«Я сказаў на відэа, што мяне не катуюць — на той момант гэта было праўдай. А праз дзве гадзіны мяне збілі». Украінскі журналіст два гады правёў у расійскім палоне — вось што ён перажыў

Максім Буткевіч. Фота: ZMINA / Людміла Цягнірадна

«Мы наўмысна не дазвалялі сабе думаць пра абмен, каб не расчаравацца»

«Наша Ніва»: Паўгода таму вы вярнуліся з расійскага палону. Як ваша здароўе цяпер?

Максім Бутікевіч: Мне, у прынцыпе, пашанцавала больш, чым іншым. Мяне больш-менш сур’ёзна збівалі толькі двойчы. Астатні час — гэта былі нагрузкі, удары, але нічога асаблівага. Не катавалі так, як некаторых.

Вось, напрыклад, ёсць такі сумнавядомы «тапік» — гэта палявы вайсковы тэлефон. Ён працуе ад маленькай дынама-машыны: круціш ручку — атрымліваецца электрычны ток. Замест таго, каб падключыць яго да іншага тэлефона, яны падключаюць дроты да чалавечага цела — да геніталій, носа, вушэй. І б’юць токам. Мне гэты тэлефон толькі паказвалі, пагражалі, але так і не выкарысталі.

Павялічыць

Максім Буткевіч пасля вяртання з палону, 18 кастрычніка 2024 года. Ён схуднеў на некалькі дзясяткаў кілаграмаў. Фота: Віталь Лысенка

Але адтуль ніхто не выходзіць здаровым. У мяне ёсць праблемы, часткова звязаныя з узростам, — іх ужо не выправіць. Гэта суставы, хрыбет, зрок. Але гэта дробязь. Самае сур’ёзнае — гэта сэрца.

«НН»: А як псіхалагічны стан?

МБ: Шчыра — няпроста. Першыя два-тры месяцы я адчуваў сябе лепш. Але гэта была эйфарыя — сумесь радасці і шчасця ад усяго: магчымасці замовіць каву, пайсці куды захочаш. Ад самога факту, што я іду вуліцамі Кіева. Я разумеў, што эйфарыя скончыцца — пра гэта казала і мая тэрапеўтка. І гэта добра, бо нельга ўвесь час быць у такім стане.

Павялічыць

«НН»: Раскажыце пра дзень, калі адбываўся абмен паміж Расіяй і Украінай. Гэта было на тэрыторыі Беларусі?

МБ: Так, праз Беларусь. У той дзень ранішняя праверка ў калоніі была а дзявятай. Пасля нас выклікалі ў дзяжурную частку. Супрацоўнік сказаў: «А дзесятай у вас этап». Я спытаў: «Куды?» Ён адказаў, што не ведае. Толькі дадаў: гэта ўпершыню, калі этап замовілі на той жа дзень.

У нас было тры версіі. Першая — у бальніцу, бо ў Сяргея, майго пабраціма, сур’ёзныя праблемы са здароўем пасля катаванняў. І ў мяне быў медыцынскі інцыдэнт: аднойчы я страціў прытомнасць. Ціск быў вельмі нізкі, я адчуваў, што паміраю. Яны выклікалі хуткую, каб зняць з сябе адказнасць, але нікуды не павезлі.

Другая версія — што нас павязуць у Расію (Максім знаходзіўся ў калоніі на тэрыторыі «ЛНР» — НН). З восені хадзілі чуткі, што калонію закрыюць і палонных вывезуць.

Трэцяя версія — абмен. Але мы наўмысна не дазвалялі сабе думаць пра гэта, каб не расчаравацца.

Мы сабраліся як на звычайны этап. Хлопцы далі нам з сабой цыгарэт, гарбаты — усё, як заўсёды. Нас павезлі ў іншую калонію, дзе трымалі ваеннапалонных без крымінальных спраў. Там быў вельмі жорсткі шмон — з поўным распрананнем і аглядам. Нас з Сяргеем адвялі ў асобныя памяшканні. Мне далі аркуш фармату A5 і сказалі падпісаць. Я яго перавярнуў — было напісана: «Свидетельство об освобождении». І толькі тады мы ўпершыню дапусцілі думку, што гэта сапраўды абмен.

Павялічыць

Максім Буткевіч пасля ўступлення ў шэрагі Узброеных Сіл Украіны, 6 сакавіка 2024 года. Фота: фэйсбук Буткевіча

«Двое мужчын у балаклавах сказалі, што перадаюць асабістыя вітанні ад Лукашэнкі» 

«НН»: Што было пасля?

