Былы выкладчык Іняза перайшоў на беларускую ў эміграцыі. Ён разважае пра лёс універсітэта, беларусаў за мяжой і адрозненне нас ад палякаў
Аляксей Правалоцкі звольніўся з МДЛУ пяць гадоў таму, але, прызнаецца выкладчык, згадвае мінулае месца працы ўсё менш. Цяпер ён вядзе прыватныя заняткі і піша апавяданні — на англійскай і беларускай мовах. Распыталі пісьменніка пра жыццё ў Адэсе і Варшаве, творчасць і тое, што застаецца для яго важным у Мінску.
Аляксей Правалоцкі нарадзіўся ў Мінску. Вучыўся і 10 гадоў выкладаў у МДЛУ на кафедры тэорыі і практыкі перакладу. У лістападзе 2020 года, пасля пратэстаў, палітычных адлічэнняў і крымінальных спраў супраць студэнтаў, звольніўся з універсітэта і выехаў спярша ў Кіеў, пасля — год і два месяцы пражыў у Адэсе.
Перад пачаткам поўнамаштабнай вайны ва Украіне пераехаў у Варшаву. Цяпер разам з жонкай і двума сабакамі жыве на Старой Ахоце — варшаўскім раёне, які вельмі нагадвае яму любімую мінскую Асмалоўку.
У 2024 годзе ў «Янушкевіч» выйшаў дэбютны зборнік аўтара — «Жыццё ў дванаццаці апавяданнях», які перамог у літаратурным конкуре «Шуфлядка» і цяпер намінаваны на прэмію Ежы Гедройця. У 2025 выдавецтва Gutenberg выпусціла другую кнігу пісьменніка — «Цягнік да Познаня». Цяпер Правалоцкі рыхтуе да выдання трэці твор.
«Суіснаваць з тымі людзьмі было немагчыма»
«Наша Ніва»: Хутка будзе пяць гадоў, як вы пайшлі з МДЛУ. Што вы цяпер думаеце пра тое рашэнне і як згадваеце ўніверсітэт?
Аляксей Правалоцкі: Я заўсёды думаў, што калі пайду з «ін'яза», то мне будзе вельмі цяжка. Але тыя падзеі былі настолькі вырашальнымі, што я быў вельмі задаволены, калі пайшоў. У мяне ніколі не было настальгіі наконт «ін'яза». Разумеў, што 10 гадоў — добры тэрмін, каб адыходзіць. Я часта думаю пра гэта, але ўсё менш і менш.
Ужо ніхто, каго я ведаю, там не працуе. Там засталіся тыя, з кім я ніколі не размаўляў, тыя, якія расчаравалі мяне сваімі паводзінамі. А тыя, якія не расчаравалі, пайшлі.
Расчаравала індыферэнтнасць, якая была там. Адсутнасць пазіцыі. Цяжка было суіснаваць у той час з тымі людзьмі. Гэта іх права і іх жыццё, але, калі казаць пра мяне, — мне было не вельмі прыемна. Можа, гэта адна з прычын, чаму мне было не так цяжка звальняцца.
НН: Нядаўна МДЛУ перайменавалі ў БДУЗМ. Як вы да гэтага паставіліся?
АП: Няма ніякіх думак наконт гэтага, проста неяк упісваецца ва ўсю гэтую гісторыю. Не тое, каб я заўсёды любіў назву МДЛУ, але цяпер для мяне знікла ўнікальнасць, яе асаблівасць. Гэта цяпер як філіял БДУ. Назва, вядома, не самае галоўнае. Але было непрыемна бачыць, як адзін чалавек нешта кажа і ўсе пачынаюць рабіць яму прыемна.
Калі я звальняўся, мяне спыталі «А вы вернецеся, калі ўсё гэта зменіцца?». Мне вельмі запомнілася «усё гэта» — бо тры чалавекі тады мне так сказалі, але ніхто не казаў наўпрост, што «ўсё гэта»? Адказаў, што так, вярнуся. Але калі мы выехалі ў Адэсу, потым — у Варшаву, я зразумеў, што, каб я вярнуўся, павінны адбыцца такія працэсы… Гэта ўжо немагчыма.
