«My ŭsie idziom u ciemru». Jak žyvie Afhanistan praz hod paśla prychodu talibaŭ
Hod tamu paśla 20 hadoŭ bajoŭ zachodniaja kaalicyja vyvieła svaich vajskoŭcaŭ z Afhanistana. Taliby znoŭ pryjšli da ŭłady, uziaŭšy pad kantrol usie pravincyi i harady. Razam z zamiežnymi sałdatami krainu pakinuli i dziasiatki tysiač afhancaŭ, jakija nie čakali ad prychodu talibaŭ ničoha dobraha. Jak źmianiłasia za 12 miesiacaŭ žyćcio tych, chto zastaŭsia ŭ Afhanistanie, piša BBC.
Aeraport Kabuła, jaki hod tamu byŭ zapoŭnieny natoŭpami ludziej, jakija adčajna sprabavali palacieć z krainy, zaraz vyhladaje davoli cicha i spakojna. Tych, chto pryjazdžaje, sustrakajuć apranutyja ŭ čornyja burki žančyny, jakija prastaŭlajuć štampy ŭ pašparty.
Rekłamnyja ščyty z fatahrafijami ludziej zafarbavany, a na vietry łunajuć biełyja ściahi «Talibana» (ruch, pryznany terarystyčnym i zabaronieny ŭ šmatlikich krainach śvietu).
Z 1996 pa 2001 hod taliby ŭžo kiravali bolšaj častkaj Afhanistana. Tady ŭ krainie byli ŭstalavanyja žorstkija zakony: za kradziež karali adsiakańniem ruki ci nahi, dziaŭčynkam zabaraniali vučycca ŭ škole, a žančynam — pracavać. Chadzić u «nietradycyjnaj» vopratcy (naprykład, u džynsach) nie dazvalałasia. Pryjšoŭšy da ŭłady na hety raz, «Taliban» abiacaŭ zachavać «isłamskija kaštoŭnaści», ale prajavić bolš miakki i hnutki padychod da šerahu pytańniaŭ. Ci strymali jany svajo słova?
Hoład i ekanomika, jakaja ruchnuła
Samaja vialikaja prablema dla Afhanistana zaraz — heta hoład. Da prychodu talibaŭ da ŭłady prykładna 75 pracentaŭ dziaržaŭnych raschodaŭ prypadała na zamiežnyja hranty i humanitarnuju dapamohu. Ciapier bolšaja častka hetych prahram zakryta, a reziervy Centralnaha banka Afhanistana, jakija, u asnoŭnym, znachodzilisia ŭ ZŠA, zamarožanyja. Heta pryviało da amal poŭnaha krachu afhanskaj ekanomiki i bankaŭskaj sistemy.
«Taliban» patrabuje viarnuć zabłakavanyja srodki, ale ŭ Vašynhtonie zhodny zrabić heta, tolki kali lidary talibaŭ, jakija znachodziacca pad sankcyjami, syduć u adstaŭku z pasad u kiraŭnictvie Centrabanka.
Pakul baki viaduć pieramovy, u Afhanistanie praciahvajucca rost biespracoŭja i ŭźlot koštaŭ na najvažniejšyja tavary. Pavodle acenki AAN, prykładna 25 miljonaŭ afhancaŭ — heta značyć bolš za pałovu nasielnictva krainy — ciapier žyvuć u halečy.
«Maja maci chvoraja, joj patrebna apieracyja, ale my nie možam dazvolić sabie ni vizit da lekara, ni leki, — kaža maładaja afhanskaja dziaŭčyna pa imi Amina. — Kali my kupim tabletki, to ŭsia siamja zastaniecca bieź ježy. Ja nie viedaju, jak abrać pamiž zdaroŭjem mamy i zdaroŭjem maich dziaciej. My ŭ rospačy».
Dziasiatki tysiač afhanskich dziaciej štomiesiac pastupajuć u balnicy z-za vostraha niedajadańnia. A ŭ addalenych rajonach krainy dzieci prosta pamirajuć z hoładu. Niekatoryja afhanskija siemji pradajuć svaich novanarodžanych dziaciej, kab prakarmić astatnich.
U červieni na paŭdniovym uschodzie Afhanistana adbyŭsia ziemlatrus mahnitudaj 5,9 bała. Zahinuli sama mieniej 1150 čałaviek. Pošukava-vyratavalnaja apieracyja abciažarvałasia vostrym niedachopam hrošaj i resursaŭ na jaje praviadzieńnie.
