«Страцілі ўсё, акрамя жыцця». 85 гадоў таму ўнука прэзідэнта Гродна вывезлі з горада ў чамадане — зараз ён па крупінках узнаўляе гісторыю сям'і
Эндру Стэмпнеўскага вывезлі з Гродна ў чамадане, каб выратаваць ад НКУС. Яго бацька загінуў у савецкім лагеры, а дзед — у нямецкім. Сам Эндру дзіцем прайшоў з маці ссылку ў Казахстан і разам з войскам Андэрса патрапіў у Палестыну. Большую частку жыцця ён правёў у ЗША. Амаль праз 86 гадоў Эндру прыехаў у Польшчу — даведацца больш пра сваіх продкаў і расказаць гісторыю сям'і.
Журналісты MOST і Hrodna.life паразмаўлялі з Эндру і яго сям'ёй падчас іх візіту ў Беласток.
За апошнія пяць гадоў гэта ўжо другая паездка Эндру ў польскі Беласток — на радзіму маці. Першы раз ён прыязджаў з жонкай Шэран у 2022 годзе, каб наведаць Музей памяці Сібіры — ён спецыялізуецца на тэме палітычных рэпрэсій і ссылак палякаў у перыяд Расійскай імперыі і Савецкага саюза.
Праз тры гады Эндру і Шэран вярнуліся — і ўзялі з сабой дзяцей і ўнукаў, каб тыя лепей даведаліся пра складаную сямейную гісторыю.
Пенсія на яхце і выпадковая сустрэча ў гавані: як Эндру зацікавіўся гісторыяй сям'і
Цікавіцца сваімі каранямі Эндру пачаў толькі ў 2010-х, калі яму было ўжо за 70. Тады ён жыў бесклапотным жыццём вайсковага пенсіянера і некалькі гадоў хадзіў з жонкай на яхце ўздоўж усходняга ўзбярэжжа ЗША і па Карыбскіх астравах.
Усё змянілася, калі ў адной з бухт падчас стаянкі яны пазнаёміліся з палякамі. Тыя расказалі яму аб ссылках у Сібір і расстрэлах польскіх афіцэраў у Катыні.
— Тады я паспрабаваў нешта ўспомніць аб сваёй сям'і. Да таго моманту ўжо асабліва не было ў каго пытацца. Пошукі прывялі мяне ў Беласток. У гэтым горадзе нарадзілася мая мама - Ірэна Седлецкая, якая выйшла замуж за Збігнева Стэмпнеўскага.
Бацька Эндру, Збігнеў Стэмпнеўскі, быў сынам Эдуарда Стэмпнеўскага — вядомага ў Гродне фармацэўта і ўладальніка аптэк. Ён кіраваў цяперашняй аптэкай-музеем на Савецкай плошчы і валодаў аптэкай на вуліцы, якая сёння носіць імя Антонава.
У 1922 годзе Гарадская рада абрала Эдуарда Стэмпнеўскага прэзідэнтам Гродна. Яго выбралі пасля працяглага крызісу, выкліканага смерцю ранейшага кіраўніка горада Эдварда Лістоўскага. Тады доўгі час польская нацыянальная, сацыялістычная і яўрэйская фракцыі не маглі дамовіцца па пытанні прэзідэнта і яго намесніка. Стэмпнеўскі ў выніку займаў гэтую пасаду да добраахвотнай адстаўкі ў снежні 1926 года (гэтае рашэнне ён прыняў перш за ўсё з-за канфлікту з беластоцкім ваяводам). Пасля сыходу з пасады ён працягваў працаваць дырэктарам аптэкі (да 1939 года), быў вядомы як дабрачынца, падтрымліваў гродзенскі тэатр.
Падарожжа ў чамадане
У верасні 1939 года пачалася Другая сусветная вайна. Нямеччына напала на Польшчу з захаду, а праз 17 дзён СССР увайшоў з усходу. Нягледзячы на ўзрост, Эдуард Стэмпнеўскі як адстаўны афіцэр быў мабілізаваны ў польскую армію — працаваў у шпіталі. У час эвакуацыі праз тэрыторыю Літвы трапіў у савецкі палон. Ягоны сын Збігнеў, бацька Эндру, пайшоў на фронт і таксама трапіў у рукі НКУС.