МБ: Нас запіхнулі ў аўтазак і павезлі. Пачулі гукі авіярухавікоў — зразумелі, што трапілі на аэрадром. Потым высветлілася, што гэта быў аэрадром у Каменску-Шахцінскім, у Растоўскай вобласці.

Нас затрамбавалі ў «стаканы» аўтазака — так шчыльна, што немагчыма было нават павярнуцца. Рукі — звязаныя, шапкі — на вачах, а зверху яшчэ і скотчам завязалі. Так мы правялі вечар, ноч і раніцу. З сабой у нас было трохі вады — пілі вельмі асцярожна, бо не ведалі, калі зможам пайсці ў прыбіральню.

Потым нас загрузілі ў вайсковы транспартнік ІЛ — проста на падлогу. Пералічылі. І мы паляцелі.

«НН»: Але вы здагадваліся, куды ляціце?

МБ: Я чуў абрыўкі размоў паміж ахоўнікамі. І па тоне, па фразах зразумеў: ёсць два варыянты — Турцыя або Беларусь. І калі самалёт пайшоў на зніжэнне, я падумаў: Беларусь. Так і аказалася.

Нас хутка выгрузілі, перасадзілі ў МАЗы — у параўнанні з аўтазакамі гэта былі проста аўтобусы люкс. Першая каманда была тая самая: глядзець уніз, не падымаць галаву. Але там упершыню далі паесці — выдалі расійскі вайсковы сухпаёк і па паўтары-дзве бутэлькі вады. Дазволілі развязаць рукі, але загадалі есці, не паварочваючыся.

Мы самі звярнулі ўвагу, што на дарожных шыльдах была не толькі расійская мова, але і беларуская. Гэта пацвердзіла: мы ў Беларусі.

Ехалі некалькі гадзін. Калі аўтобус спыніўся, увайшлі двое мужчын у балаклавах. Сказалі, што «вітаюць нас на зямлі Рэспублікі Беларусь» і перадаюць «асабістыя вітанні ад прэзідэнта Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі». І каб у нас не засталося дрэнных уражанняў, далі нам «падарункі» — папяровыя торбы з тушонкай, малаком і яшчэ нейкімі прадуктамі, у асноўным беларускімі, але вайсковымі.

Першая рэакцыя — інстынкт зэка: браць усё з сабой, бо ўсё можа спатрэбіцца. Але мы ўжо разумелі, што на абмене, і не хацелі выглядаць так, быццам рэкламуем Беларусь. На торбах быў надпіс «Рэспубліка Беларусь» і малюнак захаду сонца над балотам. Таму амаль усе вырашылі пакінуць іх у аўтобусе. Але нам сказалі: пакідаць нельга. Давялося ўзяць з сабой — але потым выкінулі.

«НН»: Што адчулі, калі зразумелі, што ўжо на тэрыторыі Украіны?

МБ: Мы ўжо здагадваліся ў дарозе, што гэта можа быць абмен. Але стрымлівалі сябе — не хацелі верыць, каб потым не было яшчэ горш. Эмацыйны стан — галоўнае для вязня. Нельга быць расхістаным — гэта рызыкоўна. Таму мы сябе бераглі.

Добра памятаю валанцёраў, жоўта-блакітныя стужкі, хтосьці раздаваў сцяжкі. Мы так хацелі як найхутчэй апынуцца ў нашых аўтобусах, проста далей — у глыб Украіны, што не было сіл нават на эмоцыі. Але па дарозе яны прыходзілі: я свабодны, я ва Украіне, бачу дарожныя знакі, бачу «Чернігів». Мне не завязваюць вочы. Гэта, здаецца, сапраўды скончылася.

Нас завезлі ў вайсковы шпіталь. Там накармілі, далі магчымасць памыцца, схадзіць у прыбіральню. Выдалі спартыўнае адзенне, сказалі, што турэмнае можна выкідаць. Але я не ўсё выкінуў — і добра, бо пазней гэтыя рэчы спатрэбіліся для Нацыянальнага музея вайны.

Потым нас накіравалі на працэдуру рэінтэграцыі — вяртання ў грамадства, дзе дзейнічаюць чалавечыя правілы. Цягам чатырох тыдняў з намі працавалі псіхолагі. Нас апытвалі: трэба было падрабязна распавесці, што адбывалася з намі цягам гэтых двух з паловай гадоў.

Была і адміністрацыйная частка: аднаўлялі дакументы, банкаўскі рахунак, нумар тэлефона. І самае важнае — дапамагалі апазнаваць людзей, з якімі мы былі ў палоне, у СІЗА, на зоне.

