Ісці па вадзе. У вёсцы плытагонаў на Іслачы яшчэ памятаюць зніклае рамяство
Яшчэ гадоў 70 таму на беларускіх рэках вясной можна было назіраць цікавае відовішча — сплаў лесу. Тады, як і задоўга да гэтага, мужчыны пераганялі драўніну, звязаную ў плыты, у гарады на вялікай вадзе — Гродна, Коўна, Клайпеду. Прыкладна ў сярэдзіне ХХ стагоддзя старажытнае рамяство было забітае развіццём сухапутных дарог і аўтамабіляў. Але ў Беларусі і ў 2025‑м можна знайсці тых, хто заспеў плытагонаў. «Анлайнер» шукаў (і знайшоў) сляды старадаўняга занятку на Іслачы, у вёсцы Рум, якая калісьці была… партовай.
Вёска «плытнікаў», якая аднойчы згарэла дашчэнту
Сёння Рум — адна вуліца даўжынёй з кіламетр, па абодва бакі якой стаяць акуратныя каляровыя хаты. Пад нагамі — рэдкая для нашых дзён «брукаванка», а калі падняць галаву — убачыш галінкі старога вяза, а потым гняздо бусла.
Вёска як быццам стаілася ў лесе, але літаральна пад адным яе бокам — папулярная гродзенская траса, пад іншым — рака Іслач. Райскае месца для дачнікаў з Мінска.
Нават назва ў гэтай вёскі плытагонская. Значэнняў у слова «рум» некалькі. Гэта і «месца на беразе ракі, адкуль сплаўляюць лес», і «бярвёны або дровы, складзеныя ў штабель».
«Часта на руме раку крыху выпрамлялі, фармавалі зручны спадзісты бераг для тралеўкі, звязвання і каліброўкі плыта па розных сартах драўніны, — расказваў краязнаўца Андрэй Кішкурна ў сваім артыкуле пра забытае рамяство на Planetabelarus.by. — Цяпер з дапамогай гугл-картаў лёгка вызначыць месцы былых румаў. Рэкі там прыкметна выпраўленыя. На Іслачы такія выпрамленні на былых румах ёсць у аднайменнай вёсцы Рум і ў Сябрыні. На Заходняй Бярэзіне — у вёсках Чапунь, Мільва, Набярэжная. На стаўбцоўскім Нёмане гэта Магільна, Пясочнае, Касцяшы, Сверынава, Новы Свержань».
Краязнаўцы краязнаўцамі, але хто са звычайных людзей сёння памятае пра нейкіх плытагонаў? Першая сустрэтая жыхарка Рума Зінаіда Зялкоўская развейвае ўсе сумневы. Абапіраючыся на брамку, пажылая жанчына кажа:
«У нас іх называлі «плытнікі», мужчыны былі такія з баграмі!»
Зінаіда Васілеўна нарадзілася ў 1940‑м і паспела ўжо пасляваенны рачны дзвіж на Іслачы.
Але перш чым прыгадаць падрабязнасці па тэме, жыхарка Рума плача, расказваючы пра іншае:
«Дзярэўню нашу ўсю немцы спалілі ў сорак трэцім. Толькі адзін гэты вяз застаўся — ён ужо да вайны быў вялікі. І людзей хацелі расстраляць: увесь наш Рум гналі ажно да Валожына — з аўтаматамі, з сабакамі, каб не ўцяклі! За 14 кіламетраў перад горадам нас рассадзілі на выгане, расставілі кулямёты. Я маленькая была, сама не помню, гэта па расказах. Але спачатку дапытвалі солтыса і яго памочніка — і так іх збівалі, што яны, бедныя, і паўміралі… А нас тады распусцілі — усю дзярэўню. І мы жылі па хатах у людзей, наша сям’я — у цёткі пад Валожынам».
Падобную гісторыю старажылы гэтай вёскі на краі Налібоцкай пушчы раскажуць яшчэ не раз. Вярнуўшыся пасля вайны, жыхары пабудавалі на папялішчы новыя хаты. У асноўным хаты ставілі на тых жа месцах, якія калісьці выбралі продкі. Зінаіда Зялкоўская акідае позіркам двор:
«Гэта наша радавое гняздо».