«Niezaležna ad statusu talibaŭ abo davieru da ich z boku ŭładaŭ inšych krain, mižnarodnyja ekanamičnyja abmiežavańni praciahvajuć nanosić škodu afhanskamu narodu i pryvodziać da katastrofy ŭ krainie», — adznačaje pradstaŭnik Human Rights Watch Džon Sifton.
«My ŭsio idziem u ciemru i niaščaście, — kaža Amiena Areza, doktar z paŭdniova-ŭschodniaj pravincyi Haźni. — U ludziej niama budučyni».
Paśla prychodu talibaŭ da ŭłady afhanskaja ekanomika skaraciłasia prykładna na 30-40%. U krainie chutka skaračajecca rynak pracy.
«U hetym hodzie z-za zasuchi pšanicy našmat mienš», — kaža 18-hadovy Nur Machamad, jaki ŭručnuju prybiraje pšanicu za ekvivalent dvuch dalaraŭ u dzień. — Ale heta adzinaja praca, jakuju ja zmoh znajści. Ja vyvučaŭ elektratechniku, ale mnie pryjšłosia kinuć vučobu, kab prakarmić siamju».
«Ja pradaŭ svoj matacykł, kab pajechać u Iran, ale nie zmoh znajści pracu», — raspaviadaje inšy rabočy, Achmad.
Siezonnaja praca ŭ susiednim Iranie raniej była padmohaj dla žycharoŭ najbiadniejšych pravincyj Afhanistana. Ale zaraz pracy niama i ŭ Iranie.
«My vitajem našych bratoŭ-talibaŭ, — kaža Nur. — Ale nam patrebny ŭrad, jaki daść nam mahčymaść zarabić. Bitva ź biednaściu i hoładam — heta taksama važnaja zadača, i jana važniej, čym pierastrełki».
Bajavyja dziejańni i biaśpieka
Paśla taho, jak taliby ŭziali pad kantrol usie pravincyi Afhanistana, a zachodnija krainy vyvieli svaje vojski, bajavyja dziejańni na terytoryi krainy ŭ cełym zaviaršylisia.
«U cełym uzrovień hvałtu ŭ Afhanistanie i kolkaść zahinułych ad bajavych dziejańniaŭ za apošni hod istotna źniziłasia.
Pa-pieršaje, heta źviazana z tym, što raniej taliby vajavali suprać urada Afhanistana, jaki padtrymlivajecca siłami ZŠA i NATA pry dapamozie taktyki, jakaja ŭklučała ŭ siabie ataki śmiarotnikaŭ, vybuchi aŭtamabilaŭ, ustanoŭku samarobnych vybuchovych prystasavańniaŭ i zasady. Usio heta časta pryvodziła da achviar siarod mirnaha nasielnictva. Ź inšaha boku, uradavyja siły viali baraćbu suprać ruchu «Taliban», vykarystoŭvajučy ŭ tym liku ŭdary z pavietra. I ad hetaha taksama niaredka pakutavali zvyčajnyja ludzi. Ciapier heta supraćstajańnie skončyłasia», — kaža prafiesar Davud Azami, redaktar radyjoprahram Afhanskaj słužby Bi-bi-si.
Mnohija ludzi, jakija raniej žyli ŭzdoŭž faktyčnaj linii frontu, asabliva sielskaje nasielnictva na poŭdni i ŭschodzie Afhanistana — pryvitali letašniuju pieramohu talibaŭ, pakolki jana aznačała kaniec razburalnych bajavych dziejańniaŭ. U hetych pravincyjach pieravažna žyvuć puštuny, jakija padzialajuć ultra-kansiervatyŭnyja pohlady «Talibana».
Ale ludzi ŭsio ž praciahvajuć hinuć. Pa dadzienych AAN, sa žniŭnia 2021 da kanca červienia 2022 hoda ŭ Afhanistanie zahinuła bolš za 700 mirnych žycharoŭ, a paraniena bolš za 1400.
Kala 50% hetych śmierciaŭ źviazanyja ź dziejańniami afhanskaha adhalinavańnia hrupoŭki «Isłamskaja dziaržava». Čaściej za ŭsio ekstremisty ździajśniajuć napady ŭ rajonach, dzie pražyvajuć musulmanie-šyity ci inšyja mienšaści.
