Kali naviedać kinateatry va ŭsich jeŭrapiejskich krainach (za vyklučeńniem karlikavych), usie jeŭrapiejskija krainy možna padzialić na dźvie vialikija hrupy i 1 maleńkuju:
- Krainy, dzie zamiežnyja filmy ahučvajucca albo całkam dublujucca na nacyjanalnuju movu (vialikija jeŭrapiejskija krainy).
- Krainy, dzie dublujucca albo hołasam ahučvajucca tolki dziciačyja filmy, a inšyja filmy iduć na movie aryhinała ź pierakładam u vyhladzie subcitraŭ (krainy Paŭnočnaj Jeŭropy, Bałkany).
- Krainy, dzie filmy iduć z dublažom i ahučvańniem nie na nacyjanalnaj movie, a na movie inšaj krainy.
U Jeŭropie tolki dźvie dziaržavy naležać da treciaj hrupy — Biełaruś (dzie panuje rasijski dublaž) i Słavakija (dzie filmy pakazvajuć pieravažna ŭ češskaj ahučcy).
Tyja niešmatlikija filmy, jakija vychodziać ź biełaruskaj ahučkaj, — vynik samaaddanaj pracy kampanii «Kinakonh». Ale biełaruski dublaž praz abyjakavaść dziaržavy, kinaprakatčykaŭ i telekanałaŭ — drobnaja kropla ŭ hihanckim akijanie ruskamoŭnaha dublažu filmaŭ.
Adsutnaść rynka biełaruskaha dublažu — heta nie tolki moŭna-kulturnaja prablema, jakaja robić Biełaruś kulturnaj kałonijaj Rasii. Ale i prablema ekanamičnaja, bo praz adsutnaść ułasnaha rynka dublažu Biełaruś hublaje jak minimum sotni pracoŭnych miescaŭ (pierakładčykaŭ, akcioraŭ, techničnych śpiecyjalistaŭ), a taksama addaje ŭłasny rynak (i hrošy!) rasijskim dystrybjutaram, zamiest taho kab pracavać naŭprost z Halivudam. Darečy, chacia pierakład stužak i niatanny praces, ale na dziaržavu i hramadzian heta nijak nie ŭpłyvaje — u krainach z ułasnym rynkam vydatki na dublaž apłačvajuć sami halivudskija studyi.
My ŭžo zvyklisia z tym, što dziaržavie abyjakavy los biełaruskaj movy. Ale čamu biełaruskaja dziaržava nie choča stvaryć biełaruski rynak i dać pracoŭnyja miescy biełaruskim kulturnym rabotnikam i dystrybjutarskim kampanijam, uvioŭšy kvoty na biełaruskuju movu ŭ kinateatrach, — zahadka.
U 90-yja i pačatku 2000-ych anałahičnaja situacyja była i ŭ našaj paŭdniovaj susiedki — Ukrainy. Na telebačańni da kanca 90-ch, a ŭ kinateatrach da 2006 hoda filmy na ŭkrainskuju movu masava nie dublavalisia. Usiudy daminavała rasijskaja mova (navat u Ciarnopali i Lvovie), ukrainskaj movaj ahučvalisia tolki adzinkavyja filmy. Kožnaja takaja ahučka była redkaj i ŭnikalnaj padziejaj (jak zaraz u Biełarusi), a nie zvyčajnaj rehularnaj źjavaj.
Kali pryjechać u luby ŭkrainski horad, ciažka pavieryć, što jašče nie tak daŭno nijakaha svajho masavaha dublažu va Ukrainie nie isnavała. Kudy b vy ni pryjechali, u ruskamoŭny Maryupal i Charkaŭ, ci ŭkrainamoŭnyja Ciarnopal i Lvoŭ — amal u kožnym kinateatry budzie ŭkrainski pierakład i nie budzie ruskaha.
Ukrainski dublaž staŭ absalutna zvyčajnym atrybutam dla kožnaha ŭkrainca, što chodzić u kino, navat dla ruskamoŭnych žycharoŭ Uschodniaj Ukrainy. Vyrasła cełaje pakaleńnie ludziej, jakija ŭ śviadomym uzroście nie zastali filmaŭ na ruskaj movie i vychoŭvalisia vyklučna na filmach z ukrainskim pierakładam.