«Броўны скатвалі ў рэчку, у шліхты. І гэтае дрэва плыло!»
У памяці Зінаіды Васілеўны лесасплавы па Іслачы звязаныя з пасляваенным аднаўленнем. Мясцовым жыхарам дазвалялі секчы навакольны лес для будаўніцтва хат. Але прыязджалі на высечкі і людзі з іншых рэгіёнаў Беларусі. Секлі дрэвы зімой, у асноўным сосны.
«Былі людзі нават з Маладзечна, ад нас гэта 60 кіламетраў, — успамінае жанчына. — Нават з коньмі сваімі прыязджалі: і мужыкі, і хлопцы, і дзяўчаты маладыя. Яны адбывалі, як казалі, шараварку — гэта дапамога такая, па столькі-та дзён адпрацоўвалі па чарзе. Рэзалі лес і вывозілі на конях на Іслач. Помню, прычэпвалі санкі такія — іх называлі «каза», каб доўгае дзерава вазіць».
На беразе драўніна ляжала да вясны. Семдзесят гадоў таму зімы ў Беларусі яшчэ былі суровыя і снежныя, так што Іслач разлівалася ў поўную сілу.
«Дрэвы скатвалі ў рэчку, у шліхты — у нас так называлі. І гэтае дрэва плыло ў Бакшты, бо там Іслач упадае ў Бярэзіну. Гэта ад нас кіламетраў 15. Бывала, нейкія броўны збяруцца ў кучу і не могуць плысці далей. Тады плытнікі хадзілі па берагах з доўгімі баграмі, і гэтымі баграмі расцягвалі дрэва, каб плыло.
Поўнасцю рэчка ў гэтым дзераве была! У дзяцінстве як пойдзеш за шчаўем — дык праз раку і не пройдзеш, таму што можна патануць, пад дрэва папасці!»
Куды плыты з Рума кіраваліся пасля Бакштаў, суразмоўца не памятае. Але мяркуе, што сосны выкарыстоўвалі для будаўніцтва хат там, «дзе лесу няма».
«Але і да вайны было тое ж самае. Яшчэ пры Польшчы дзерава, зложанае, як у нас складвалі, называлі «румы». За тое наша дзярэўня і завецца Рум».
Як Іслач затаплівала вёску і як ратавала — у галодныя часы
Цяпер ад Рума напрасткі да Іслачы не дойдзеш. Перашкаджае «старая рэчка» (верагодна, гэта старое рэчышча асноўнай ракі), якая зусім зарасла травой. Мясцовыя збіралі подпісы — прасілі, каб вадаём пачысцілі, але ім адмовілі.
«Раней тут чыстая вада была. Во тут, дзе зараснікі, мы заўсёды купаліся… І на тым месцы — так добра было!» — показвае на прастору за сваімі агародамі Зінаіда Васілеўна.
Цяпер шлях на Іслач — толькі праз дарогу, гэта вёска за пару кіламетраў. Бацька суразмоўцы на сплавы лесу не наймаўся, але дапамагаў здымаць кару з драўніны, якую рыхтавалі да адпраўкі.
«Спецыяльны сродак быў такі — скоблі, і ён кару чысціў. Я помню, бо мама прымушала яму абед нясці. А які там абед…. Трохі супу. Мама ў гліняны збаночак налье, малаком забеліць, а мяса ж не было».
У гаспадарцы Зялкоўскіх дагэтуль захаваўся багор — такі, як выкарыстоўвалі ў сваёй працы плытагоны. Толькі ў тых дзяржальны былі даўжэйшыя.
«А мы гэтым багром прабівалі лёд у калодзежы — раней там вада замярзала!» — паказвае прыладу-артэфакт Зінаіда Васілеўна.
