Estoncy stvaryli supiersučasny muziej pra siabie i svaju krainu, dzie niaprostaja historyja raskazanaja praz historyi ludziej, kulturu i drobiazi paŭsiadzionnaści. Atrymałasia ščyraje, simvaličnaje i niejmavierna pryciahalnaje miesca. Raskazvajem, čym muziej asablivy i što ŭrazić biełarusaŭ da hłybini dušy.
Supiersučasny budynak Estonskaha nacyjanalnaha muzieja niby vyrastaje z uźlotnaj pałasy savieckaha aeradroma. Tut kanceptualna ŭsio — navat miesca jaho pabudovy i forma simvalizujuć stratu i adnaŭleńnie niezaležnaści krainy. Heta stvaraje vizualnaje i sensavaje napružańnie. A ŭnutry muzieja ŭsio zusim nie takoje i nie tak, jak my zvykli bačyć u tradycyjnych ekspazicyjach.
Abyšoŭšy ŭvieś nievialiki histaryčny centr Tartu i naviedaŭšy cudoŭny histaryčny kompleks univiersiteta, dzie vučylisia mnohija vydatnyja biełarusy, na Domskaj horcy, turyst moža spakusicca i Estonskim nacyjanalnym muziejem.
Trapić tudy nie kožny, bo muziej byccam naŭmysna adarvany ad turystyčnaha centra, znachodziačysia za rakoj, na paŭnočna-ŭschodnim uskrajku horada. I choć adlehłaść nie takaja i vialikaja, kala 2 km, ale daroha idzie pad horku pa ničym nieprymietnaj miascovaści. Moža paščaścić złavić hramadski transpart, ale tolki prajšoŭšy pa pryvatnym siektary, zarosłych burjanom palach, dzie paśviacca koni, mima zakinutych mižvajennych budynkaŭ aeradroma, uźniknie naviaźlivaje pytańnie — čamu tut?
Pryčym pytańnie tyčycca nie tolki miesca ŭ horadzie, ale i samoha horada — usio hałoŭnaje musić być u stalicy. Ci nie?
Maderniscki šklany abjom, jaki praciahnuŭsia pamiž palami i pryleskami, nie daje nijakich adkazaŭ na hetyja pytańni, naadvarot, sparadžaje novyja: na pieršy pohlad, jon aryjentavany litaralna ŭnikudy, parušajučy łohiku architekturnaj kampazicyi.
Vakoł muzieja amal biaźludna, unutry vielizarnaha choła tolki redkija ahieńčyki žyćcia, raskidanyja pa roznych kutach — miesca byccam syšło sa staronak navukova-fantastyčnych ramanaŭ pra Ziamlu budučyni, dzie budzie mała ludziej, ale buduć vysokija technałohii.
Poŭnyja śviatła prastory choła muzieja pieraciakajuć u inšyja nieekspazicyjnyja zały i vylivajucca vonki praz šklanyja ścieny. U šklanych kałodziežach bačny vadajom, praź jaki muziej pierakinuty byccam most.
Sustrečy
Centralny prachod pryvodzić da dźviarej ekspazicyjnyj zały «Sustrečy», jakija sami rasčyniajucca pierad naviedvalnikami.
Ścieny zały stylizavanyja pad piasok na plažy ŭ zalivie Piarnu ŭ cichija dni, jaki łaskavyja chvali vyhładzili ŭ spakojnyja hrabieńčyki. Estonija, nahadajem, heta marskaja kraina. U Estonskim nacyjanalnym muziei ŭsio kanceptualna: ad dźviarej da straŭ u bufiecie. Tak, kresły i stoliki ŭ chole stylizavanyja pad kamieńčyki na marskim uźbiarežžy. A siarod desiertaŭ u muziejnym bufiecie — varyjant ź sieladcom i cybulaj.
Spačatku ničoha nie zrazumieła. I tolki zahłyblajučysia dalej, pačynaješ razumieć, što ruchaješsia ŭhłyb historyi krainy i estonskaha naroda.