Adnojčy ja abmiarkoŭvaŭ sa svaim siabram z Charkava filmy pra supierhierojaŭ. Siabar u žyćci karystajecca ruskaj movaj, ale kali ja skazaŭ jamu pra film «Žieleznyj čiełoviek», jon nie zrazumieŭ, pra jaki film idzie havorka. I tolki praz 10 siekund jon daciamiŭ:
— Aaaaa, ty pro «Zaliznu Ludynu» hovoriš?
Jak było raniej?
Situacyja va Ukrainie z dublavańniem filmaŭ nie adroźnivałasia ad biełaruskaj. U savieckaj Ukrainie na ŭkrainskuju movu dublavalisia tolki asobnyja ruskamoŭnyja filmy ŭkrainskaj vytvorčaści. Ale ŭkrainski dublaž ukrainskich filmaŭ amal nikoli nie išoŭ u prakat. Pra ŭkrainski dublaž zamiežnych filmaŭ ci chacia b filmaŭ respublik SSSR i havorki nie było.
Savieckaje kiraŭnictva zaciata pravodziła palityku tak zvanaj «internacyjanalizacyi», u vyniku jakoj musiŭ źjavicca adziny «sovietskij narod». Ukrainskaj, biełaruskaj i inšym movam savieckich respublik advodziłasia druharadnaja rola. Heta padvyšała rasijskuju kulturu i viało da denacyjanalizacyi savieckich respublik, što padkreślivała ich kałanijalny status.
Nie źmianiłasia situacyja i ŭ pieršyja hady paśla raspadu SSSR. U kinateatrach ažno da 2006 hoda filmy pakazvalisia tolki pa-rusku, a voś telekanały pačali ŭkrainizavacca jašče ŭ siaredzinie 1990-ych.
Jak usio pačynałasia?
Pieršymi pačali pierakładać zamiežnyja filmy i mulciki na ŭkrainskuju movu pryvatnyja telekanały.
Adnym ź pijanieraŭ byŭ telekanał ICTV, jaki pačaŭ pierakładać mulciki i sieryjały na ŭkrainskuju movu z 1995 hoda.
Hety ž telekanał zrabiŭ ahučku amierykanskaha sieryjała «Alf», jaki staŭ sapraŭdy kultavym siarod ukraincaŭ, što hadavalisia ŭ siaredzinie 90-ych.
Sa źjaŭleńniem inšych pryvatnych telekanałaŭ ukrainskaja ahučka filmaŭ i sieryjałaŭ na telebačańni ŭžo ŭ pačatku 2000-ych hadoŭ stanovicca zvyčajnaj i raspaŭsiudžanaj źjavaj. A voś rasijskija dystrybjutary, jakija parazitavali na ŭkrainskim kinarynku, navat i nie dumali dublavać filmy ŭ kinateatrach na ŭkrainskuju movu da 2006 hoda. Tak mahło b praciahvacca i dalej, ale svajo ćviordaje słova skazała ŭkrainskaja dziaržava.
Jak ukrainskaja mova źjaviłasia ŭ kinateatrach?
U 2005 hodzie da ŭłady va Ukrainie pryjšoŭ Viktar Juščanka. Adnym z punktaŭ pieradvybarnaj prahramy Juščanki było ŭzmacnieńnie roli ŭkrainskaj movy ŭ hramadstvie. Chacia Juščanka ciapier ličycca słabym palitykam i prezidentam, mienavita pry im ukrainskaja mova istotna ŭzmacniła svaje pazicyi.
U studzieni 2006 hoda pry aktyŭnaj padtrymcy vice-premjera Ukrainy Viačasłava Kirylenki ŭrad Juryja Jechanurava vydaŭ pastanovu, jakaja praduhledžvała, što z 1 vieraśnia 2006 hoda filmaŭ z ukrainskim dublažom pavinna być nie mienš za 20%, z 1 studzienia 2007 — nie mienš za 50%, a z 1 lipienia 2007 — nie mienš za 70%. Ukrainskija dystrybjutary, jakija pracavali naŭprost z halivudskimi studyjami, padtrymali takuju inicyjatyvu. Jany ničoha nie hublali, bo dublaž na ŭkrainskuju movu apłačvaje halivudskaja studyja.