Акрамя падзаробкаў, Іслач давала мясцовым і пражытак (у прамым сэнсе), асабліва ў галодныя гады. Зінаіда Васілеўна кажа:
«Пасля вайны мы ж галодныя былі, халодныя. Мама зранку падымецца печ тапіць — а я вазьму палачку і вакруг рэчкі хажу. Калі рыба на нераст ідзе, яна ж ікру меціць. І я гэтай палачкай збірала ікру каля берагоў. Прыносіла яе дамой, а мама жарыла — і мы елі (плача. — Заўв. «Анлайнера»)… А помню яшчэ з дзевачкай лавілі рыбу пляцёнымі кошыкамі. Патопчамся па старой рацэ, патопчамся — і пападалі ў той кошык рыбы. Тады адзін хлопчык нам паказаў добрае места: калі паводка ідзе, рыба пападае ва ўпадзіны. Вада сходзіць — а рыба ў ямах застаецца. І мы столькі шчукаў налавілі!»
Трохі расказвае пра пасляваенныя сплавы і рачны побыт Рума яшчэ адна мясцовая жыхарка — Зоя Мікалаеўна. Яна нарадзілася ў 1936-м.
«Я ўжо бальшая была, а мы станавіліся на броўны, каб пракаціцца! Часам з тых дрэваў атрымліваўся застой — яны ж адно на адно заскокваюць. Дык тады ўжо людзі бягуць, памагаюць, штурхаюць! А то ж на дзярэўню пойдзе вада!»
Зрэшты, Іслач выходзіла з берагоў і залівала Рум нават без затораў ад плытоў. Жанчына ўспамінае, як у вясновыя паводкі з двароў у нізінах пераганялі ў высокія месцы свойскую жывёлу.
Бацька — плытагон. «Сплаўляў лес у Гродна, на запалкавую фабрыку»
Неўзабаве да аповедаў пра воднае мінулае вёскі падключаюцца яшчэ дзве жыхаркі. Бацька Ніны Уладзіміраўны, у дзявоцтве — Васілеўскай, быў плытагонам яшчэ «за польскім часам».
«Звалі бацьку Уладзімір Ільіч, як Леніна, — смяецца жанчына, адрываючыся ад фарбавання плота. — Ён быў 1910 года нараджэння. Высокі, моцны — такія і патрэбны былі, каб устаяць на тых плытах!»
Мужчына сплаўляў плыты такім маршрутам:
«Спачатку ў Бярэзіну, потым у Нёман. У Гродне была запалкавая фабрыка, і на яе наш мясцовы пан адпраўляў лес».
Колькі бацьку ўдавалася зарабіць на такой сезоннай працы, Ніна Уладзіміраўна не ведае. Мама ў тых жа памешчыкаў працавала служанкай.
«Памятаю, мама ўспамінала пані Свяржэўскую. Вёска Чэрнікі, Сябрынь — там былі іх уладанні. Дапамагала кухару ў маёнтку, як гувернантка суправаджала на шпацырах. У Руме ў той час было культурнае жыццё: у нашым доме быў участак паліцэйскі, у наступным — школа, далей — бібліятэка. Ну і потым, ужо пасля вайны, таксама было добра».
На сценах хаты Ніны Уладзіміраўны — старыя фатаграфіі. Там і плытагон Уладзімір Ільіч, і яго жонка. Ёсць і больш раннія здымкі, яшчэ часоў Расійскай Імперыі.
«Бабулю звалі Магдалена Аляксандраўна, дзеда — Юрый Мікалаевіч Бацян. Яны калісьці былі на заробках у Піцеры. Бабуля там працавала ў бальніцы пры гінеколагу, дзед афіцыянтам быў. Падчас рэвалюцыі вярнуліся назад, дадому. Бабуля прыехала пры капялюшыках, пры пярсцёнках. А тут — голад. Дзед ад нуды, ад тугі і памёр. А бабуля стала прымаць роды па ўсіх ваколіцах — такім чынам і выжыла».
Са свайго двара выглядае яшчэ адна мясцовая жыхарка. Гэта сваячка Ніны Уладзіміраўны.
«Мой дзядзька, Захар Ільіч, быў старэйшым братам Уладзіміра Ільіча, ён нарадзіўся аж у 1898-м, — расказвае суседка. — Ведаю, што ён абмяраў румы — гэтыя штабялі бярвення на беразе. Мы неяк на гарышчы нават знайшлі прыладу, якой на дрэве штампавалі нумар або дату. Напрыклад, 5 верасня 1915 года…»
Не проста Рум, а цэлы Ізабэль-порт
Алена, аўтарка суполкі «Воложин. Городские легенды» ў Facebook, займалася вывучэннем гісторыі сваёй сям'і, а заадно праштудзіравала і мінулае незвычайнай вёскі. Знойдзенае дзяўчына звяла ў артыкул «Гісторыя старажытнага Рума». Яго цяпер, бывае, паказваюць адзін аднаму з тэлефонаў мясцовыя жыхары.