Павялічыць

Максім Буткевіч пасля вызвалення з расійскага палону на сустрэчы прэзідэнта Уладзіміра Зяленскага з прадстаўнікамі ўкраінскай грамадзянскай супольнасці, 23 кастрычніка 2024 года. Фота: Офіс прэзідэнта Украіны

«Чыталі урыўкі з прамоў Пуціна і прымушалі палонных паўтараць» 

«НН»: Што было з вамі ў палоне?

МБ: Усюды парушэнне Жэнеўскіх канвенцый. Усюды.

Мяне ўзялі ў палон 21 чэрвеня 2022 года, на поўдні ад Лісічанска. Нас везлі паўтара сутак, з перасадкамі — БМП, грузавікі, легкавікі. Начавалі дзе-небудзь па дарозе — я дакладна не ведаю дзе. І гэты этап быў самым небяспечным. Там можаш проста «знікнуць». Калі хтосьці псіхічна нестабільны — цябе могуць проста забіць.

Мяне збілі на наступны дзень у палоне — на перасылцы, у месцы, дзе мы начавалі. У ахоўнікаў былі балаклавы, і нас гэта нават супакойвала: значыць, мы, можа, выжывем. Бо твар хаваюць звычайна толькі тады, калі не хочуць, каб іх пазналі. Але адзін з афіцэраў быў псіхічна неўраўнаважаны — я б сказаў, з псіхасэксуальнымі праблемамі. Ён кпіў з хлопцаў, распытваў, дзе іх жонкі, і распавядаў, што «цяпер з імі робяць» — у самых непрыстойных падрабязнасцях. Гэта быў свядомы эмацыйны гвалт.

Потым прыехалі два прапагандысты — таксама ў балаклавах. Нас выводзілі па адным, здымалі відэа. Я цікавіў іх найбольш, бо быў адзіны афіцэр, журналіст, праваабаронца. Мяне прымусілі сказаць на відэа, што мяне ўзяла ў палон група «Отважные», што «яны добра ставяцца». І я сапраўды сказаў, што мяне не катуюць — бо гэта было праўдай на той момант.

А праз дзве гадзіны мяне збілі. Прымусілі стаць на калені, праводзілі «ўрокі гісторыі». Чыталі ўрыўкі з прамоў ці артыкулаў Пуціна пра гісторыю Украіны. Прымушалі палонных паўтараць іх слова ў слова. Калі памыляліся ці рабілі паўзу не там — атрымлівалі ўдар дубінкай. Ён біў прафесійна — у адно і тое ж месца. Я ў нейкі момант сказаў: «Вы мне зламаеце руку». Ён адказаў: «Не, не зламаю». І меў рацыю: удары былі трапныя — дэфармацыя храсткоў, але без пералому.

Павялічыць

У расійскім палоне, чэрвень 2022 года. Скрыншот з відэа

Потым хацелі, каб я сказаў: «Я — афіцэр УСУ, жадаю расійскаму спецназу ўдалага палявання». Я адмовіўся. Сказаў: «Вы самі сказалі, што я афіцэр УСУ. Дык як я магу такое казаць?» Ён адказаў: «Ну добра», — і пайшоў. Але пазней вярнуўся — ужо з «урокамі гісторыі». Ён працягваў біць, быў быццам у трансе.

Прапагандысты казалі: «Вы думаеце, што вы ваеннапалонныя? Не. Вы — зніклыя без вестак у зоне баявых дзеянняў. Калі будзеце сябе дрэнна паводзіць — можаце так і не вярнуцца». Яны казалі: «Хочаш — пойдзем з намі на задні двор. Там яма. Паглядзіш, што засталося ад тых, хто не зразумеў». Я не хацеў глядзець на тую яму. Хаця цяпер шкадую — трэба было бачыць усё. Але тады я не мог сабе дазволіць зламацца.

Перад тым, як нас адправілі ў Луганск, у нас адабралі абутак. Проста пыталіся: «У каго 41-ы? У каго 42-і?» А потым: «Усім здымаць!» Бо нашы берцы — лепшыя за іх. Яны забралі іх для сябе. А мы ехалі далей у шкарпэтках.

«Першыя паўтара месяца мы не маглі заснуць ад голаду»

«НН»: Што адбывалася ў Луганскім СІЗА?

МБ: Першыя тыдні — пастаянныя допыты. Сярод іх быў адзін у Міністэрстве дзяржаўнай бяспекі «ЛНР». Пагражалі згвалтаваннем, прымянялі электрашокер. Але з цягам часу яны зразумелі, што з нашай групы ўжо немагчыма атрымаць актуальную ваенную інфармацыю — прайшло занадта шмат часу. Таму галоўнай мэтай стала псіхалагічнае разбурэнне.