A voś pradstaŭnictvy rasijskich dystrybjutaraŭ va Ukrainie, jakija zavozili ŭžo hatovy rasijski dublaž z Rasii, byli kateharyčna suprać. Ich arhumienty byli banalnyja i standartnyja:
- nibyta ŭkrainskaja mova biednaja i nieraspracavanaja,
- nibyta va Ukrainie niama dobrych pierakładčykaŭ, studyj i techničnych śpiecyjalistaŭ dla pierakładu filmaŭ,
- nibyta ludzi ŭ bujnych haradach Centralnaj i Uschodniaj Ukrainy prosta pierastanuć chadzić u kino i buduć hladzieć pirackija ruskija pierakłady (bolšaja častka kasavych zboraŭ kinateatraŭ prychodziłasia jakraz na Centralnuju i Uschodniuju Ukrainu), što abvalić rynak,
- nibyta dublaž na ŭkrainskuju movu darahi i jon zapavolić vychad filmaŭ u kinateatry,
- nibyta va Ukrainie niemahčyma vypuskać dyski z ukrainskim dublažom.
Čas pakazaŭ, što nivodny z hetych arhumientaŭ nie byŭ vartym — heta było nie bolš čym žadańnie rasijskich dystrybjutaraŭ nie hublać ukrainski rynak, pieramiašanaje ź impierskim pohladam na ŭkrainskuju movu jak na «biednyj jazyk, na kotorom nielzia sozdať ničieho vielikoho».
Admietna, što rasijskich dystrybjutaraŭ padtrymali prarasijskija partyi va Ukrainie, jakija pad vyhladam abarony ruskamoŭnaha nasielnictva zajmalisia retranślacyjaj tezisaŭ rasijskaj prapahandy.
U pieršyja miesiacy paśla źjaŭleńnia filmaŭ na ŭkrainskaj va Uschodniaj Ukrainie ludzi sapraŭdy addavali pieravahu rasijskaj viersii, bo jana była dla ich bolš zvyčnaj.
«U nas nie toj rehijon, dzie možna pakazvać filmy na ŭkrainskaj movie. Heta možna było ŭbačyć na prykładzie filma «Piraty Karybskaha mora», u nas jon išoŭ u ruskim pierakładzie, ale hledačy ŭsio roŭna pierapytvali, tamu što čuli ab ukrainskaj viersii. My ich zapeŭnivali — pierakład ruski, tady jany kazali, dobra, davajcie nam kvitki. Tamu na ŭkrainskaj movie nichto hladzieć film nie chacieŭ»
— skazała ŭ kamientary «Radio Svoboda» administratarka adnaho z kinateatraŭ u Mikałajevie ŭ 2007 hodzie.
Ale ŭžo paśla niekalkich filmaŭ i multfilmaŭ ukrainski dublaž pačaŭ pieramahać u kankurentnaj baraćbie, navat na ŭschodzie Ukrainy. Kali hledačy pačuli ŭkrainski dublaž, jany sa ździŭleńniem vyjavili, što jon lepšy za ruski.
Hałoŭnym tvaram (dakładniej, hołasam) ukrainskaha dublažu staŭ Aleksa Niehrabiecki, jaki spačatku dublavaŭ telesieryjały dla telebačańnia (u tym liku kultavaha «Alfa»), a potym staŭ dublavać i filmy dla kinateatraŭ.
Treba addać naležnaje ŭkrainskim akcioram i pierakładčykam — jany zdoleli stvaryć unikalny, ni da čaho nie padobny pradukt. Jany nie prosta pierakładali film (jak heta zvyčajna robicca ŭ Rasii), ale całkam adaptavali jaho pad ukrainskija realii.
Naprykład, u rasijskim «Hary Potery» ŭsie hieroi havorać adnolkavaj movaj. A va ŭkrainskaj viersii hieroi havorać roznymi dyjalektami, jak heta było ŭ anhlijskim aryhinale.
Niekatoryja hieroi filmaŭ havorać hołasam Janukoviča, niekatoryja havorać halickim ci lemkaŭskim dyjalektam, niekatoryja kałarytnym adeskim suržykam.
U filmach z ukrainskim dublažom možna sustreć łakalnyja ŭkrainskija žarty i miemy: pra Traješčynu (rajon u Kijevie, anałah minskich Šabanoŭ), pra miascovych zorak, adsyłki da ŭkrainskich palitykaŭ i histaryčnych piersanažaŭ, vykanańnie narodnych ukrainskich piesień i vykarystańnie aŭtentyčnaj ukrainskaj łajanki («triaścia jich matieri», «ŝob tiebie šlak trafiv» i inšyja).