«Bajaviki «IH» ciapier sapraŭdy aktyŭnyja ŭ Afhanistanie. Ale hetaja hrupoŭka našmat słabiejšaja i mienšaja, čym siły «Talibana», — adznačaje Azami.
Ačahi bajavych dziejańniaŭ pieryjadyčna ŭspychvajuć na poŭnačy Afhanistana, dzie nievialikija ŭzbrojenyja hrupoŭki, źviazanyja z raniejšymi ŭładami i siłami Achmada Masuda, ustupajuć u sutyknieńni z talibami. Ale hetyja sutyknieńni ŭ razy mienš maštabnyja, čym u minułyja hady.
«Ale važna pamiatać, što ciapier u Afhanistanie praciahvajecca hvałt u inšaj formie. Naprykład, pa ŭsioj krainie iduć zatrymańni i katavańni krytykaŭ ruchu «Taliban», — adznačaje karespandent Bi-bi-si ŭ Afhanistanie Siekunder Kiermani.
U pieryjad sa žniŭnia 2021 hoda pa červień 2022 hoda było zarehistravana nie mienš jak 160 pazasudovych pakarańniaŭ śmierciu byłych afhanskich čynoŭnikaŭ i supracoŭnikaŭ siłavych struktur.
Pavodle acenki śpiecyjalistaŭ AAN, abstanoŭka ŭ Afhanistanie stanovicca ŭsio bolš i bolš niepradkazalnaj. Navat vuličnaja złačynnaść, jakaja praktyčna źnikła ŭ pieršyja miesiacy paśla prychodu talibaŭ da ŭłady, zaraz znoŭ pačynaje raści. Ličycca, što heta moža być častkova źviazana sa źbiadnieńniem miljonaŭ ludziej i pahrozaj hoładu.
Pravy žančyn
U minułym hodzie taliby abiacali, što buduć pavažać pravy žančyn «u adpaviednaści z afhanskimi normami i isłamskimi kaštoŭnaściam». Ale ŭ vyniku dla žančyn u krainie znoŭ byli ŭviedzieny abmiežavańni, i kolkaść ich pamnažajecca z kožnym dniom.
Nieŭzabavie paśla zachopu ŭłady ŭrad talibaŭ, jaki składajecca vyklučna z mužčyn, skasavaŭ ministerstva pa spravach žančyn i zamianiŭ jaho ministerstvam zahany i dabradziejnaści, jakomu daručana zabiaśpiečvać zachavańnie isłamskaha prava ŭ jaho ŭltra-kansiervatyŭnaj traktoŭcy.
Ciapier žančynam zabaroniena chadzić u hramadskija miescy ci vyjazdžać za miežy svajho horada biez apiekuna-mužčyny. Z maja hetaha hoda žančynam było zahadana nasić chidžab i zakryvać tvar na publicy. Nievykanańnie hetaha patrabavańnia moža pryvieści da aryštu i źniavoleńnia ŭ turmu ich baćki ci bližejšaha svajaka mužčynskaha połu.
«Ja vučyłasia na lekara i pavinna była vypuskacca sioleta. Ale pryjšli taliby, mianie siłkom vydali zamuž, i zaraz muž zabaraniaje mnie navat vychodzić z chaty. Usio majo žyćcio pajšło pad adchon. Ja ciažarnaja, siamja muža maje na mianie vialikija płany, jany žadajuć šmat spadčyńnikaŭ. Ale ja sama žadaju tolki adnaho — kab usio heta skončyłasia. Ja maru źbiehčy, ale heta amal nierealna. Apošnim časam ja pačynaju dumać ab tym, jak by pamierci. Ja nie mahu bolš tak žyć, heta nievynosna», — płača 24-hadovaja Aiša. Jaje baćki raniej padtrymlivała jaje žadańnie atrymać adukacyju i pracavać, ale paśla prychodu da ŭłady talibaŭ baćka Aišy pierastaŭ joj dapamahać. Kali jana adnojčy prybiehła ŭ dom baćkoŭ paśla źbićcia ad muža, baćka adpraviŭ jaje nazad.
Hod tamu taliby abiacali dazvolić dziaŭčynkam praciahvać adukacyju, ale ŭ vyniku tolki zbolšaha strymali svajo słova. Ciapier dziaŭčynkam dazvalajecca naviedvać tolki pačatkovuju škołu (try-čatyry hady navučańnia). Pry hetym školnaja prahrama była źmieniena, i zaraz dziaŭčynki pavinny značna bolš uvahi nadavać vyvučeńniu isłamu.