Савецкія войскі занялі Гродна 23 верасня 1939 года. Эндру (тады яшчэ Анджэй) нарадзіўся праз месяц — 25 кастрычніка.
— Наколькі мне вядома, бацька быў забіты ў Катынскім лесе, як і тысячы іншых польскіх афіцэраў і прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Мы даведаліся ў музеі ў Беластоку, што рускія заахвочвалі зняволеных пісаць лісты сваякам. Атрымаўшы адказ, яны фіксавалі імёны і адрасы. Пазней менавіта гэтых людзей — сваякоў арыштаваных і забітых афіцэраў — высылалі.
Збігнеў Стэмпнеўскі быў вязнем савецкага лагера ў Старабельску на тэрыторыі Украіны. Яго расстралялі ў Харкаве.
Аднак у Польшчы паняцце Катыні часта пашыраюць, маючы на ўвазе расстрэлы польскіх ваеннапалонных НКУС у розных месцах. Усё гэта лічыцца часткай ваеннага злачынства органаў НКУС, якія ў 1940 годзе пакаралі смерцю каля 22 тыс. польскіх салдат. Эдуард Стэмпнеўскі змог уцячы з савецкага палону і вярнуцца ў Гродна ў пачатку 1944 года. Ён зноў пачаў працу ў сваёй аптэцы, але ў траўні таго ж года быў арыштаваны немцамі за дапамогу Арміі Краёвай і вывезены ў лагер у Штутгаф (сёння — Sztutowo у Польшчы), дзе неўзабаве памёр.
У дом Стэмпнеўскіх у Гродне, дзе жыла Ірэна з немаўлём Эндру, прыйшлі прыкладна 13 красавіка 1940 года. Па словах Эндру, маці далі 10 хвілін на зборы.
— Яна расказвала, што засунула мяне, амаль шасцімесячнае немаўля, у чамадан. Так яна хавала мяне ад расейцаў. Баялася, што адбяруць. Думаю, яна магла даць мне нешта заспакойлівае, каб я спаў — усё ж яе муж і свёкар былі фармацэўтамі, і яна ведала, што робіць. Пазней я жартаваў, што такім невысокім вырас таму, што мама ў дзяцінстве перавозіла мяне ў валізцы. І бацька, і дзед былі высокія.
Шэран дадае, што невысокі рост яе мужа — наступства дрэннага харчавання ў раннім дзяцінстве, якое ён правёў у ссылцы.
Першыя ўспаміны: джыпы, намёты і гульні з арабскімі дзецьмі
Ірэну з немаўлём саслалі ў Казахстан, дзе ёй даводзілася цяжка працаваць. Але нечакана сям'і пашанцавала.
— Мы змаглі выбрацца з Казахстана дзякуючы арміі генерала Андэрса. Мы з мамай апынуліся ў патрэбны час у патрэбным месцы. Нас узялі з сабой і запісалі як вайскоўцаў. Так мы і ўратаваліся.
Фарміраванне войска Андэрса пачалося ўлетку 1941 гады пасля падпісання дамовы паміж СССР і польскім урадам у выгнанні. Савецкія ўлады аб'явілі амністыю для польскіх грамадзян, якія знаходзіліся ў лагерах і ссылцы, і дазволілі стварэнне польскай арміі на тэрыторыі СССР. Камандуючым быў прызначаны генерал Уладзіслаў Андэрс, вызвалены з Лубянскай турмы.
Армію фармавалі з былых зняволеных, дэпартаваных і ваеннапалонных палякаў, але з-за недахопу забеспячэння і напружанасці з савецкім бокам у 1942 годзе польскія часткі былі эвакуіраваны ў Іран і працягнулі баявы шлях на баку саюзнікаў. Усяго дзякуючы фармаванню войска Андэрса з СССР змаглі выбрацца каля 78 тыс. польскіх вайскоўцаў і амаль 40 тыс. цывільных, такіх як Ірэна і яе сын Эндру.