Ukrainski pierakład zavajavaŭ sercy ŭkraincaŭ, u tym liku žycharoŭ bujnych haradoŭ Uschodniaj Ukrainy (jakija byli rusifikavanyja navat u bolšaj stupieni, čym Biełaruś).
Adbiłasia heta i na kasavych zborach — z ukrainskim dublažom kinateatry i dystrybjutary stali zarablać bolš.
Kali ŭ 2006 hodzie tolki kala 20% kinasieansaŭ byli ŭkrainskimi, u 2007 hodzie ŭkrainski dublaž staŭ bolš raspaŭsiudžanym, ale pa-sapraŭdnamu masava filmy stali vychodzić z ukrainskim dublažom tolki ŭ 2008 hodzie.
U pieršyja miesiacy 2008 hoda, kali filmy pačali pakazvać vyklučna na ŭkrainskaj movie, prybytki kinateatraŭ uzraśli na 24% u paraŭnańni z anałahičnym pieryjadam 2007 hoda.
U kancy 2007 hoda Kanstytucyjny sud Ukrainy paćvierdziŭ, što ŭsie zamiežnyja filmy pavinny dublavacca, ahučvacca ci być z subcitrami na dziaržaŭnaj movie.
U pačatku 2008 hoda Ministerstva kultury zabaraniła vydavać dziaržaŭnaje paśviedčańnie na raspaŭsiudžvańnie filmaŭ, jakija nie majuć ukrainskaj ahučki ci subcitraŭ.
Heta vyklikała pratest z boku rasijskich dystrybjutaraŭ i niekatorych kinateatraŭ na ŭschodzie Ukrainy, i jany abviaścili strajk u pačatku 2008 hoda. Ale nijakich vynikaŭ heta nie pryniesła — ukrainskija hledačy nie padtrymali rasijskich prakatčykaŭ i abrali filmy z ukrainskim dublažom.
Adzinym rehijonam Ukrainy, dzie zakony pra abaviazkovy dublaž filmaŭ na ŭkrainskuju movu nikoli jak śled nie vykonvalisia, byŭ Krym. Niahledziačy na zakony, u Krymie było amal niemahčyma znajści filmy z ukrainskaj ahučkaj, i ŭłady ŭvieś čas hladzieli na heta skroź palcy.
U 2010 hodzie ŭkrainskija ŭłady stvaryli jašče adzin stymuł — jany vyzvalili ad PDV prakat filmaŭ, dublavanych na ŭkrainskuju movu, a taksama vyzvalili ad PDV sam praces ahučvańnia i dublavańnia filmaŭ.
Ale ŭ hetym ža hodzie da ŭłady pryjšła prarasijskaja Partyja rehijonaŭ, jakaja pastaviła dalejšy los ukrainskaha dublažu pad pytańnie.
Sproba revanšu
U 2010 hodzie prezidentam Ukrainy staŭ Viktar Janukovič, a premjeram — Mikałaj Azaraŭ z Partyi rehijonaŭ. Adrazu ž klučavyja fihury z prarasijskaj partyi vystupili za skasavańnie abaviazkovaha dublavańnia filmaŭ na ŭkrainskuju movu. Asabliva aktyŭnym praciŭnikam ukrainskaj movy i kinateatrach byŭ ministr adukacyi Dźmitryj Tabačnik, jaki dahetul ličycca adnym z hałoŭnych rusifikataraŭ Ukrainy časoŭ niezaležnaści. Tabačnik pajšoŭ na adkrytuju chłuśniu — śćviardžaŭ, što nibyta dublaž ukrainskaj movaj skaraciŭ prybytki dystrybjutaraŭ i kinateatraŭ navat u Lvovie (chacia dystrybjutary i kinateatry vykryvali hetuju manu — ich dachody ad ukrainskaj movy tolki raśli).
U 2010 hodzie kabiniet ministraŭ, što kantralavaŭsia Partyjaj rehijonaŭ, skasavaŭ abaviazkovy dublaž filmaŭ ukrainskaj movaj — dastatkova było tolki mieć ukrainskija subcitry. Zdavałasia b, zdaryłasia katastrofa, i praz hulni prarasijskich palitykaŭ, jakija łabiravali intaresy rasijskich prakatčykaŭ, ukrainskaja mova mahła źniknuć z ekranaŭ kinateatraŭ. Ale nasupierak voli prarasijskich palitykaŭ, hetaha nie adbyłosia. Chacia ŭ 2010—2011 dola ŭkrainskaha dublažu nieistotna skaraciłasia, ukrainskaja mova pačała paźniej advajoŭvać svaje pazicyi.