Ekspazicyja Estonskaha nacyjanalnaha muzieja pryncypova pačynajecca nie z dahistaryčnych časoŭ, a z padziej niadaŭniaj historyi. Naviednik spačatku sutykajecca z ekspanatami — i nie tolki ekspanatami, ale i padziejami — XXI i XX stahodździa, a paśla pastupova niby zahłyblajecca ŭ historyju i tradycyi krainy, dachodziačy ŭrešcie da artefaktaŭ kamiennaha vieku.
Vyciahnutaja zała heta chranałohija, jana mahistralnaj linijaj praciaje naskroź muziej, kančajučysia dzieści zvonku.
Na adnym ź pieršych stendaŭ — majki i kašuli z pratestavymi nadpisami, u jakich studenty Tartu vyjšli na pieršamajskuju demanstracyju ŭ 1987 hodzie. Z taho momantu pačaŭsia ruch za niezaležnaść. U hetym miescy padumałasia: tak niekali ŭ biełaruskim Nacyjanalnym muziej za škłom buduć vystaŭlenyja płakaty i sukienka BČB-niaviesty 2020-ha.
I ŭ toj ža čas adna ź pieršych załaŭ pryśviečanaja sučasnym dzieciam. Na ekranach pakazvajuć zafiksavanyja na videa hulni estonskich dziaciej pačatku XXI stahodździa. Kancepcyju Estonskaha nacyjanalnaha muzieja vyłučaje ŭvaha da štodzionnaha žyćcia. Hetaja «estonskaść» u jaje štodzionnych pabytovych prajavach — u centry kancepcyi historyi. Nie pałkavodcy, nie vojny, a žyćcio roznych — prostych i niaprostych — ludziej u roznyja časy.
Uzajemadziejańnie z historyjaj
Ekspazicyja spałučaje mnostva aŭtentyčnych artefaktaŭ, sučasnych instalacyj i interaktyvu.
Varta adznačyć asobna — usia detalovaja infarmacyja ŭ muziei dastupnaja nie tolki pa-estonsku, anhlijsku i rusku, ale i na ŭkrainskaj, łatyšskaj, finskaj, šviedskaj dy inšych movach. Kožny čałaviek sam vybiraje, na jakoj movie čytać: dosyć pravieści svaim biletam kala ekrana. Elektronnyja etykietki mohuć źmiaščać nie prosta katałožnyja danyja, ale cełyja historyi, źviazanyja z temaj toj ci inšaj vitryny.
Interaktyŭnyja elemienty absalutna roznyja: dzieści vielmi jakasnyja roliki dajuć aznajomicca z historyjaj savieckaha kałhasa, padziej na myzie časoŭ Revalucyi 1905 hoda i z sudovym pracesam nad viadźmarkami — apošniaje asablivaje adkładajecca ŭ pamiaci.
Nasupierak stereatypam, jakija šyryć rasijskaja i łukašenkaŭskaja prapahanda, Estonski nacyjanalny muziej pakazvaje historyju roznych ludziej i narodaŭ, jakija žyvuć u krainie, roznyja losy. Na fota vyšej: sierviz biełaruski Eły Prusavaj, jakaja vyjšła zamuž u Estoniju ŭ 1991 hodzie. Joj jaho padaryła mama. Pobač u ekspazicyi — vyšyvanka mihranta z Rasii z ukrainskimi karaniami.
Ekspazicyja pra ludziej
Aznajomicca z usim zadača amal niepasilnaja, tym bolš, što sama struktura muzieja patrabuje daśledavańnia. U muziei vystaŭlena mnostva rečaŭ — kožnaja sa svajoj historyjaj. Ci to košyk, ź jakim adnaho z hierojaŭ ekspazicyi vypraŭlali na bulbu va ŭniviersitecie, ci to płastykavyja pakiety 1980-ch, abjekty zajzdraści i pieraprodažu, praź jakija estoncy adkryvali dla siabie zachodniuju maskulturu, ci to samarobnaja hazonakasiłka časoŭ usieahulnaha deficytu jak prykład kreatyŭnaści i ŭmieńnia vyžyvać: jana vieraj i praŭdaj prasłužyła estonskamu vynachodniku 25 hadoŭ.