Казалі, што Украіна — не дзяржава, што мы «адзін народ», што Зяленскі — наркаман і клоўн, што намі валодаюць алігархі. Хтосьці тупа паўтараў лозунгі пра «адзін народ, адна мова, адна вера». Іншыя — разумнейшыя — білі ў сацыяльна-эканамічныя пункты: «Дзе твае алігархі? Чаму іх дзеці не ваююць, а ты — так?»

Яны спрабавалі, але нічога не атрымалася. Я казаў: «Кожны перад сваім Богам стаіць або падае». Гэта значыць, што кожны сам нясе адказнасць за тое, што робіць. Я адказваю за сябе.

«НН»: Як доўга цягнуліся такія допыты?

МБ: Звычайна — ад гадзіны да трох. У МДБ — да паловы дня, бо ім было важна «разварушыць». Найдаўжэйшы «допыт» — 16 ліпеня 2022 года, у мой дзень народзінаў. Тады мне ўпершыню сказалі: «Мы цябе пасадзім. Ты — ваенны злачынец».

«НН»: Якія былі ўмовы ўтрымання?

МБ: У камеры не было нават туалетнай паперы. Мыла не давалі. Толькі праз тыдзень пасля допыту я папрасіў дазвол на гігіену — і нам далі турэмнае мыла і вафельны ручнік. Матрацы — старыя, парваныя, без усяго. Мы вучыліся абразаць пазногці аб сцены.

Параша была, але без нармальнай ізаляцыі. Даводзілася выкарыстоўваць паўтаралітровую пляшку, каб «пракруціць» сістэму, каб не забівалася — рабілі гэта проста рукамі, перад тым як схадзіць у прыбіральню і пасля.

Харчаванне было тры разы на дзень, але самі порцыі — мізэрныя, ежа агідная. Першыя паўтара месяца мы не маглі заснуць ад голаду. Толькі пазней зразумелі: ежа ў нас была горшая, чым у звычайных крымінальнікаў. У іх былі тлушчы, спецыі, большыя порцыі. І нават шпацыры ў іх былі.

Мяне не выводзілі з камеры на шпацыр восем з паловай месяцаў. Я стаў шэра-зялёнага колеру.

Пад’ём быў у 6:00. Спачатку — гімн «ЛНР». Потым — гімн Расіі. Нам выдалі тэксты і загадалі вывучыць. Устаць, рука да сэрца, стаяць «на зважай». Хто не выконваў — пакаранне: дубінкі.

Калі мяне перавялі ў турму, дзе сядзелі крымінальнікі, я запытаў, калі гімн. А мне адказалі: «Які гімн?» Там гэтага не было.

Павялічыць

Максім Буткевіч падчас следчага эксперыменту ў Севераданецку. Фота: СК РФ

Прымушалі выконваць «фізічныя практыкаванні»: мусіў бегчы ўздоўж сцяны з апушчанай галавой. Рукі — за патыліцу, у замок. На калені. Потым — пералік: па прозвішчах, імёнах, імёнах па бацьку. Старшы па камеры дакладваў. Калі блытаўся — каралі яго або ўсю камеру.

«НН»: Калі вас перавялі ўжо па крыміналцы, як змяніліся ўмовы?

МБ: Рэжым быў значна мякчэйшы. І што важна, з’явіўся тэлевізар. Ён не выключаўся ніколі — як і лямпачка. Але праз тэлевізар я ўпершыню атрымаў хоць нейкую інфармацыю. Да гэтага — поўная інкамунікада. Уся інфармацыя — толькі выпадковая: або праз рэдкія сустрэчы ў душы, калі бачылі іншых палонных і маглі перакінуцца словам на 20 секунд, пакуль не глядзіць ахоўнік; або калі ў камеру закідвалі новых арыштаваных — цывільных.

«НН»: Як вы адрэагавалі на прысуд — 13 гадоў? (У 2023-м вярхоўны суд «ЛНР» асудзіў Буткевіча за нібыта «жорсткае абыходжанне з цывільным насельніцтвам і ўжыванне ва ўзброеным канфлікце забароненых метадаў» і «замах на забойства дзвюх асоб агульнанебяспечным спосабам і наўмыснае пашкоджанне чужой маёмасці агульнанебяспечным спосабам». — НН).

Павялічыць

На пасяджэнні апеляцыйнага суда ў Маскве, 22 жніўня 2023 года. Фота: расійскі рух «За правы чалавека»

МБ: Шчыра? Амаль ніяк. Нам казалі, што чым раней нас асудзяць, тым раней адбудзецца абмен. І ўсё ж я заўсёды ведаў: мяне абавязкова памяняюць. Не таму, што я нейкі важны — я проста моцна верыў у маіх блізкіх. Я ведаў: яны не пакінуць. Хаця, вядома, у галаве жыў страх, што можа падвесці здароўе.