Voś jak źmianiałasia dola filmaŭ, ahučanych ukrainskaj movaj z 2009 pa 2017 hod.
Dziaržava pazbaviła dystrybjutaraŭ stymułu pierakładać stužki na ŭkrainskuju movu, ale hledačy i dystrybjutary praciahvali abirać mienavita ŭkrainskuju movu ŭ filmach.
Ułaśnik najbujniejšaj ukrainskaj dystrybjutarskaj kampanii B&H Bahdan Batruch u 2010 hodzie skazaŭ:
— Dumaju, usie tyja palityki, jakija kažuć ab dublavańni, nie razumiejuć, pra što kažuć. Na samoj spravie kolkaść hledačoŭ u kinateatrach raście, pryčym mienavita dziakujučy tamu, što dublavańnie idzie na ŭkrainskaj movie. Jany mohuć zabaranić pakazvać filmy na ŭkrainskaj movie, ale heta byŭ by čarhovy Emski ŭkaz [ukaz rasijskaha cara Alaksandra II, jaki zabaraniaŭ ukrainskuju movu — zaŭv. NN]… Što b jany ni rabili, ukrainskaja mova budzie ŭ kino. Tamu naviedvalnaść kinateatraŭ i vodhuki, jakija my majem ad hledačoŭ, rasstaŭlajuć usie kropki nad «i». Jany nie razumiejuć adnaho, što i ŭ Łuhansku, i ŭ Daniecku — usiudy va Ukrainie — ludzi chočuć hladzieć filmy na ŭkrainskaj movie. Jany nam — dystrybjutaram — prapanujuć vybirać… Dyk my ŭžo vybrali! My budziem dublavać filmy vyklučna na ŭkrainskaj, bo tak chočuć ukrainskija hledačy.
Ci ŭsio tak dobra z dublažom va Ukrainie?
Niahledziačy na toje, što va Ukrainie ažyćciaŭlajecca masavaja ahučka filmaŭ i sieryjałaŭ na dziaržaŭnaj movie (dla kinateatraŭ i telebačańnia), u Rasii filmy ahučvajucca ŭ bolšaj kolkaści. Niekatoryja filmy i sieryjały va Ukrainie masava nie pakazvalisia, ich prafiesijnaja ahučka na ŭkrainskuju movu nie ažyćciaŭlałasia, tamu raniej u niekatorych vypadkach ukraincam davodziłasia ŭsio ž karystacca rasijskim varyjantam.
Ale va Ukrainie pačali źjaŭlacca ŭ vialikaj kolkaści amatarskija niekamiercyjnyja studyi (UkrDub, FanVoxUA, MelodicVoiceStudio, NieZupiniajProdakšn i inšyja), jakija ahučvajuć tyja filmy, da jakich nie dabralisia vialikija kamiercyjnyja studyi i telekanały.
Siarod inšych vyznačajecca sajt hurtom.com, jaki źbiraje hrošy na ahučvańnie. Pryncyp jaho raboty prosty. Ludzi hałasujuć za film ci sieryjał, jaki b jany chacieli pabačyć na ŭkrainskaj movie. hurtom.com pieradaje hetyja hrošy studyi, jakaja ahučvaje film ci sieryjał, jaki potym vystaŭlajecca ŭ volny dostup na torent-trekier Toloka.to. Na hetym torent-trekiery možna znajści nie tolki filmy, ahučanyja pry padtrymcy hurtom.com, ale i vialikuju kolkaść filmaŭ z prafiesijnym pierakładam.
Admietna, što amatarskija studyi ahučki źjavilisia va Ukrainie paźniej, čym masavy dublaž filmaŭ dla kinateatraŭ. Heta tolki paćviardžaje, što bieź dziaržaŭnaj voli i prymusu ŭłasny prakatny rynak i masavy dublaž na nacyjanalnuju movu niemahčymyja.
U ideale amatarskija studyi pavinny dapaŭniać dziaržavu i vialikija studyi, a nie zamianiać ich. Heta spraviadliva jak dla Ukrainy, tak i dla Biełarusi.
Kamientary