U adnoj prastory možna pabačyć i kamień-achviarnik, adkapany padčas darožnych rabot Talina, na jaki naviedniki stali kłaści maniety, i pieršyja traktary i rovary ŭ Estonii, estonskija anałahi «Našaj Nivy» i «Našaj Doli» i poŭny zbor savieckaj Estonskaj encykłapiedyi, mieć jakuju było spravaj honaru dla kožnaj estonskaj siamji.
Časta ekspanatami słužać sami historyi, jak, naprykład, historyja mihracyj i departacyj XX stahodździa, jakaja adlustravanaja ŭ troch filmach, źniatych na asnovie ŭspaminaŭ ludziej z roznymi losami.
Adna z załaŭ pryśviečanaja tradycyjnym stravam. Fatohrafy zafiksavali praces ich hatavańnia zvyčajnymi ludźmi: ich imiony i miesca pražyvańnia paznačanyja. Na adnym z kadraŭ žančyna kaštuje farš na sol dla hałubcoŭ.
U bok ad linii chranałohii i ŭhłyb muzieja zaciahvajuć niaźviedanyja prastory, u jakich lohka i pryjemna zabłukać. U ciomnych kułuarach asnoŭnaj zały možna pahruzicca ŭnutr tematyčnych cylindraŭ, pryśviečanych vajnie, zabrudžvańniu, epidemijam, z kučaj drobnych ekspanataŭ i ekranaŭ.
Tut jość zały, jakija nahadvajuć schoviščy adkrytaha typu — u adnoj ź ich vystaŭleny sotni i sotni śviacilniaŭ, ad takarskich padśviečnikaŭ i vuličnych lichtaroŭ da staraśvieckich lampaŭ ź fihurnymi abažurami. A pad nahami šklanaja padłoha, dzie bačnaje ŭžo sapraŭdnaje muziejnaje schovišča, dzie zachoŭvajucca roznyja vazy i sanki. Ci asobnaja zała z tradycyjnymi viazanymi škarpetkami j rukavicami, pad kožnaj ź jakich — imia aŭtara.
Jość zały hulniavyja, dzie dzieci i darosłyja mohuć patrymać u rukach staradaŭnija rečy, jakija adkryta lažać na palicach, abo pabačyć zrazumiełuju chranałahičnuju stužku, dzie padziei estonskaj historyi i suśvietnaj pakazanyja pobač.
Zakutki nacyjanalnaj kultury
Urešcie naviedvalnik tak ci inakš patrapić u šyrokuju prastoru, jakaja idzie paralelna asnoŭnaj chranałohii. Ale tut niama nijakaj chranałohii, jana pra viečnaje — pra nacyjanalnuju kulturu.
Toje, jak jana pradstaŭlena, vyklikaje zachapleńnie — nidzie raniej nie bačyŭ, kab maniekieny ŭ narodnych strojach nie prosta stajali jak jołupy, nie, u hetym muziei jany zastyli ŭ momancie žyćcia — u sustrečy ź siabroŭkaj, u skokach, u padzieńni, pahražajučy kamuści kułakom, siedziačy na padłozie, razhladajučy ptušak u niebie. A što, i tak možna było?
Jość tut usio toje, što možna znajści ŭ pravincyjnym biełaruskim muziei — draŭlanaja mebla, pryłady pracy, konskaja zbruja i inšaje — i ŭ vialikaj kolkaści. Ale ŭsio pradstaŭlena niejak inakš: nie za škłom, a ŭ kampazicyjach, nie adzin asobnik na ścianie, a cełaja kalekcyja samych roznych varyjantaŭ adnoj rečy.