Таму калі я пачуў пра свой «тэрмін» — 13 гадоў, — гэта была псеўдалічба. Ніхто гэтыя тэрміны сядзець не будзе.

«Я супраць гвалту, але калі ты можаш спыніць зло і не робіш гэтага — ты становішся яго часткай»

«НН»: Некаторыя могуць сказаць, што журналіст, праваабаронца не павінен браць зброю ў рукі. Што б вы на гэта адказалі?

МБ: Не лічу сябе пацыфістам у чыстым выглядзе.

Я супраць гвалту, але калі ты можаш спыніць зло і не робіш гэтага — ты становішся яго часткай. Таму я прыняў удзел у вайне, стаў афіцэрам УСУ. Не таму, што люблю вайну, — а таму што абараняю тое, што люблю: сваіх людзей, свае каштоўнасці. Я не шкадую ні пра адно рашэнне, прынятае з 24 лютага 2022 года.

Павялічыць

Максім Буткевіч з катом у войску, 30 сакавіка 2022 года. Фота: фэйсбука Буткевіча

Я сапраўды ненавіджу гвалт. Гэта найгоршае, што можа быць. Пасля палону я зразумеў: гвалт — гэта не пра боль, не пра фізічнае разбурэнне. Гвалт — гэта калі чалавека ператвараюць у аб’ект. Калі цябе прымушаюць стаць прадметам. Калі табе кажуць: «Стань так. Цяпер — інакш. Цяпер — на расцяжку». І ты ведаеш: калі не зробіш — будзе балець.

Боль — гэта сігнал. Ён кажа, што смерць набліжаецца. А страх — гэта чаканне болю. Гэтыя тры рэчы: боль, страх, гвалт — утвараюць тройцу. Гэта маніпуляцыя смерцю. І тыя, хто цябе кантралюе, вырашаюць: наблізіць смерць ці не. Гэта і ёсць дэгуманізацыя. Яна пераўтварае чалавека ў нелюдзя.

Я ветэран. І я ганаруся гэтым. Гэта частка маёй ідэнтычнасці.

«НН»: Як нам, беларусам, украінцам, у час войн і рэпрэсій знаходзіць сэнс жыцця?

МБ: Беларусь, беларусы і беларускі — гэта частка маёй гісторыі ўжо даўно. Я ўдзельнічаў у пратэстах яшчэ ў 1996 годзе. І для мяне сёння Беларусь і Украіна вельмі блізкія — яны маюць агульны боль і агульную надзею.

На жаль, сёння Беларусь — дэ-факта акупаваная краіна. На яе тэрыторыі — замежныя войскі, якіх ніхто не запрашаў, але яны засталіся. І гэта забяспечвае стабільнасць рэжыму. Калі гэта не акупацыя, то што тады?

Але ўсё, што мае пачатак, мае і канец. І гэта таксама скончыцца. Я ўпэўнены: мы існуем дзякуючы іншым людзям. Мая свабода — вынік дзеянняў тых, каго я нават не ведаю. І мы самі ствараем умовы, у якіх могуць жыць іншыя.

Нельга губляць надзею. Бо нават самыя цёмныя рэчы маюць канец. Але яны не заканчваюцца самі — людзі іх спыняюць. Наш абавязак — дзейнічаць. І несці адказнасць за свае дзеянні і бяздзеянне.

У маім жыцці цяпер дзве асноўныя плыні: вайна і любоў. Я ніколі так не цаніў людзей, як цяпер. І ніколі не разумеў так глыбока, што ўсё трымаецца на салідарнасці, спачуванні і любові. Людзям, што побач, патрэбныя не лозунгі, а падтрымка. І калі кожны возьме на сябе адказнасць — зло не пройдзе.

***

Максім Буткевіч нарадзіўся 16 ліпеня 1977 года ў Кіеве. Сузаснавальнік «Громадське радіо» (2013) і Цэнтра правоў чалавека ZMINA. Раней працаваў у BBC World Service і на шэрагу ўкраінскіх тэлеканалаў, а таксама ўваходзіў у кіраўніцтва ўкраінскага прадстаўніцтва Amnesty International. Таксама Буткевіч быў каардынатарам і сузаснавальнікам праекта «Без межаў», накіраванага на дапамогу шукальнікам прытулку, украінскім перасяленцам і супрацьдзеянне мове варожасці.

• 3
• 0
• 0
• 0
• 1
• 8
• 0
• 1