źmien razumieli adzinki — maładyja mahnaty dy šlachta, vychavanyja ŭ duchu aśvietnickich tendencyj. Staryja šlachcicy bajalisia stracić svaje palityčnyja pravy, ale ŭrešcie stracili ich razam ź dziaržavaj.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0