«Калі б мне прапанавалі на тыдзень паехаць у Нью-Ёрк, Лондан, Мельбурн ці Адэсу, я б паехаў у Адэсу»
НН: Вы ведалі, што будзеце рабіць пасля ўніверсітэта? Якія былі планы?
АП: Нічога не было, я ведаў толькі, што мы паедзем (з жонкай — НН). Нават не ведаў, куды дакладна. Спачатку паехалі ў Кіеў, пасля — у Адэсу. За два тыдні перад вайной мы пераехалі ў Варшаву — думалі, што хутка вернемся. Нават не бралі рэчаў на лета.
НН: Як вам спадабалася ў Адэсе?
АП: Гэта прыемны горад, але там цяжка працаваць. Туды прыязджаюць адпачываць. Я не вельмі захапляюся морам — люблю глядзець на яго, але гэта ўсё. Любіў прыходзіць туды з кнігай, чытаць, глядзець.
Але я вельмі люблю Адэсу. Калі б мне прапанавалі на тыдзень паехаць у Нью-Ёрк, Лондан, Мельбурн ці Адэсу, я б паехаў у Адэсу. Ёсць нейкі шарм у гэтага горада. Туды прыемна прыязджаць, але я разумею, што летам там спёка вялікая: нават ноччу было +35°C, было цяжка.
Чуткі пра вайну з’явіліся ў верасні, можа, у жніўні. Гэта было ў паветры, але ніхто не ведаў дакладна. У мяне ў Адэсе быў сябар амерыканец, ён сказаў, што хутка нешта пачнецца. І што ён пераедзе ў Вугоршчыну, Славакію. Праз яго мы зрабілі гэта хутчэй, чым гэта можна было зрабіць. Выехалі 14 лютага 2022 года.
«Пісаў на англійскай мове, потым перакладаў на беларускую»
НН: Чым вы займаліся ўжо ў Адэсе і пасля?
АП: Я ўсё жыццё пісаў. У мяне ёсць блог на англійскай мове, дзе я пішу пра літаратуру, кіно, музыку, увогуле пра мастацтва. І апавяданні пісаў усё жыццё.
Калі мы былі ў Адэсе, з’явілася прапанова пісаць для амерыканскай аплікацыі апавяданні на англійскай мове. Гэта для людзей, якія любяць слухаць гісторыі перад сном. І я пачаў пісаць ім англійскамоўныя апавяданні. Былі абмежаванні — нельга пісаць пра сэкс, пра ежу. Але гэта была цікавая даволі дзейнасць, мне падабалася. Было гэта толькі для амерыканскай аўдыторыі.
Зараз тыя апавяданні я ўжо не пішу, пішу іншыя апавяданні па-беларуску (гаворка пра кнігі — НН). Выкладаю. Вёў курсы для рэпрэсаваных студэнтаў, якія цяпер праходзяць навучанне ў Нарвегіі ці Германіі. Гэта было важна, таму што хацеў дапамагчы. Я пагадзіўся амаль адразу — гэта не было грашовае пытанне.
Потым я пісаў першую кнігу. Частку пісаў на англійскай мове, потым перакладаў на беларускую. Гэта была тэрапія, напэўна.
Ёсць такі амерыканскі пісьменнік Рычар Ейтс, ён напісаў раман «Рэвалюцыйная дарога». Там ёсць фраза пра тое, што існаваць з бездапаможнасцю можна, але з безнадзейнасцю — амаль немагчыма.
Калі робішся эмігрантам, асабліва ў тых абставінах, як мы выязджалі, заўсёды ёсць нейкая бездапаможнасць, безнадзейнасць. І з бездапаможнасцю сапраўды нічога не можаш зрабіць у Варшаве ці Адэсе. А з безнадзейнасцю можна — і для мяне гэта літаратура.