Pa dadzienych AAN, mahčymaści praciahvać školnuju adukacyju pazbavilisia 1,1 miljona dziaŭčynak. Kiraŭniki «Talibanu» spasyłajucca na niedachop nastaŭnikaŭ-žančyn i nieabchodnaść arhanizavać asobnyja navučalnyja pamiaškańni dla dziaŭčynak, ale hetym tłumačeńniam vierać nie ŭsie.
Aficyjna žančynam dazvolena pracavać nastaŭnikami pačatkovych škoł, ale šmat kamu ź ich pierastali vypłačvać zarpłatu, spasyłajučysia na prablemy ŭ ekanomicy.
U listapadzie minułaha hoda ministerstva zahany i dabradziejnaści zabaraniła telefilmy z udziełam aktorak i zahadała žančynam-viadučym navin nasić «isłamski chidžab», nie ŭdakładniŭšy, što mienavita heta aznačaje.
Za apošni hod z-za ŭviedzienych talibami abmiežavańniaŭ dola žančyn u Afhanistanie, jakija pracujuć, ŭpała z 22% da 15%.
«Palityka talibaŭ chutka pieratvaryła mnohich žančyn i dziaŭčynak u faktyčnych źniavolenych u svaich damach, pazbaviŭšy krainu adnaho ź jaje samych kaštoŭnych resursaŭ: navykaŭ i talentaŭ žanočaj pałovy nasielnictva», — adznačaje namieśnik dyrektara Human Rights Watch pa pravach žančyn Chiezier Bar.
Opium
Kali taliby byli va ŭładzie ŭ krainie dva dziasiatki hadoŭ tamu, jany ź pieramiennym pośpiecham sprabavali zmahacca z vyroščvańniem opijnaha maku.
Hetaja palityka praciahvajecca i siońnia: u krasaviku hetaha hoda taliby znoŭ zabaranili vyroščvać mak.
Nakolki jana paśpiachovaja, mierkavać ciažka. Adnak paviedamleńni ź niekatorych rajonaŭ u pravincyi Hilmiend, dzie vyroščvajuć mak, dazvalajuć mierkavać, što taliby sapraŭdy prymušajuć fiermieraŭ źniščać makavyja pali.
U aficyjnaj spravazdačy ZŠA ŭ lipieni adznačałasia, što, chacia taliby ryzykujuć stracić padtrymku z boku fiermieraŭ i narkahandlaroŭ, jany, padobna, nie źbirajucca apuskać ruki.
Adnak doktar Devid Menśfiłd, ekśpiert pa narkaekanomicy Afhanistana, adznačaje, što da momantu ŭviadzieńnia zabarony asnoŭny ŭradžaj opiumnaha maku ŭžo byŭ sabrany.
«Druhi [hadavy] uradžaj na paŭdniovym zachadzie Afhanistana, jak praviła, nievialiki […] tamu jaho źniščeńnie […] nie akaža istotnaha ŭpłyvu», — kaža Menśfiłd.
Taksama varta adznačyć, što raście vytvorčaść i inšych narkotykaŭ, takich jak kryštaličny mietamfietamin.
Srodki masavaj infarmacyi, svaboda słova i pravy mienšaściaŭ
Imknučysia zdušyć inšadumstva, taliby ŭviali maštabnyja abmiežavańni svabody słova. U vieraśni 2021 hoda ministerstva infarmacyi i kultury talibaŭ raspaŭsiudziła novyja praviły pracy dla ŚMI. Ale jany byli vielmi raspłyvista sfarmulavany.
Naprykład, žurnalistam zabaroniena tranślavać abo publikavać materyjały, jakija «supiarečać isłamu» i «abražajuć nacyjanalnych dziejačaŭ». Inšaje praviła abviaščała, što «da pytańniaŭ, jakija nie byli paćvierdžany aficyjnymi asobami padčas tranślacyi abo publikacyi, treba stavicca z aściarožnaściu». Što mienavita pad hetym razumiejecca, nie ŭdakładniałasia. U vyniku dziasiatki žurnalistaŭ byli aryštavanyja.
Pa dadzienych Afhanskaj fiederacyi žurnalistaŭ, letaś spynili pracu 218 srodkaŭ masavaj infarmacyi z 544, a 7000 pracaŭnikoŭ ŚMI stracili pracu.
