U Polščy pačali raskopki na miescy bunkiera SS, šukajučy Burštynavy pakoj. Tam mohuć być i biełaruskija skarby?

Pošuki lehiendarnaha tvora mastactva, vyviezienaha nacystami padčas vajny, nie spyniajucca ŭžo bolš za vosiem dziesiacihodździaŭ. Jany praciahvajuć pryciahvać uvahu historykaŭ, daśledčykaŭ i amataraŭ staražytnaści. Prataptanaja imi ściežka moža niečakana pryvieści da adkazu na pytańnie: što ž nasamreč stałasia z kulturnymi kaštoŭnaściami, vyviezienymi ź Biełarusi padčas akupacyi i los jakich zastajecca zahadkaj?

Burštynavy pakoj u 1931 hodzie. Fota: Brensan De Ku / Wikimedia Commons

Na poŭnačy Polščy, u cichaj kašubskaj vioscy Dziamiany Kaścierskaha pavieta, dzie niekali znachodzilisia kazarmy SS, raspačalisia archieałahičnyja raboty, jakija ŭžo ciapier nazyvajuć «pošukami stahodździa». Sprava ŭ tym, što miascovyja ŭłady dazvolili doślednyja bureńni ŭ miescy, dzie, pavodle niekatorych źviestak, moža znachodzicca adna z najvialikšych tajamnic XX stahodździa — źnikły Burštynavy pakoj.

1 žniŭnia pres-sakratar Pamorskaha vajavodskaha achoŭnika pomnikaŭ Marcin Tymiński paviedamiŭ, što jaho viedamstva dało aficyjny dazvoł na praviadzieńnie bureńnia i archieałahičnaha zandažu na terytoryi Dziamianaŭ. Meta — vyjaŭleńnie schovišča, imavierna, niamieckaha bunkiera časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny.

«Na terytoryi pošukaŭ, jak miarkuje zajaŭnik, moža być schavany niamiecki schoŭ. Pavodle źviestak, apublikavanych, u tym liku, na amatarskich jutub-kanałach, havorka moža iści navat pra Burštynovy pakoj, jaki źnik u kancy vajny i pa siońnia raspalvaje fantazii daśledčykaŭ», — paviedamiŭ pres-sakratar Pamorskaha vajavodskaha achoŭnika pomnikaŭ Marcin Tymiński.

Sakretnaja baza SS u Dziamianach

Naprykancy 1943 hoda, padčas akupacyi, niemcy stvaryli ŭ Dziamianach bujny palihon dla vojskaŭ SS — SS-Truppen Übungsplatz «Westpreussen». U samim miastečku raźmiaščalisia i kazarmy, kudy, miž inšym, prybyli dobraachvotniki z łatyšskich čaściej Waffen-SS.

Pavodle archieołahaŭ, pad ziamloj dahetul zachoŭvajucca niezafiksavanyja na kartach kanstrukcyi. Padčas papiarednich pošukaŭ užo byŭ znojdzieny cahlany reziervuar z atynkavanymi ścienami, zasypany śmiećciem kamunistyčnych časoŭ. I choć jon nie paćviardžaje samoha isnavańnia bunkiera, heta tolki raspalvaje zacikaŭlenaść.

Schoŭ Erycha Kocha

Klučavuju rolu ŭ ciapierašnich pošukach adyhraŭ žychar Pamorja Jan Delinhoŭski. Jon śćviardžaje, što vałodaje źviestkami pra miesca schovu Erycha Kocha — haŭlajtara Uschodniaj Prusii i adnaho z samych upłyvovych nacysckich dziejačaŭ u rehijonie.

Haŭlajtar i obier-prezident Uschodniaj Prusii Erych Koch, z čyjoj asobaj źviazvajuć mierkavany schoŭ u Dziamianach. Fota: Wikimedia Commons

Jak raspaviadaje Delinhoŭski, hetyja źviestki jamu pieradaŭ były viazień turmy ŭ Barčavie, dzie paśla vajny adbyvaŭ pakarańnie i sam Koch. Pavodle jaho śviedčańniaŭ, častka kaštoŭnaściej z Kionihśbierha (siońniašniaha Kalininhrada) była vyviezienaja niemcami na Zachad — pa tak zvanaj «bierlincy», niamieckim aŭtabanie, adnak da Bierlina skryni tak i nie dajechali.

Pa słovach Delinhoŭskaha, kaštoŭnaści byli schavany ŭ padziemnym schoviščy, što mieścicca na terytoryi byłoha palihona SS — pamiž nasielenymi punktami Čersk i Čłuchaŭ, u zachodnim kirunku da Odry. Hetaja terytoryja małanasielenaja, z hustymi lasnymi masivami, što robić jaje idealnaj dla niezaŭvažanaha pieramiaščeńnia i maskiroŭki.