— У войску мы дапамагалі на кухні. Першыя дзіцячыя ўспаміны ў мяне якраз звязаны з гэтымі вайсковымі падзеямі. Я памятаю, як каталіся на джыпе і мне давалі нават паруліць. Разам з войскам Андэрса мы прайшлі шлях праз Іран, Ірак і ў выніку апынуліся ў Палестыне.
У войску Андэрса Ірэна пазнаёмілася са сваім будучым мужам, айчымам Эндру.
— У Палестыне мы жылі ў доме араба ў якога было шэсць жонак. Яны мыла варылі. У школу я пайшоў у Іерусаліме. Памятаю польскіх, яўрэйскіх і арабскіх дзяцей. Мы гулялі разам і разумелі адзін аднаго.
«Страцілі ўсе — акрамя жыцця»
У 1948 годзе на тэрыторыі былой брытанскай Палестыны была абвешчана дзяржава Ізраіль. Большасць палякаў з войска Андэрса, якое дзейнічала пад брытанскім камандаваннем, да таго часу перабраліся ў Вялікабрытанію. Ірэна са сваім новым мужам і сынам Эндру таксама пераехала ў Лондан. Неўзабаве айчым Эндру знайшоў працу ў адным з амерыканскіх універсітэтаў і ў 1953 годзе забраў сям'ю ў ЗША.
Эндру было 13 гадоў, і ён адзін у новай амерыканскай школе размаўляў з брытанскім акцэнтам, чым і прыцягваў увагу дзяўчат. Праўда, паводле яго слоў, праз паўгода лонданскі акцэнт ён страціў.
Пасля школы гродзенец паступіў у каледж, але, як сам гаворыць, яго больш цікавілі дзяўчаты і піва. У выніку ён пачаў кар'еру ў вайскова-паветраных сілах ЗША, дзе 24 гады адслужыў штурманам.
— У нас амаль нічога не засталося з Гродна і тых гадоў, калі мы былі ў Казахстане і ішлі з войскам Андэрса. Пра гібель бацькі ўжо даведаўся ў Вялікабрытаніі, да гэтага ён быў зніклым без вестак. Я яго ніколі не бачыў, але ведаю, што ён быў добрым чалавекам і шмат усяго рабіў для Гродна. Я ведаю, што маці спрабавала дабіцца кампенсацыі ад польскіх уладаў за згубленую ў Гродне ўласнасць, але беспаспяхова.
Мы, як і многія бежанцы, страцілі ўсё — акрамя жыцця. А многія палякі страцілі нават яго.
Ірэна магла пасля вайны ездзіць у Польшчу, дзе жыла бабуля Эндру. А вось сам Эндру — не. У часы Халоднай вайны вайскоўцы не мелі права наведваць краіны сацлагера. Толькі праз пяць гадоў пасля выхаду на пенсію ён атрымаў дазвол на паездкі — з таго часу ён тройчы бываў у Польшчы.
— Лічу сябе ўдачлівым. Рады, што прыехаў у Польшчу з сям'ёй — каб хоць крыху паказаць, адкуль мае карані, і расказаць гісторыю нашай сям'і. Я сапраўды ганаруся сваім польскім паходжаннем.
Наведаюць Гродна, калі толькі гэта будзе магчыма
Сёння Эндру і Шэран жывуць у Фларыдзе. Яго два сыны ад першага шлюбу — у Аклахоме. Адзін з іх вельмі падобны на свайго дзядулю Збігнева з Гродна. Агульныя рысы з прадзедам Эдвардам таксама прасочваюцца.
Гісторыю сям'і амерыканскія Стемпневские збіраюць па макулінках — у свой час Эндру не паспеў шмат аб чым распытаць маці. Хоць ён і пакінуў Гродна больш за 80 гадоў таму, усё яшчэ нядрэнна размаўляе па-польску. «Толькі палякі называюць маю мову архаічнай», — усміхаецца ён.
На пытанне аб тым, ці наведаюць яны Гродна, калі палітычная сітуацыя ў Беларусі зменіцца, Шэран адказвае першай: «На наступны дзень мы будзем там».
Каментары