Калі я пісаў англійскія апавяданні, там таксама была Беларусь. Можа, гэта былі амерыканскія рэаліі, але я апісваў Беларусь. Потым я пачаў пісаць першую кнігу і зразумеў, што мне прыемна перайсці на беларускую мову. Другую кнігу я пісаў ужо цалкам па-беларуску.
«Адчуванне, што табе чагосьці бракуе, а ў астатніх людзей гэта ёсць»
НН: Як напісанне кнігі дапамагае надзеі?
АП: Гэта дае магчымасць напісаць пра Беларусь і пра людзей, якія там. Вядома, другая кніга пра палякаў, але першая амаль што цалкам пра Беларусь. Цяпер я скончыў трэцюю кнігу, там таксама шмат што завязана на Беларусі. Ты пішаш пра тыя вуліцы, паветра, людзей — нібыта вяртаешся, падтрымліваеш той край, што быў тваёй часткай амаль 35 гадоў жыцця.
Бо жыццё эмігранта — яно цяжкае жыццё. У кнізе ёсць метафара пра каталіцкі пашпарт. Неяк я зайшоў у касцёл Святога Роха ў Беластоку і зразумеў, што адчуваю сябе крыху дыскамфортна.
Адчуванне, што табе чагосьці бракуе, а ў астатніх людзей гэта ёсць. Нібыта ў цябе няма каталіцкага пашпарта, якога не існуе. Табе нестае таго, чаго няма, — у гэтым сутнасць эмігранцкага жыцця, мне падаецца.
Калі я пісаў першую кнігу і другую, я не збіраўся пісаць пра эміграцыю. Але нельга не пісаць пра эміграцыю, калі ты эмігрант. Прынамсі цяпер — можа, пройдзе час і я гэта зраблю.
НН: Першая кніга амаль цалкам пра жыццё ў Беларусі. Колькі ў ёй аўтабіяграфічнага?
АП: Я бы не хацеў, каб яе называлі аўтабіяграфічнай. Ёсць некаторыя захапленні галоўнага героя, якія мне зразумелы, ёсць некаторыя размовы, якія маглі адбыцца. Але нават размовы — усё гэта адфільтравана, я крыху змяняў.
Напрыклад, «Дзед Ісаак» — гэта першы аповед. Ён крыху аўтабіяграфічны, таму што сапраўды мой прадзед быў у Амерыцы, гэта быў дакладна той самы карабель, якія я апісваю ў кнізе. У прадзеда было 25 даляраў у кішэні. Ён быў там, вярнуўся. Казаў гэтае слова «моней», а не «мані».
Ён вярнуўся ў беларускую вёску, а яго брат застаўся ў Канэктыкуце. Заўсёды хацеў напісаць пра свайго прадзеда, бо яго гісторыя мяне вельмі ўразіла ў дзяцінстве. І гэта таксама тэма вяртання, якая цяпер для мяне самая галоўная. У новай кнізе пра яе будзе шмат.
«Людзі цікавяць мяне»
НН: Чаму захацелася пісаць па-беларуску?
АП: Цікава, што я пачаў пісаць па-беларуску, ужо калі выехаў. Напэўна, гэта дазваляе ў метафізічным сэнсе вярнуцца назад — праз мову.
Тычыцца гэта не толькі таго, што я пачаў пісаць.
Я пачаў больш чытаць беларускай літаратуры, глядзець беларускія фільмы, слухаць беларускую музыку. З’явіліся думкі: «Чаму я выкладаў па-руску? Чаму я пісаў па-англійску?». Шкада, што гэта не здарылася раней.
Калі выкладаеш, ёсць нейкія клішэ, якія застаюцца ў галаве. Са студэнтамі сустракаешся часам раз на тыдзень — і хацелася ім як найхутчэй і больш данесці, таму выкарыстоўваў рускую мову. У маім блогу ёсць некалькі апавяданняў па-руску.
Дагэтуль па-беларуску мне прасцей пісаць, чым размаўляць, але ўжо гэта лягчэй. І гэта прыемнае пачуццё.