«Niamiecki schron, pavodle źviestak, źmiaščaje kaštoŭnaści, vyviezienyja z Kionihśbierha. Burštynavy pakoj — heta lehiendarny tvor mastactva, stvorany na pačatku XVIII stahodździa. Heta była zała z nadzvyčaj bahatym azdableńniem: ścieny byli pakryty panelami z burštynu, zołata i lustraŭ. Pakoj byŭ stvorany ŭ Prusii na zakaz Frydrycha I, a ŭ 1716 hodzie padorany caru Piatru I Vialikamu jak simvał siabroŭstva pamiž Prusijaj i Rasijaj», — tłumačyć Delinhoŭski.

Čamu Burštynavy pakoj šukajuć dahetul?

U kastryčniku 1941 hoda Burštynavy pakoj byŭ demantavany niamieckimi śpiecyjalistami ŭ akupavanym Carskim Siale (siońniašnim Puškinie) i pieraviezieny spačatku ŭ Ryhu, a zatym — z dazvołu Hitlera — u Kionihśbierh, dzie jaho častkova sabrali ŭ adnoj z załaŭ zamka.

Paśla bambiožak 1944 hoda paneli byli znoŭ razabranyja i składzienyja ŭ skryni ŭ Ordenskaj zale zamka. U studzieni 1945 hoda sproba evakuacyi nie adbyłasia praz nastupleńnie Čyrvonaj Armii.

Burštynavy pakoj u 1917 hodzie. Fota: Wikimedia Commons

Uviečary 9 krasavika 1945 hoda, adrazu paśla kapitulacyi kionihśbierhskaha harnizona, zamak byŭ zaniaty savieckaj čaściu, a 11 krasavika ŭ razburanym zamku niečakana pačaŭsia pažar.

Ale rečavyja dokazy pakazvajuć na toje, što pakoj nie byŭ źniščany ahniom. Dakładnaje miescaznachodžańnie pakoja dahetul zastajecca nieviadomym.

U tym liku isnuje imaviernaść, što Burštynavy pakoj u studzieni 1945 hoda byŭ usio ž častkova abo całkam evakujavany niemcami z Kionihśbierha. Pavodle niekatorych viersij, kaštoŭnaści mahli być schavanyja ŭ bunkierach ci padvałach u vakolicach horada, pieraviezieny ŭ šachty ci zamki Ciurynhii abo Saksonii ci navat vyviezienyja ŭ ZŠA paśla vyjaŭleńnia amierykancami. Inšyja miarkujuć, što pakoj zahinuŭ padčas transpartavańnia na karabli, jaki byŭ patopleny ŭ mory.

Biełaruskija kaštoŭnaści

Padčas niamieckaj akupacyi Biełarusi ŭ 1941-1944 hadach biełaruskija muziei paciarpieli ad masavaha rabavańnia i źniščeńnia. Častku kalekcyj udałosia evakujavać na ŭschod, ale mnohija najkaštoŭniejšyja ekspanaty, u tym liku Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, źnikli.

Niamieckija ŭłady i apieratyŭny štab Rozenbierha metanakiravana zajmalisia kanfiskacyjaj i vyvazam kulturnych kaštoŭnaściej. Pad razbureńnie abo razhrableńnie trapili dziasiatki tysiač pradmietaŭ z muziejaŭ u Minsku, Hrodnie, Baranavičach, Pinsku, Słonimie dy inšych haradach. 

Harmaty pierad budynkam histaryčnaha muzieja ŭ Minsku. Fota: wouk.livejournal.com

Asobnyja zbory — naprykład, ź Minskaha histaryčnaha muzieja, — byli vyviezienyja pad vyhladam «evakuacyi» ŭ Insterburh (ciapier Čarniachoŭsk) i zamak Hiochštat u Hiermanii. Častku hetych kalekcyj paśla vajny viarnuli ŭ BSSR, ale šmat jakija pradmiety byli stračanyja abo trapili ŭ inšyja savieckija respubliki. Tema losu hetych kaštoŭnaściaŭ zastajecca častkova niedaśledavanaj i da siońnia.

Na siońnia viadoma, što najbolš kaštoŭnyja pradmiety ź Dziaržaŭnaj karcinnaj halerei BSSR byli pieraviezienyja niemcami ŭ Kionihśbierh — 170 tvoraŭ rasijskaha i zachodniejeŭrapiejskaha žyvapisu, 30 biełaruskich abrazoŭ XVI—XVIII stahodździaŭ, 50 skulptur. U Kionihśbierh, vidać, była vyviezienaja i kalekcyja słuckich pajasoŭ, što trapiła ŭ Minsk paśla 1939 hoda ź niaśvižskaha zamka Radziviłaŭ. 

Unutrany dvor Kionihśbierhskaha zamka. Fota: Wikimedia Commons

U kancy žniŭnia 1941 hoda ź Mienskaha krajovaha histaryčnaha muzieja, jak vynikaje z publikacyj akupacyjnaj haziety «Ranica», byli vyviezienyja ŭ Kionihśbierh dahistaryčnyja «kamiennyja baby» dy inšyja kaštoŭnyja pradmiety, u tym liku 19 harmat, ź ich — 16 ź niaśvižskaha zboru Radziviłaŭ.