Pabačyŭšy maniekien kania ŭ konskaj zbrui, navat zadumaŭsia: a dzie takoje možna pabačyć u «sialanskaj» Biełarusi? Čamuści biełaruskija muziei ŭpeŭnienyja, što haradskija dzieci viedajuć, što takoje chamut i kudy kaniu ŭstaŭlajucca ahłobli. I darma, nie viedajuć navat darosłyja.
Samaj niezvyčajnaj častkaj ekspazicyi, jakaja sfarmiravała kančatkovaje ŭražańnie ad usiaho muzieja, stali nievialikija pamiaškańni, pryśviečanyja estonskaj movie. Tut niama nijakich knižačak za škłom, repradukcyj partretaŭ aŭtaraŭ pieršych hramatyk — tolki žyvy kantakt z movaj.
U adnym z pamiaškańniaŭ staić huł tysiač hałasoŭ, u jakim nie razabrać słoŭ, pasiarod pakoja — kamień-pult kiravańnia, ad jakoha adychodzić puk pravadoŭ. Kožnaja knopka na hetym pulcie — heta zapis peŭnaj havorki ŭ Estonii ci zapis rodnasnaj da estonskaj fina-ŭhorskaj movy. Adzin nacisk — i haśnie sotnia lampaŭ, pakidajučy źziać tolki adnu, a huł sastupaje adnamu hołasu.
U centry druhoha pamiaškańnia — niezrazumieły miechanizm sa šklanymi kołbami źvierchu, unizie na piedalach — hałosnyja huki estonskaj movy. Nacisk nahi — i z kołby, jakaja ŭnutry narezanaja admysłovym čynam, vyryvajecca praciahły estonski huk.
Recha Urała
Druhaja vialikaja ekspazicyja muzieja, «Recha Urała», stavić ambicyjnuju zadaču prezientavać usiu siamju fina-ŭhorskich i samajedskich narodaŭ — nie tych, što majuć svaje dziaržavy, a mienavita «bieździaržaŭnych», raskidanych pa vielizarnych prastorach Rasii.
Naviednikaŭ sustrakaje zała, jakaja znajomić z hieahrafijaj hetych narodaŭ i moŭnym drevam, jakoje ich jadnaje: jano dazvalaje pačuć słovy, jakija pachodziać z adnaho ahulnaja korania, u roznych movach hetaj siamji, jakija pakazanyja litaralna jak liście hetaha dreva.
Dalej pa leśvicy spuskaješsia ŭniz, niby ŭ raku času. Interaktyŭnaja raka pad nahami pieranosić naviedvalnikaŭ ad adnaho rehijona da inšaha, ad komi i ŭdmurtaŭ ź ich chatami i humnami, da maryjcaŭ i erzi z scenami viasiella. Za imi — kareły, viepsy, vodź i livy sa svaimi łaźniami, i narešcie poŭnač z saamskim čumam, lasnym łahieram chanty i mansijskim abradam svatańnia.
Sapraŭdny cud, što mienavita ŭ hetym muziei zdoleli sabrać artefakty samych addalenych ci małalikich narodaŭ. Z hetych roznych frahmientaŭ kultury i historyi składvajecca vialikaja i vielmi raznastajnaja mazaika ŭralskaj siamji narodaŭ.
Adkazy na pytańni
Z šyrokich šklanych ścien muziejnaha kafieteryja adkryvajecca vid nie tolki na ručaj, ale i na reštki byłoha majontka Raadzi. Mienavita siudy ŭ 1922 hodzie pierajechaŭ Estonski nacyjanalny muziej, zasnavany jašče ŭ 1909-m. Ale ŭ 1944 hodzie padčas bajoŭ za Tartu budynak siadziby zhareŭ u pažary, a terytoryju pieradali savieckaj armii. Viartańnie muzieja ŭ Raadzi praz mnohija dziesiacihodździ — heta viartańnie na ŭłasnaje histaryčnaje miesca, chaj sabie i nie takoje zručnaje, jak u centry horada, ale simvaličnaje z punktu hledžańnia zmahańnia estonskaha naroda za svaju niezaležnaść.