НН: Чым фатаграфія вам дапамагае ў пісьменніцтве?
АП: Мае любімыя фатографы — Анры Карцье-Брэсон і Вівіян Маер. Не ведаю, ці ёсць у мяне талент да гэтага, але я набыў стары фотаапарат і, калі вандрую куды-небудзь, магу рабіць на яго здымкі. Гэта мяне цікавіць. Новая кніга — там будзе шмат пра фатаграфію.
Аднойчы набыў ці атрымаў у падарунак фотаальбом Рабера Дуано. Гэта французскі фатограф, які рабіў чорна-белыя здымкі Парыжу і іншых гарадоў.
Калі ў мяне няма ідэй, то я проста разгортваю гэту кнігу, гляджу на фатаграфію і пішу. Мае любімыя фатографы тыя, якія распавядаюць гісторыі. Мне нецікавыя будынкі, горы, мора — я люблю людзей на фотаздымках.
Людзі цікавяць мяне. Як казаў Джойс, I have never met a bore («Я ніколі не сустракаў нуднага чалавека»). Ёсць яшчэ фраза, што ў Лондане, калі не памыляюся, кожны твар распавядае гісторыю. І я адчуваю гэта ў Варшаве. Таму я люблю гарады.
«Мне падабаюцца сталыя людзі ў Варшаве»
НН: У другой кнізе вы шмат апісваеце менавіта палякаў. Што вы пра іх зразумелі?
АП: У нас шмат супольнага. Часам яны падаюцца нават больш закрытымі. Мне падабаюцца сталыя людзі ў Варшаве. Ёсць у іх нейкая шляхетнасць, выкшталцонасць — як яны апранаюцца, як яны глядзяць. Мне вельмі падабаецца, што іх жыццё працягваецца ў 80 гадоў.
Напэўна, я не часта заўважаў гэта ў Беларусі, бо гэтага было вельмі мала. Ёсць у іх пэўны нацыяналізм, але мне ён падаецца натуральным, калі прааналізаваць гісторыю гэтага краю.
Вельмі люблю польскае мастацтва, польскае кіно, джаз. І гэта геаграфічна блізка да нас — таму тое, што яны робяць, мне падаецца зразумелым.
НН: У другой кнізе вы шмат параўноўваеце Асмалоўку са Старой Ахотай у Варшаве. У чым гэта падабенства?
АП: Архітэктура. Будынкі крыху вышэйшыя тут за Асмалоўку, але тым не менш. І колер там больш такі жоўты, тут можа больш белы. Асмалоўка была такім месцам цёплым, таму што яна неяк была ў цэнтры і пры гэтым абмежавана. Таксама і тут. Старая Ахота, Фільтры — гэта такая частка ў цэнтры, але пры гэтым вельмі ціхая, спакойная. І прыемныя людзі, спакой, які мне вельмі падабаецца. Нам цяжка пераехаць адсюль (Старой Ахоты — НН), мы пераязджалі ўжо — і мы цяпер, можа, за дзве хвіліны жывём ад першага месца.
НН: Як вы адчуваеце сябе ў Варшаве?
АП: У розныя часы па-рознаму. Я вельмі люблю Варшаву ўвесну, летам. Мая любоў крыху мінае ў лістападзе і снежні, вяртаецца ў сакавіку-красавіку. Мне падабаецца, што Варшава настолькі вялікая, што кожная яе частка — як іншы горад крыху.
Падабаецца, што палякі шануюць гісторыю. Каля вуліцы, дзе мы цяпер жывём, калісьці хаваўся яўрэйскі піяніст Уладзіслаў Шпільман — там вісіць адмысловая шыльда. Захапляюся польскімі музеямі, бо ў іх адчуваецца любоў да гісторыі. Гэта горад, які можна адкрываць зноў і зноў.
«Шукаць усе магчымыя шляхі, каб палітвязні выйшлі на свабоду»
НН: Вы не палітык, але, як вам здаецца, што трэба рабіць, каб «усё гэта» ў Беларусі змянілася?