«Zamiežnyja žurnalisty, jakija pracujuć u Afhanistanie, znachodziacca ŭ niekalki pryvilejavanym stanoviščy — i taliby staviacca da ich značna bolš pabłažliva, čym da afhanskich kaleh, jakija padviarhajucca značna bolšamu cisku. U vyniku ahulnaha pavyšeńnia ŭzroŭniu biaśpieki ŭ krainie my sapraŭdy možam padarožničać značna bolš, čym raniej. Tym nie mienš, my vyznačana nazirajem uzmacnieńnie žorstkaści pazicyi talibaŭ u cełym, u tym liku ŭ adnosinach da zamiežnych ŚMI», — adznačaje karespandent Bi-bi-si Siekunder Kiermani.
Ź ciskam i pahrozami sutyknulisia i tyja, chto advažyŭsia vychodzić na vulicy Afhanistana z pratestami. U žniŭni 2021 hoda afhanskija žančyny praviali ŭ niekalkich haradach demanstracyi ŭ znak pratestu suprać palityki, jakaja parušaje pravy žančyn. Taliby ŭ adkaz źbili ich i adkryli ahoń z aŭtamataŭ, kab razahnać natoŭp.
Paśla «Taliban» zabaraniŭ akcyi pratestu, jakija nie atrymali papiaredniaj uchvały ŭ MUS, ale niekatoryja aktyvisty praciahvajuć pravodzić demanstracyi.
Vializnyja prablemy majuć i pradstaŭniki relihijnych i etničnych mienšaściaŭ. Tak, letaś u pravincyi Dajkundzi taliby zabili sama mieniej 13 chazarejcaŭ, u tym liku dzieviać byłych uradavych sałdat i 17-hadovuju dziaŭčynu. Heta adbyłosia prykładna praz dva tydni paśla prychodu «Talibanu» da ŭłady. Chazarejcy — etničnaja mienšaść, jakaja vyznaje šyicki isłam — histaryčna padviarhalisia dyskryminacyi z boku puštunaŭ, ale za apošni hod napady na ich abščyny pačaścilisia.
Suviazi z Al-Kaidaj
Vysokapastaŭleny pradstaŭnik talibaŭ u intervju Bi-bi-si adchiliŭ zdahadku, što taliby majuć jakija-niebudź suviazi z terarystyčnaj arhanizacyjaj Al-Kaida. Pavodle jaho słoŭ, u krainie niama bajevikoŭ Al-Kaidy, bo jany daŭno pakinuli Afhanistan.
Jon śćviardžaje, što taliby daviedalisia ab prysutnaści lidara Al-Kaidy Ajmana al-Zavachiry ŭ Afhanistanie tolki paśla taho, jak jon byŭ zabity padčas apieracyj ZŠA ŭ Kabule ŭ pačatku žniŭnia, i padkreślivaje, što ŭ talibaŭ «nie było nijakich adnosin» z Zavachiry.
«Afhanskaja ziamla jašče nie vykarystoŭvałasia suprać ZŠA ci jakoj-niebudź inšaj krainy. Toje, što Zavachiry chavaŭsia tut, — heta asobnaja historyja, ale hrupoŭku siudy nie puskali, — skazaŭ pradstaŭnik talibaŭ. — Kali b tut była niejkaja aktyŭnaść — my b pra heta viedali».
Adnak Rada Biaśpieki AAN nie sumniavajecca, što padčas pieramovaŭ z ZŠA ŭ 2020 hodzie taliby rehularna kansultavalisia z «Al-Kaidaj», zapeŭnivajučy bajevikoŭ, što buduć i nadalej pavažać histaryčnyja suviazi pamiž dźviuma hrupoŭkami.
Na dumku adstaŭnoha analityka CRU Hiejła Chielta, u bližejšyja niekalki hadoŭ situacyja ŭ Afhanistanie moža vyhladać adnosna spakojna, ale ŭ vyniku takoje stanovišča spraŭ moža akazacca zmanlivym.
«Prablema ŭ tym, ci nie nastupić praź niekalki hadoŭ — skažam, praź piać ci siem, — umoŭny 2001 hod, — razvažaje Chielt. — Ja nie dumaju, što my naohuł kali-niebudź pry «Talibanie» ubačym mir u Afhanistanie. Usiaredzinie budzie supraćdziejańnie. I hetaja niestabilnaść daje mahčymaść zjavicca hrupam, jakija zachočuć kinuć vyklik talibam».
Kamientary
Kuda b sovok( rośsija) nie vłaził —viezdie budut horie,śmierť i razrušienija.