Druhaja pryčyna — heta vajskovy aeradrom, jaki ŭźnik tut jašče pierad Pieršaj suśvietnaj, a ŭ druhoj pałovie XX stahodździa pieratvaryŭsia ŭ adnu z najbujniejšych savieckich avijabaz Uschodniaj Jeŭropy. Tut bazavalisia dalnija bambardziroŭščyki i ciažkija transpartnyja samaloty, a Tartu doŭhi čas zastavaŭsia horadam, zakrytym dla zamiežnikaŭ. Aeradrom staŭ uvasableńniem savieckaha militaryzmu i akupacyjnaj prysutnaści.
U jaho historyi jość i adzin niezvyčajny epizod: 17 krasavika 1988 hoda padčas dzion achovy pomnikaŭ u Tartu na Raadzi adbyłasia ekskursija z patrabavańniem vyzvalić terytoryju Raadzi i adnavić u majontku Estonski nacyjanalny muziej. Pakolki terytoryja majontka i aeradrom naležali Savieckaj armii, za dziejańniami ludziej sačyli ŭzbrojenyja vajskoŭcy. Ale kamandzir 326-j ciažkaj bambardzirovačnaj dyvizii Džachar Dudajeŭ, budučy prezident Čačni, zabaraniŭ adkryvać ahoń pa ŭdzielnikach.
Paśla raspadu Savieckaha Sajuza miascovy muziej viarnuŭ svaju histaryčnuju nazvu, a terytoryja aeradroma Raadzi pierastała być stratehičnym vajskovym abjektam. Tady i ŭźnikła dumka viarnuć siudy Nacyjanalny muziej, jaki dziesiacihodździami byŭ vymušany tulicca ŭ roznych budynkach Tartu.
I choć šlach ad pieršych abmierkavańniaŭ da realnaha ŭvasableńnia zaciahnuŭsia na hady, u 2016-m muziej urešcie raspačaŭ novuju historyju na Raadzi — užo ŭ vyhladzie sučasnaha architekturnaha kompleksu, što staić na miescy kolišniaj savieckaj avijabazy.
Vyciahnuty pramavuholnik budynka muzieja litaralna vyrastaje z kolišniaj uźlotna-pasadačnaj pałasy — i heta tłumačyć jaho dziŭnaje raźmiaščeńnie ŭ prastory, jakoje ciažka ŭśviadomić, pakul nie ŭbačyš situacyju z pavietra.
Toje, što praciah savieckaha aeradroma pierakinuty praz ručaj, vyhladaje jak vostraja aluzija na sutyknieńnie ŭ hetym miescy tradycyjnaha nacyjanalnaha estonskaha łandšaftu i niaprostaj, brutalnaj historyi XX stahodździa.
Hledziačy na hety simvalizm, zhadvaješ budučy Nacyjanalny histaryčny muziej Biełarusi. Jaho płanujuć uźvieści nasuprać rezidencyi Łukašenki — tam, dzie raniej byŭ tolki park zabaŭ «Drymłend». Adzinaj architekturnaj razynkaj, jakuju aŭtary zdoleli ŭ śpiešcy dadać, budzie forma miežaŭ Biełarusi.
U Minsku nie było mastackich pošukaŭ, nie było sprob vynajści vobraz — tolki dyrektyŭny zahad pastavić muziej u hetym miescy. I lohka ŭjavić, što budzie ŭnutry: nie žyvy dyjałoh z historyjaj, a čarhovaja vystava ideałahičnych štampaŭ i prapahandy. Estonski muziej pakazvaje nam, jak moža być inakš.
Ciapier čytajuć
Što viadoma pra biełarusa, jaki zahinuŭ la Elbrusa3
Što viadoma pra biełarusa, jaki zahinuŭ la Elbrusa
Hrodzienskaha padletka adpravili ŭ škołu ŭ Litvu — jon vyvučyŭ litoŭskuju i ciapier pierakładaje ŭ Jeŭraparłamiencie. Pierakładaŭ jon i Cichanoŭskich3030
Kamientary