АП: Не ведаю, што тут можна зрабіць. Напэўна, шукаць усе магчымыя шляхі, каб гэтыя людзі (палітвязні — НН) выйшлі на свабоду. Добра, што зараз вызвалілі людзей. У мяне няма ніякіх рэцэптаў.
Я падтрымліваю, думаю і маю надзею, што гэта ўсё скончыцца. Калі выйдуць людзі — гэта будзе толькі першы этап. Нам трэба будзе пасля пачынаць жыццё нанова і я не ведаю, як гэта будзе адбывацца. Складана ўявіць, што такое можа адбывацца ў ХХІ стагоддзі.
Тым, каму цяжка ў эміграцыі, трэба знайсці сябе. Паспрабаваць зразумець, што прынамсі на некаторы час гэта твой дом. Няма нічога дрэннага ва ўспамінах і я хачу пазычыць людзям, каб іх успаміны заставаліся. Бо гэта нас падтрымлівае. Але разумець, што гэта іншае жыццё, і трэба неяк прызвычайвацца да яго.
У Адэсе яшчэ ў мяне было адчуванне, што я не маю права казаць што-небудзь пра Беларусь, нават цяпер яно ёсць. Проста не маю маральнага права даваць нейкія парады, казаць, што былыя палітвязні робяць нешта не тое. Тое, што ў маіх думках заўсёды гэтыя людзі і гэтая краіна, гэта дакладна.
«У эміграцыі адчуваеш сябе ў стане бязважкасці»
НН: Вы бы хацелі вярнуцца ў Беларусь?
АП: Заўсёды згадваю гісторыю з Набокавым. Ён тады жыў у Амерыцы ці Францыі, я не памятаю. Яны з журналісткай размаўлялі пра цяжкія часы, Сталіна. Яна спытала ў яго: «Ці хацелі б вы вярнуцца?». І ён кажа: «Першым цягніком».
Упершыню калі чытаеш гэтую гісторыю, можа незразумела быць. А цяпер я разумею гэта вельмі добра. Ты можаш крытыкаваць, а потым сказаць «першым цягніком». Можа, не першым, другім — але ў мяне заўсёды ёсць думкі, што вяртанне адбудзецца. Мне цяжка зразумець, што я буду адчуваць, калі буду там.
Мне было б вельмі непрыемна прачнуцца аднойчы і зразумець, што я не хачу вярнуцца.
НН: Што першае ў Мінску хацелася б зрабіць?
АП: Я часам думаю, калі б у мяне быў адзін дзень там, што б я зрабіў. Напэўна, прайшоўся бы. Прыехаў бы ў Асмалоўку, прайшоўся бы па нейкіх вуліцах, паглядзеў бы на «ін'яз» з новай назвай. Пашпацыраваў бы па Батанічным садзе, зайшоў бы ў кавярню, любімы бар — Sweet & Sour. Сустрэўся бы з людзьмі, з якімі не магу сустрэцца цяпер, бо яны толькі зрэдку прыязджаюць сюды. Ведаю дакладна, што было б што рабіць.
У эміграцыі адчуваеш сябе ў стане бязважкасці, я пішу пра гэта ў адным з апавяданняў. Ты ходзіш па зямлі, але адчуванне, нібыта ў бязважкасці. І гэта таксама пра эміграцыю. Чым больш праходзіць часу, тым больш натуральным і лагічным падаецца жыццё тут.
Абвешчаны поўны спіс намінантаў на прэмію імя Ежы Гедройця
Лінгвістычны ўніверсітэт цяпер будзе звацца іначай. Ранейшую назву Лукашэнка палічыў «мацернай»
«Стаяць на сваім, кожны наколькі можа!» Вялікая гутарка з Наталляй Дулінай пра гопнікаў з ГУБАЗіКа, Калеснікаву і што там у каго ў калоніі
«Як сын высокапастаўленага сілавіка выбраў беларушчыну». Вось што «Наша Ніва» пісала пра кнігі з лонг-ліста Гедройця
Каментары