Nasamreč prynamsi harmaty byli vyviezieny ŭ bierlinski cejchhaŭz tolki ŭ červieni 1943 hoda, dzie jany paciarpieli padčas adnoj z apošnich bambardzirovak Bierlina, ale acaleli. Paśla vajny ich adpravili ŭ Pieciarburh, praź jaki prachodzili ŭsie trafiei vajennaha charaktaru. I choć radziviłaŭskija harmaty musili viarnucca ŭ Biełaruś, saviecki ŭrad addaŭ častku ź ich u Polšču, dzie jany dahetul zachoŭvajucca ŭ Muziei Vojska Polskaha ŭ Varšavie, a častku pakinuŭ u Pieciarburhu.

Ci mohuć histaryčnyja krynicy hetak ža, jak jany pamylajucca nakont harmat, pamylacca i nakont kancavoha punkta pryznačeńnia inšych biełaruskich kaštoŭnaściej, vyviezienych niemcami? My nie viedajem, ale niestykovak i biełych plamaŭ vielmi šmat.

Naprykład, vyviezienyja ŭ 1944 hodzie ŭ Insterburh, što va Uschodniaj Prusii, reštki zboraŭ minskaha muzieja, «z palityčnych mierkavańniaŭ» było zabaroniena pieravodzić dalej u Hiochštat, ale ŭ vyniku jany ŭsio roŭna apynulisia ŭ hetym bavarskim zamku. 

Adnak častka biełaruskich kaštoŭnaściej dakładna trapiła ŭ Kionihśbierh. Kali viasnoj 1945 hoda savieckija vojski znajšli ŭ hety horad, to adtul u Minsk pieradali častku vyviezienaj z mastackaj halerei niaśvižskaj kalekcyi karcin.

Ale što stałasia ź inšymi biełaruskimi skarbami — zahadka nie mienšaja, čym źniknieńnie Burštynavaha pakoja. 

Kionihśbierhski zamak paśla šturmu horada savieckaj armijaj. 

Na dumku historyka i daśledčyka historyi biełaruskich muziejaŭ u čas vajny Alaksandra Hužałoŭskaha, usie biełaruskija kaštoŭnaści, u tym liku harmaty, vidać, zahinuli ŭ Kionihśbierhskim zamku ŭ žniŭni 1944 hoda ŭ časie avijanalotaŭ. 

Z adnaho boku karciny, marmurovyja skulptury i słuckija pajasy mahli zahinuć bieź śladoŭ u ahni pažaraŭ, jakija bušavali ŭ Kionihśbierhu, ale ź inšaha — archieałahičnyja raskopki, jakija pravodzilisia ŭ Kalininhradzie na terytoryi zamka, dahetul nie znajšli nijakich pierakanaŭčych śviedčańniaŭ najaŭnaści schoviščaŭ kaštoŭnaściej u zamku ŭ čas jaho razbureńnia. 

Kazionnaja častka harmaty «Chimiera», paškodžanaja ŭ čas bambardziravańnia bierlinskaha cejchhaŭza. Fota z sacsietak Mikoły Vołkava.

Kaštoŭnaści, jakija byli vyviezienyja ŭ Kionihśbierh, mahli być zahadzia schavanyja niemcami ŭ biaśpiečnym miescy, jakoje nie znojdziena dahetul. Hetamu jość uskosnyja śviedčańni.

U vosieni 1944 hoda, paśla razbureńnia častki Karaleŭskaha zamka ŭ Kionihśbierhu ŭ čas brytanskaha avijanalotu, niamieckaje ŭpraŭleńnie kulturnych ustanoŭ źviarnułasia da hrafa Alaksandra Dona cu Šłobitena, adnaho z najbujniejšych mahnataŭ Uschodniaj Prusii, z prośbaj časova raźmiaścić u jaho zamku ŭ Šłobitenie muziejnyja kaštoŭnaści, jakija zastalisia ŭ paŭdniovym kryle zamka, — siarod ich zhadvajecca i Burštynavy pakoj. Miemuary hrafa paćviardžajuć, što da jaho sapraŭdy źviartalisia z takoj prośbaj. 

Ale samaje cikavaje, što ŭ dakumiencie adznačajecca, što bolšuju častku mastackich kaštoŭnaściaŭ svoječasova źmiaścili ŭ biaśpiečnaje miesca.

Usio heta daje nadzieju spadziavacca, što biełaruskija kaštoŭnaści, stračanyja ŭ čas vajny, jašče mohuć być znojdzieny na terytoryi inšych krain — čamu b i nie ŭ schovancy ŭ Dziamianach? 

{DONATE_PAYPAL}

Kamientary da artykuła