У рэвізскіх казках за 1795 год, а прасцей кажучы, у «перапісах», якія на беларускіх землях праводзіла Расійская Імперыя, гэтая вёска на Іслачы ўжо згадваецца.
Зыходзячы з тэкстаў краязнаўцаў, спачатку тут была канчатковая прыстань, адкуль разыходзіліся «гарадскія» тавары, прывезеныя з-за Нёмана. З валожынскіх таргоў праз Рум, наадварот, дастаўлялі тавары ў Любчу і Гродна. З часам галоўнай прадукцыяй, якая ішла па вадзе, стаў лес.
Цікавы момант: на некаторых старых картах, ды і ў іншых дакументах дзесьці да сярэдзіны XIX стагоддзя можна ўбачыць яшчэ адну назву населенага пункта — Ізабэль-порт.
На думку Алены, гэтая назва больш старая. Дзяўчына цытуе налібоцкага краязнаўца Пракопчыка, які прапаноўваў такую версію: першая частка назвы «Забель» з'явілася ад прозвішча Забела — Забелаў порт, якое сустракаецца і цяпер у Валожынскім раёне.
Сама Алена знайшла цікавы факт, з якога складаецца больш рамантычная здагадка:
«Аказваецца, з 1782 па 1803 год валожынскія землі належалі Адаму Казіміру Чартарыйскаму, і толькі ў 1803 годзе ён прадасць іх графу Тышкевічу за 100 тысяч злотых. Супадзенне ці не, аднак жонку Адама Казіміра звалі Ізабэла Дарота (у дзявоцтве Флемінг). Княгіня ў маладосці была вельмі прыгожая, таму адчайна і з задавальненнем кружыла галовы ўсяму мясцоваму і сталічнаму бамонду.
Ізабэла была не толькі прыгожая, але і разумная: ужо ў дарослым веку захапілася палітыкай і разбіралася ў ёй так, што польскія патрыёты-арыстакраты глядзелі на яе як на багіню. У вельмі паважным узросце Ізабэла занялася літаратурай для народа і напісала вельмі тлумачальную сялянскую энцыклапедыю для землеўладальнікаў «Пілігрым ў Дабраміле». Без сумневу, прыгожая і разумная княгіня была вартая таго, каб яе імем была названая вёска-порт ці нават які-небудзь горад».
Старажылы Рума, з якімі пагутарылі журналісты, дзеляцца на тых, хто пра другую назву нешта чуў, і на тых, хто над ёй пасмейваецца:
«Ну вы ўспомнілі… Гэта калі было, пры цары Гароху!»
Але партовае мінулае ніхто не аспрэчвае. Таму што людзі на свае вочы бачылі, як плыты з лесам «плылі і плылі»!
«Я перакінуў дзяцей за борт». Як затануў «Адмірал Нахімаў», пры катастрофе якога загінулі тры беларусы
Паром праз Мора Герадота. Ад Лунінца да Петрыкава: рэпартаж з неймавернага Палесся
«Людзям цікавы вясковы дзвіж». Бабруйскі дальнабойшчык расказаў, як ператварыў дваравую дыскатэку пад Глускам у культурны феномен
Ці можна вярнуць разбуранае 100 год таму? Дубавец — пра «Дом» Горвата
Знаёмая аддала мінчуку стары вясковы дом на хутары — той ператварыў яго ў шэдэўр
Каментары
Так гэта і ёсць той стары канал, дзе рэчышча выпрамлялі і дзе рабілі рум.
А пасля гэтае адгалінаванне паступова засохла. І гэта адбывалася яшчэ ў апошнія дзесяцігоддзі.
Ніжэй па цячэнню таксама ёсць падобнае: рака кідае той лесасплаўны канал і пракладвае новае рэчышча па балоту.
Да крынічных вод, свтлых, як вясна.
Там яе няма, паляцела ў свет,
Наша рэчанька высахла да дна.